İlk Filolojik Tefsirin Tespiti Konusunda Cereyan Eden Tartışmalar

Transkript

1 ARAŞTIRMA VE İNCELEME İlk Filolojik Tefsirin Tespiti Konusunda Cereyan Eden Tartışmalar a a Ş.Ö. Mehmet İzdal İlköğtetim Okulu, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmeni, İzmir Ge liş Ta ri hi/re ce i ved: Ka bul Ta ri hi/ac cep ted: Ya zış ma Ad re si/cor res pon den ce: Ş.Ö. Mehmet İzdal İlköğtetim Okulu, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmeni, İzmir, TÜRKİYE/TURKEY ismailaydinn@yahoo.com.tr ÖZET Yaptığımız bu çalışmada, ilk filolojik tefsiri kimin yazdığı ve bu alanda yazılan ilk eserin hangisi olduğunu irdelemeye çalışacağız. Günümüzde özellikle filolojik tefsir sahasında araştırma yapan müelliflerin konuyla ilgili farklı yaklaşım sergiledikleri görülmektedir. Bu makalede, konu ile ilgili görüş belirten âlimlerin argümanlarına da yer vererek ulaştığımız veriler ışığında ilk filolojik tefsirin tespitini yapmaya gayret edeceğiz. Anah tar Ke li me ler: Kur ân, tefsir, filoloji, filolojik tefsir ABS TRACT In our study, we are going to explicate, who wrote the first philologic tafsir and what is the first philologic tafsir on this field. Today, there are different approaches of outhor studing on philologic tafsir. In this article, with the light of data we get through giving place to scholar s argument who rendered their opinions on this field, we will try to specify what is the first philologic philologic tafsir. Key Words: Quran, tafsir, philology, philologic tafsir Journal of Islamic Research 2011;22(1):26-31 Cop yright 2011 by İslâmi Araştırmalar lk filolojik tefsirin tespitiyle ilgili kaleme alınan bu çalışmada, öncelikle filolojik tefsirden kastedilen anlama ışık tutmak yerinde olacaktır. Filolojik tefsir; Kur ân ı dil ekseninde yani Arapçanın hâkim kurallarına göre inceleyen bir alana işaret eden bir terimdir. Diğer bir ifadeyle filolojik tefsir; Kur ân ın nüzûlü döneminde Arapların konuştuğu dilin lafız ve üsluplarıyla, Arap şiiri ve dilcilerin tesis ettikleri hâkim kurallarla Kur ân ı açıklamaktır. Kur ân ın dil kurallarına dayalı olarak açıklanmasını konu edinen filolojik tefsirin kökleri Hz. Peygamber dönemine kadar uzanır. Filolojik tefsir hareketinin ortaya çıkmasını sağlayan siyasi, sosyal ve kültürel etkenler yanında, lahn olgusu ve dil ekolleri arasındaki mücadelelerin önemli bir rolü vardır. Ancak tefsirde bir yönelim olarak filolojik yöntemin doğuşunu sağlayan en önemli unsurun dînî olduğunu söyleyebiliriz. 1 Ebû Ubeyde (ö. 210/825) ve Ferrâ (ö. 207/822) gibi âlimlerin filolojik tefsirlerini kaleme alma sebepleriyle ilgili tabakat/biyografi eserlerinde nakledilen bilgiler bu 26 Journal of Islamic Research 2011;22(1)

2 İLK FİLOLOJİK TEFSİRİN TESPİTİ KONUSUNDA CEREYAN EDEN TARTIŞMALAR hu su su te yit et mek te dir. 2 Ay rı ca fi lo lo jik tef si rin ön de ge len tem sil ci le rin den Zeccâc ın (ö. 311/923), aye tin de Kur ân ı te deb bür et - me ve araş tır ma nın teş vik edil di ği ni be lirt tik ten son ra, Al lah ın Ki ta bı nın açık lan ma sı ge rek ti ği ve bu nu ya pa cak ki şi için fi lo lo jik yön tem dı şın da bir yol ol ma dı ğı nı be lirt me si, 4 di le da ya lı tef si rin dînî ga ye ler le baş la dı ğı nı gös ter mek te dir. Mus tafâ el- Cü veynî de, dil ci le rin Kur ân ın i râbı na yö ne lik çalış ma içi ne gir me le ri ni her şey den ön ce Kur ân ın an la mı na hiz met ve onu or ta ya çı kar ma ga ye si ne bağ la ya rak şöy le de miş tir: Ben, Kur ân nas sı na hiz met için na hiv ci le rin Kur ânî nas sın tah li li ne yö ne lik ser gi le dik le ri gay ret ten da ha üs tün ve doğ - ru bir ça ba bil me mek te yim. 5 Lahn ha re ket le ri nin de te si riy le, Kur ân ın anlam la rı nı be lir le me ve bun la rı mu ha fa za et me ye yö ne lik baş la yan dil ça lış ma la rı nın önem li bir aşama ya ulaş ma sı, ek se ri yet le dil ci le rin ka le me al dı ğı garîbu l-kur ân, me âni l-kur ân ve i râbu l-kur ân adı al tın da pek çok fi lo lo jik tef si rin or ta ya çık ma - sı na ze min ha zır la mış tır. Ya ni fi lo lo jik tef sir le il gi - li ya zı lan eser ler her ne ka dar Kur ân ın da ha iyi an la şıl ma sı na yö ne lik ka le me alın mış ol sa lar da, bu eser le rin or ta ya çık ma sı dil araş tır ma la rın da kayde di len iler le me ve mey da na ge len mük te se ba tın bir so nu cu dur. Kur ân mer kez li dil ça lış ma la rı hic - ri bi rin ci asır da Ebu l-es ved le (ö. 69/688) baş la sa da bu alan da ki ted vin ha re ke ti hic ri ikin ci asır da or ta ya çık mış tır. De vam eden sü reç te de fi lo lo jik tef sir le il gi li pek çok eser ka le me alın mış tır. Bu çalış ma nın he de fi, ko nu ile il gi li ya pı lan ilk ça lış ma - nın han gi si ol du ğu nu tes pit et mek tir. İLK FİLOLOJİK TEFSİR Ba zı kay nak lar da, fi lo lo jik tef sir le il gi li ya pı lan çalış ma lar da İbn Abbâs ın (ö. 68/687) adı geç mek te - dir. Ona Garîbu l-kur ân, Mesâilü Nâfi b. el-ez rak ve el-lugât fi l-kur ân gi bi eser le rin nis bet edil me - si ne 6 ba kı la rak, kro no lo jik açı dan fi lo lo jik tef sir le il gi li ilk ça lış ma la rın İbn Abbâs la baş la dı ğı yö nün - de bir te lak ki olu şa bi lir. An cak be lirt me miz ge re kir ki, ay nı gö rü şü pay laş tı ğı mız pek çok araş tır ma cı, zik re di len bu eser le rin İbn Abbâs ın biz zat ken di - si nin ka le me al dı ğı ça lış ma lar ol ma dık la rı nok ta - sın da gö rüş bir li ği için de dir ler. 7 Muh te me len bu eser ler, İbn Abbâs tan nak le di len ri va yet le rin sonra ki ne sil ler ta ra fın dan ki tap laş tı rıl ma sı so nu cu mey da na gel miş ler dir. Bu du rum da fi lo lo jik tef sir - le il gi li ilk te lif ha re ke ti nin İbn Abbâs tan son ra ger çek leş ti ği ni ka bul et mek da ha doğ ru dur. Bunun la bir lik te, bu alan da ki ilk isim len dir me nin Ata b. Ebî Rebâh (ö. 114/732) ka na lıy la ona nis bet edilen Garîbu l-kur ân isim li eser le baş la dı ğı nı söy le - mek müm kün dür. Fu ad Sez gin e gö re, hic ri ikin ci asır da dil ci le rin garîb ola rak isim len dir dik le ri, nevâdir den olan ve an la mı her kes ta ra fın dan bi li ne me yen ke li me le ri açık la ma ya yö ne lik ka le me alı nan ilk eser, Ebân b. Tağ lib in (ö. 141/758) Garîbu l-kur ân ad lı ese ri dir. 8 Fu ad Sez gin gi bi, Müsâid b. Sü leymân et-tayyâr da ve fat yı lı esas alın dı ğın da me âni l-kur ân sa ha sın - da ka le me alı nan ilk ese rin Ebân b. Tağ lib in ki ta - bı ol du ğu nu söy ler. 9 An cak be lirt mek ge re kir ki, ve fat ta ri hi ba kı mın dan ön ce li ği olan Mu te zi le nin ku ru cu su Vâsıl b. Atâ nın (ö. 131/748) Me âni l- Kur ân yaz dı ğı nak le di lir. 10 İbrâhîm Rü fey de, me - âni l-kur ân la il gi li te lif ha re ke ti nin Vâsıl b. Atâ ile baş la dı ğı nı söy ler. 11 Vâsıl ın ese ri, me âni l- Kur ân la il gi li en es ki kay nak lar dan bi ri ka bul edile bi lir. An cak yi ne de bu ese rin, fi lo lo jik tef sir sa ha sın da te lif edi len en es ki ça lış ma ol du ğu nu söyle ye me yiz. Zi ra aşa ğı da de ği ne ce ği miz üze re Zeyd b. Alî nin (ö. 122/739) bu ko nu da ön ce li ği var dır. Mus ta fa Ka ra göz, Fi lo lo jik tef sir le il gi li ka le me alınan ilk ese rin Mukâtil b. Sü ley man a (ö. 150/767) ait olan el-vücûh ve n-nezâir ad lı ki tap ol du ğu nu söy ler. 12 Fi lo lo jik tef sir ala nın da ki te lif ha re ke ti nin garîbu l-kur ân ve me âni l-kur ân lar la baş la dı ğı var sa yı lır sa Mukâtil den ön ce bu işe el atan baş ka âlim le rin ol du ğu nu be lirt mek ge re kir. Fi lo lo jik tefsir le il gi li ilk ese rin de ğil, an cak, fi lo lo jik tef si rin bir ala nı olan vücûh ve nezâr le il gi li ilk ki ta bın Mukâtil e ait ol du ğu nu söy le mek ka na a ti miz ce da - ha doğ ru bir yak la şım dır. İbn Âşûr tef si ri ni dok to ra ça lış ma sı ola rak dil yö nün den in ce le yen Zehrânî, fi lo lo jik tef sir le il gi - li bi ze ula şan en es ki kay na ğın Kisâî ye (ö. 189/804) ait olan Me âni l-kur ân isim li eser ol du ğu nu söy lemiş tir. 13 Bu yak la şım iki yön den isa bet li gö rün me - mek te dir. Ön ce lik le Kisâî nin ese ri bi ze ulaş ma mış tır. An cak, Kisâî ye nis bet edi len gö rüş - Journal of Islamic Research 2011;22(1) 27

3 İLK FİLOLOJİK TEFSİRİN TESPİTİ KONUSUNDA CEREYAN EDEN TARTIŞMALAR le ri, kay nak lar dan der le yen İsâ Şehhâte, ona nisbet le Me âni l-kur ân isim li bir eser ya yın la mış tır. Ay rı ca ri va yet ler, Kisâî nin ese ri ni Ebû l-ha sen el- Ah feş in (ö. 215/830) bu alan la il gi li yaz dık la rın dan der le di ği ni or ta ya koy mak ta dır. Ko nuy la il gi li Ah - feş şöy le de miş tir: Kisâî, me âni l-kur ân la il gi li ken di si için bir ki tap yaz ma mı is te di. Ona ki ta bı yaz dım. Onu kay nak edi ne rek meânî ile il gi li bir ki tap yaz dı. 14 Fi lo lo jik tef sir de ön cü ka bul edi len isim ler den bir di ğe ri de Ebû Ubey de dir. Bu âli me Mecâzü l- Kur ân, Garîbu l-kur ân ve Me âni l-kur ân isim li eser ler nis bet edil miş tir. 15 An cak Fu ad Sez gin, Mecâzü l-kur ân dı şın da Ebû Ubey de nin ken di si ne nis bet edi len ad la rı ta şı yan bir ki ta ba sa hip ol ma - dı ğı nı dü şün mek te dir. Sez gin, bir yan dan Kur ân ın an lam la rı nı açık la ma sı, di ğer ta raf tan ga rip le ri ni tef sir et me si ve bu ara da i râb ko nu la rı na de ğin me - si se be biy le ese rin bu fark lı isim le ri al mış ola bi le - ce ği ni be lir tir. 16 Tes pi ti mi ze gö re Sez gin in bu yak la şı mı nı des tek le yen hu sus lar dan bi ri Mervân b. Ab dül me lik in, Ebû Ha tim e, Ebû Ubey de nin Mecâz ola rak isim len di ri len Garîbû l-kur ân ı nı sor dum 17 şek lin de ki sö zü dür. Yi ne Hatîb el-bağdâdî nin (ö. 463/1070), me âni l-kur ân la il gi li ilk ese ri Ebû Ubey de nin yaz dı ğı nı söy le me si, 18 söz konu su ese rin üç isim le de anıl dı ğı nı gös ter mek te dir. Bağdâdî nin ifa de le ri ne pa ra lel ola rak ba zı kay nak - lar da, Ebû Ubey de den fi lo lo jik tef sir le il gi li eser te lif eden ilk ki şi ola rak söz edil mek te dir. 19 Bu bağlam da Catlâvî, Ebû Ubey de yi fi lo lo jik tef si rin kuru cu su 20 ola rak ni te le miş tir. Ona gö re Ferrâ nın ki ta bın da Me âni l-kur ân ola rak isim len dir miş ol - sa da na hiv ko nu la rı (ke li me ve ter kip le rin an la - mı gi bi) lu gavî ko nu la ra ağır bas mak ta dır. Oy sa Ebû Ubey de nin Mecâzü l-kur ân ın da lu gat/dil da - ha faz la iş len mek te ve onun de la le te ver di ği önem da ha açık gö rül mek te dir. 21 İlk fi lo lo jik tef si ri Ebû Ubey de nin yaz dı ğı na da ir or ta ya ko nan dü şün ce - le ri, sis te ma tik ola rak Kur ân ın di le da ya lı bi çim de tef si ri ni ilk ya pan ki şi nin o ol du ğu an la mı na ir ca et mek müm kün dür. Ya ni, Ebû Ubey de den ön ce de fi lo lo jik tef sir le il gi li garîbu l-kur ân, me âni l- Kur ân, vücûh ve nezâir gi bi eser ler ka le me alınmış tır. An cak, sis te ma tik ola rak Kur ânî la fız la rı şiir ve Arap la rın be yan üs lup la rıy la, za man za man da sarf ve na hiv ka i de le riy le tef sir et mek su re tiy le bu alan da bir yön tem te sis eden ki şi Ebû Ubey de dir. Carl Broc kel mann (ö. 1956) ve Ah med Emîn (ö. 1954) gi bi araş tır ma cı lar ise, fi lo lo jik tef sir de önce li ğin Ferrâ ya ait ol du ğun da it ti fak et miş ler dir. Broc kel mann a gö re tef sir baş lan gıç ta ha dis il mi nin alt bir bö lü mü iken, müs ta kil ola rak onu ele alan ilk ki şi Ferrâ dır. 22 Ferrâ nın meş hur ese ri ni ka le - me al ma se be biy le il gi li nak le di len ola ya 23 da ya nan Ah med Emîn de, ter ti be gö re Kur ân ı ayet ayet tefsir eden ilk ki şi nin Ferrâ ol du ğu nu, on dan ön ce ki - le rin ise sa de ce Kur ân ın müş kil ayet le ri ni tef sir et mek le ye tin dik le ri ni ifa de et miş tir. 24 Ter ti be gö - re Kur ân ın tü mü nü ilk tef sir ede ni tes pit et me nin ko lay ol ma dı ğı nı be lir ten Ze hebî (ö. 1977) ise, Ferrâ nın ese ri ni yaz ma ya sev ke den olay la il gi li şöy le der: Bu ha ber den, 207 de ve fat eden Ferrâ nın Kur ân ı ter ti be gö re ilk tef sir eden ki şi ol du ğu nu söy le ye bi lir mi yiz? Ha yı r... ri va yet ler den bu nu çıka ra ma yız. Çün kü söz ko nu su ri va yet bu ko nu da bağ la yı cı de ğil dir. 25 Be lirt me li yiz ki, Ferrâ nın Ebû Ubey de için, Şa yet Ebû Ubey de ba na ge ti ril miş ol - sa Mecâzü l-kur ân se be biy le ona yir mi (değ nek) vu rur dum 26 şek lin de ki sö zü, Ebû Ubey de nin Ferrâ dan ön ce bu işe el at tı ğı nı gös ter mek te dir. Yi ne Ferrâ nın, Mecâzü l-kur ân dan alın tı ya pa rak Ebû Ubey de ye eleş ti ri ler yö nelt me si, 27 Mecâzü l- Kur ân ın da ha ön ce ya zıl dı ğı nı ka nıt la mak ta dır. Çağ daş araş tır ma cı lar dan İzânî, ilk ya zı lan tefsi rin Ferrâ nın Me âni l-kur ân ı ol du ğu na iti bar etme yen Ze hebî nin, sıh ha ti ne iti bar et ti ği hal de İbn Ab bas ın tef si ri ni içe ren Ali b. Ebî Tal ha nın (ö. 143/760) sa hi fe si nin ilk tef sir ol du ğu ko nu sun da ni - çin ka rar kıl ma dı ğı nı sor gu la ya rak şöy le der: Tefsir de bu sa hi fe den ön ce ya zı lan baş ka bir eser yok tur. İnan cı mı za gö re İbn Abbâs, Fa ti ha dan başla yıp Kur ân ın so nu na ka dar öğ ren ci le rin den bi ri olan Mücâhid e (ö. 104/722) Kur ân ın tü mü nü kapsa yan bir tef sir yaz dır dı. Ni te kim İbn Cerîr (ö. 310/922), İbn Mü ley ke den (ö. 117/735) na kil le şu ha be ri ak ta rır: Ya nın da lev ha lar ol du ğu hal de Mücâhid in İbn Abbâs a Kur ân ın tef si ri ni sor du ğu nu, İbn Ab bas ın da yaz de di ği ne şahit lik et tim. Bu şekil de Mücâhid in Kur ân ın tü mü nü ona sor du ğu - nu gör düm. 28 Muh te mel dir ki, Alî b. Ebî Tal ha nın (ö. 143/760) bu sa hi fe si, Mücâhid ten nak let ti ği İbn 28 Journal of Islamic Research 2011;22(1)

4 İLK FİLOLOJİK TEFSİRİN TESPİTİ KONUSUNDA CEREYAN EDEN TARTIŞMALAR Abbâs ın tef si ri di r... Öy le an la şı lı yor ki, sö zü edilen tef sir ya İbn Abbâs ın ken di eliy le yaz dı ğı ya hut söy le ye rek ta le be le ri ne yaz dır dı ğı ve Ali b. Ebî Talha nın sa hi fe siy le eli mi ze ge çen ilk tef sir dir. Bu nu ge çer siz kı la cak bir de lil or ta ya çı ka na ka dar da bu - nu böy le ka bul et mek ge re kir. 29 Yu ka rı da zik re di len bil gi ler den an la şıl dı ğı üze re, fi lo lo jik tef sir le il gi li ilk kay na ğın han gi si oldu ğuy la il gi li araş tır ma cı lar ara sın da de rin bir anlaş maz lık söz ko nu su dur. İhti la fın te me lin de ya tan hu sus ise, or ta ya ko nan ter cih ler de fark lı ge rek çe - le re da ya nıl ma sı dır. Bi ze gö re fi lo lo jik tef sir le il gi - li ya zı lan eser le rin en es ki si gü nü müz de mat bu hal de bu lu nan Zeyd b. Alî nin Tefsîru Garîbi l- Kur ân isim li ese ri dir. Di ya net Vak fı nın İslam Ansik lo pe di si ne Me âni l-kur ân mad de si ni ya zan Şük rü Ars lan da bu hu su su te yit et miş tir. 30 Fu ad Sez gin, Zeyd b. Ali nin ese ri nin, tam an la mıy la Kur ân ın fi lo lo jik tef si ri ni ko nu edin me di ği ni belirt se de, 31 özel lik le lu gavî de la le te ve ri len önem sebe biy le bu ese rin tam bir garîbu l-kur ân ol du ğu nu söy le ye bi li riz. Sez gin in sö zü, şayet bu ese rin Ebû Ubey de, Ferrâ ve Zeccâc gi bi âlim le rin tef sir de izle dik le ri yön tem le ka le me alın mış bir eser ol ma dı - ğı an la mı na ham le di lir se doğ ru ka bul edi le bi lir. Bu nun la bir lik te eser de, Kur ân da ki ter ti be gö re her su re de ki garîb la fız la rın an lam la rı nı açık la ma - ya yö ne lik bir yön tem hâkim dir. Mü el li fin ve fat tari hi olan hic ri 122 yı lı nı da göz önün de bu lun du ra rak sö zü edi len ki ta bın fi lo lo jik tef sir le il gi li ka le me alın mış en es ki ça lış ma ol du ğu nu ka - bul et mek ge re kir. Her ne ka dar, ve fat ta ön ce lik, te lif te ön ce li ği ge rek ti ri r şek lin de var olan ku ral her za man için ge çer li ol ma sa da, bu mev zu da doğ - ru ve ka bul edi le bi lir bir so nu ca git me ko nu sun da da ha sağ lık lı bir kıs tas gö rün me mek te dir. Broc kel - mann, ese rin Zeyd b. Alî ye nis be tin de şüp he ler oldu ğu nu söy le se de, 32 Alî Şevvâh ki ta bın ona ait ol ma sın da şüp he ye ma hal ol ma dı ğı nı be lirt miş tir. 33 Ki ta bın mu hak ki ki Mu ham med Cevâd ise, Zeyd b. Alî nin ken di si nin te lif et ti ği bir eser ol ma dı ğı ka - bul edil se bi le, Zey diy ye den olan âlim le rin ara sın - da te da vül et me si ve sa ha be ile tâbiîne ya kın bir za man da ya şa mış olan Ebû Hâlid el-vâsıtî nin riva yet le riy le ak ta rıl mış ol ma sı gi bi ne den le re bağ lı ola rak bu ese rin sa ha be ve ta biînden ak ta rı lan bilgi ler gi bi ka bul edil me si ge rek ti ği ni be lirt miş - tir. 34 SONUÇ Fi lo lo jik tefsîr ha re ke ti, Hz. Pey gam ber le baş la yıp İbn Abbâs la de vam et miş ve İbn Abbâs tan nak let - tik le ri ne Garîbu l-kur ân is mi ni ve re rek bu sa ha da ilk isim len dir me yi ya pan Atâ b. Ebî Rebâh la ge li - şi mi ni sür dür müş tür. Hic ri ikin ci asır da baş la yan te lif ha re ket le riy le bir lik te Zeyd b. Alî, Tefsîru Garîbi l-kur ân is miy le bu alan da ilk ese ri yaz mış tır. De vam eden sü reç te de Vâsıl b. Atâ, Ebân b. Tağ lib el-cerîrî, Mü er ric b. Amr es-sedûsî (ö. 195/810), Mukâtil b. Sü leymân (ö. 150/767) ve Kisâî gi bi âlim ler önem siz sa ya ma ya ca ğı mız ba zı eser ler ka le - me al mış lar dır. An cak fi lo lo jik tef si ri, yaz dı ğı Mecâzü l-kur ân isim li eser le sis te ma ti ze eden âlim Ebû Ubey de dir. Ebû Ubey de den son ra Ferrâ ve Zeccâc ın yaz dı ğı Me âni l-kur ân isim li eser ler le fi lo lo jik tef sir bir di sip lin ha li ne gel miş tir. KAYNAKLAR 1. Daha geniş bilgi için bk.: Aydın, İsmail, Filolojik Tefsirin Doğuşu ve Gelişimi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), D.E.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010, s Ebû Ubeyde nin Mecâzü l-kur ân ı yazma sebebiyle ilgili hadise şöyle nakledilir: Bermeki veziri Fazl b. Rebî in huzurunda bulunduğu sırada, bir adam Ebû Ubeyde ye, (Saffât, 37/ 65) ayetinin anlamını sorarak şöyle devam eder: Vaad ve korkutma ancak bilinen şeylerle yapılır. Hâlbuki burada bilinmeyen şeyle yapılmıştır. Bu soruya Ebû Ubeyde şu karşılığı verir: Allah Araplar a kendi sözleriyle hitapta bulunmuştur. İmriü l-kays ın (ö. 540 m.) şu sözünü duymadın mı? Kılıç ve şeytanın dişleri gibi sivriltilmiş mavi mızrak benimleyken beni öldürecek mi? (İmriü l-kays b. Hacer b. el-hâris b. Amr, Dîvân, (Şrh.: Ömer Fâruk et-tabbâ ), Dâru l-erkam, Beyrût, ts., s. 124.) Onlar şeytanı görmemişlerdir. Ancak şeytan onlar için korkunç bir varlık olduğu için onunla korkutmuşlardır. Bu cevap Fazl b. Rebî ve soru soranın hoşuna gitti. Daha sonra Ebû Ubeyde şöyle der: O günden sonra bu ve benzeri konularda Kur ân la ilgili ihtiyaç duyulabilecek bir kitap yazmaya karar verdim. Basra ya dönünce de Mecâz olarak isimlendirdiğim kitabı yazdım. (İbn Hallikân, Ebû l-abbâs Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebû Bekr, Vefeyâtü l-a yân ve Enbâu Ebnâi z-zemân, (tahk.: İhsân Abbâs), Dâru Sâdır, Beyrût, ts., c. V, s. 236; Yâkût el- Journal of Islamic Research 2011;22(1) 29

5 İLK FİLOLOJİK TEFSİRİN TESPİTİ KONUSUNDA CEREYAN EDEN TARTIŞMALAR Hamevî, Ebû Abdullâh Şihâbuddîn Yâkût b. Abdullâh, İrşâdu l-erîb ilâ Ma rifeti l-edîb (Mu cemu l-üdebâ), (Nşr.: İhsân Abbâs), Dâru l-garbi l-islâmî, Beyrût, 1993, c. VI, s. 2707; Kıftî, Cemâluddîn Ebû l-hasen Alî b. Yûsuf, İnbâhu r-ruvât alâ Enbâhi n-nuhât, (tahk.: Muhammed Ebû l-fadl İbrâhîm), Dâru l- Fikri l-arabî, Kâhire, 1986, c. III, s ) Ferrâ nın Me âni l-kur ân isimli eserini yazmasına sebep olan olay ise şöyle nakledilir: Ömer b. Bükeyr, Ferrâ ya bir mektup yazarak Hasan b. Sehl in kendisine Kur ân dan pek çok soru sorduğunu, ancak bunlara cevap veremediğini, bu sebeple kendisi için bir kaynak ya da kitap yazmasını ister. Bunun üzerine Ferrâ, talebelerini toplayıp Kur ân la ilgili bir kitap yazacağını söyler. Ferrâ, belirlediği günlerde talebelerine bu kitabı yazdırır. İbnü n-nedîm, Ebû l-ferec Muhammed b. Ya kûb İshâk, el-fihrist, (Nşr.: Yûsuf Alî Tavîl), Dâru l-kütübi l-ilmiyye, Beyrût, 2002, s. 105; Zübeydî, Ebû Bekr Muhammed b. el-hasen, Tabakâtü n-nahviyyîn ve l-lugaviyyîn, (tahk.: Muhammed Ebûl-Fadl İbrâhîm), Dâru l-meârif, Kâhire, ts., s. 132; İbn Hallikân, Vefeyâtü l-a yân, c. VI, s Kur ân ı iyice düşünmüyorlar mıi? Nisa, 4/ Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-sirrî, Me âni l- Kur ân ve İ râbuh, (tahk.: Abdülcelîl Abduh Çelebî), Dâru l-hadîs, Kâhire, 2005, c. I, s Cüveynî, Mustafâ es-sâvî, Menâhic fi t-tefsîr, el-meârif, İskenderiye, 1971, s Sezgin, Fuad, Târîhu t-türâsi l-arabî (GAS), (Trc.: Mahmûd Fehmî Hicâzî), İdâretü s-sekâfe, Riyâd, 1991, c. I, ss Nassâr, Huseyn, el-mu cemu l-arabî Neş etuhû ve Tetavvuruhû, Mektebetü Mısr, Yrs., 1988, I, 33; Cerrahoğlu, İsmail, Kur ân Tefsirinin Doğuşu ve Buna Hız veren Âmiller, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1968, s ; Tayyâr, Müsâid b. Süleymân b. Nâsır, et-tefsîru l- Lügavî li l-kur âni l-kerîm, Dâru İbni l-cevziyye, Riyâd, 2000, s Sezgin, Târîhu t-türâsi l-arabî, c. I, s Tayyâr, et-tefsîru l-lügavî, s Yâkût el-hamevî, Mu cemü l-üdebâ, c. VI, s. 2795; Dâvûdî, Şemseddîn Muhammed b. Alî, Tabakâtu l-müfessirîn, (tahk.: Alî Muhammed Ömer), Mektebetü Vehbe, Kâhire, 2008, c. II, s Rüfeyde, İbrâhîm Abdullâh, en-nahv ve Kütübü t-tefsîr, ed-dâru l-cemâhîriyye, Trs., Yrs., c. I, s. 111, Karagöz, Mustafa, Dilbilimsel Tefsir ve Kur ân ı Anlamaya Katkısı, (Yayınlanmamış Doktora tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri, 2009, s Zehrânî, Müşerref b. Ahmed Cem ân, Eseru d- Dilâleti l-lugaviyye fi t-tefsîr İnde Tâhir b. Âşûr fî Kitâbihî et-tahrîr ve t-tenvîr, Müessesetü r- Rayyân, Beyrût, 2009, s Kıftî, İnbâhu r-ruvât, c. II, s. 37; Rüfeyde, en- Nahv ve Kütübü t-tefsîr, c. I, s İbnü n-nedîm, el-fihrist, s Ebû Ubeyde, Ma mer b. el-müsennâ, Mecâzü l- Kur ân, (tahk.: Fuad Sezgîn), Mektebetü l- Hâncî, Kâhire, ts., c. I, s Zübeydî, Tabakâtü n-nahaviyyîn, s Kıftî, İnbâhu r-ruvât, c. III, s. 14; Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd, Me âni l-kur ân, (tahk.: Muhammed Alî en-neccâr Ahmed Yûsuf Necâtî), Âlemü l-kütüb, Beyrût, 1983, c. I, s. 12. (Muhakkiklerin mukaddimesi); Ahfeş, Ebu l- Hasen Saîd b. Mes ade, Kitâbu Me âni l-kur ân, (tahk.: Hüdâ Mahmûd Karâa), Mektebetü l- Hâncî, Kâhire, 1990, c. I, s. 24. (Muhakkikin mukaddimesi) 19. Bk.: Kâtip Çelebî, Hâcî Halîfe Mustafâ b. Abdullâh, Keşfü z-zünûn an Esâmi l-kütübi ve l- Fünûn, Dâru İhyâi t-türâsi l-arabî, Beyrût, ts., c. II, s. 1203; Askerî, Ebû Hilâl, el-evâil, (tahk.: Muhammed es-seyyid el-vekîl), Dâru l-beşîr, Kâhire, 1998, s Catlâvî, el-hâdî, Kadâye l-luga fî Kütübi t-tefsîr, Dâru Muhammed Alî el-hâmî, Tunus, 1998, s Catlâvî, Kadâye l-luga, s Brockelmann, Carl, Târîhu l-edebi l-arabî, (çev.: Abdülhalîm en-neccâr), Dâru l-meârif, Kâhire, ts., c. IV, s Bk.: 2 numaralı dipnot. 24. Emîn, Ahmed, Duha l-islâm, Mektebetü l-üsra, Kâhire, 1997, c. II, ss Zehebî, Muhammed Huseyn, et-tefsîr ve l-müfessirûn, (Nşr.: Ahmed ez-zağbî), Dâru l- Erkam, Beyrût, ts., c. I, s. 98, İbnü l-enbârî, Ebû l-berekât Abdurrahmân b. Ebi l-vefâ Muhammed b. Abdullâh b. Saîd, Nüzhetü l-elibbâ fî Tabakâti l-üdebâ, (tahk.: Muhammed Ebu l-fadl İbrâhîm), Dâru l-fikri l- Arabî, Kâhire, 1998, s. 87; Yâkût el-hamevî, Mu cemu l-üdebâ, c. VI, s Örnek olarak bk.: Ferrâ, Me âni l-kur ân, c. I, s Taberî, Ebû Câfer Muhammed b. Cerîr, Câmiu l-beyân an Te vîli Âyi l-kur ân, Dâru l-kütübi l-ilmiyye, Beyrût, 1992, c. I, s İzânî, Hâlid b. Sâlih b. Muhammed, Cühûdü s- Sahâbe fi l-luga, Âlemü l-kütübi l-hadîs, Ürdün, 2006, ss Bkz.: Arslan, Şükrü, Me âni l-kur ân, DİA, Ankara, 2003, XXVIII, Sezgin, Târîhu t-türâsi l-arabî, c. I, s Brockelmann, Târîhu l-edebi l-arabî, c. III, s Şevvâh, Alî İshâk, Mu cemu Musannefâti l- Kur âni l-kerîm, Dâru r-rifâî, Riyâd, 1983, c. III, s Zeyd b. Alî b. Huseyn, Tefsîru Garîbi l-kur ân, (tahk.: Muhammed Cevâd el-huseynî el-celâlî), Matbaatü Mektebi l-i lâmi l-islâmî, Kum, 1997, s. 25. (Muhakkikin mukaddimesi). 30 Journal of Islamic Research 2011;22(1)

6 İLK FİLOLOJİK TEFSİRİN TESPİTİ KONUSUNDA CEREYAN EDEN TARTIŞMALAR Ahfeş, Ebu l-hasen Saîd b. Mes ade (ö. 215/830); Kitâbu Me âni l-kur ân, (tahk.: Hüdâ Mahmûd Karâa), Mektebetü l-hâncî, Kâhire, Arslan, Şükrü; Me âni l-kur ân, DİA, Ankara, Askerî, Ebû Hilâl (ö. 400/1009); el-evâil, (tahk.: Muhammed es-seyyid el-vekîl), Dâru l-beşîr, Kâhire, Aydın, İsmail; Filolojik Tefsirin Doğuşu ve Gelişimi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), D.E.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü, Brockelmann, Carl (ö. 1956); Târîhu l-edebi l-arabî, (çev.: Abdülhalîm en-neccâr), Dâru l-meârif, Kâhire, ts. Catlâvî, el-hâdî; Kadâye l-luga fî Kütübi t-tefsîr, Dâru Muhammed Alî el-hâmî, Tunus, Cerrahoğlu, İsmail; Kur ân Tefsirinin Doğuşu ve Buna Hız veren Âmiller, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi, Cüveynî, Mustafâ es-sâvî; Menâhic fi t-tefsîr, el- Meârif, İskenderiye, Dâvûdî, Şemseddîn Muhammed b. Alî (ö. 946/1540); Tabakâtu l-müfessirîn, (tahk.: Alî Muhammed Ömer), Mektebetü Vehbe, Kâhire, Ebû Ubeyde, Ma mer b. el-müsennâ (ö. 210/825); Mecâzü l-kur ân, (tahk.: Fuad Sezgîn), Mektebetü l-hâncî, Kâhire, ts. Emîn, Ahmed (ö. 1954); Duha l-islâm, Mektebetü l- Üsra, Kâhire, Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd (ö. 207/822); Me âni l-kur ân, (tahk.: Muhammed Alî en-neccâr Ahmed Yûsuf Necâtî), Âlemü l-kütüb, Beyrût, BİBLİYOGRAFYA İbn Hallikân, Ebû l-abbâs Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebû Bekr (ö. 681/1282); Vefeyâtü l- A yân ve Enbâu Ebnâi z-zemân, (tahk.: İhsân Abbâs), Dâru Sâdır, Beyrût, ts. İbnü l-enbârî, Ebû l-berekât Abdurrahmân b. Ebi l- Vefâ Muhammed b. Abdullâh b. Saîd (ö. 577/1181); Nüzhetü l-elibbâ fî Tabakâti l-üdebâ, (tahk.: Muhammed Ebu l-fadl İbrâhîm), Dâru l-fikri l-arabî, Kâhire, İbnü n-nedîm, Ebû l-ferec Muhammed b. Ya kûb İshâk (ö. 380/990); el-fihrist, (Nşr.: Yûsuf Alî Tavîl), Dâru l-kütübi l-ilmiyye, Beyrût, İmriü l-kays b. Hacer b. el-hâris b. Amr (ö. 540 m.); Dîvân, (Şrh.: Ömer Fâruk et-tabbâ ), Dâru l-erkam, Beyrût, ts. İzânî, Hâlid b. Sâlih b. Muhammed; Cühûdü s-sahâbe fi l-luga, Âlemü l-kütübi l-hadîs, Ürdün, Karagöz, Mustafa; Dilbilimsel Tefsir ve Kur ân ı Anlamaya Katkısı, (Yayınlanmamış Doktora tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri, Kâtip Çelebî, Hâcî Halîfe Mustafâ b. Abdullâh (ö. 1067/1657); Keşfü z-zünûn an Esâmi l-kütübi ve l- Fünûn, Dâru İhyâi t-türâsi l-arabî, Beyrût, ts. Kıftî, Cemâluddîn Ebû l-hasen Alî b. Yûsuf (ö. 646/1248); İnbâhu r-ruvât alâ Enbâhi n-nuhât, (tahk.: Muhammed Ebû l-fadl İbrâhîm), Dâru l-fikri l-arabî, Kâhire, Nassâr, Huseyn; el-mu cemu l-arabî Neş etuhû ve Tetavvuruhû, Mektebetü Mısr, Yrs., Rüfeyde, İbrâhîm Abdullâh; en-nahv ve Kütübü t- Tefsîr, ed-dâru l-cemâhîriyye, Trs., Yrs. Sezgin, Fuad; Târîhu t-türâsi l-arabî (GAS), (Trc.: Mahmûd Fehmî Hicâzî), İdâretü s-sekâfe, Riyâd, Şevvâh, Alî İshâk; Mu cemu Musannefâti l-kur âni l- Kerîm, Dâru r-rifâî, Riyâd, Taberî, Ebû Câfer Muhammed b. Cerîr (ö. 310/922); Câmiu l-beyân an Te vîli Âyi l-kur ân, Dâru l-kütübi l-ilmiyye, Beyrût, Tayyâr, Müsâid b. Süleymân b. Nâsır; et-tefsîru l- Lügavî li l-kur âni l-kerîm, Dâru İbni l-cevziyye, Riyâd, Yâkût el-hamevî, Ebû Abdullâh Şihâbuddîn Yâkût b. Abdullâh (ö. 626/1229); İrşâdu l-erîb ilâ Ma rifeti l-edîb (Mu cemu l-üdebâ), (Nşr.: İhsân Abbâs), Dâru l-garbi l-islâmî, Beyrût, Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-sirrî (ö. 311/923); Me âni l-kur ân ve İ râbuh, (tahk.: Abdülcelîl Abduh Çelebî), Dâru l-hadîs, Kâhire, Zehebî, Muhammed Huseyn (ö. 1977); et-tefsîr ve l-müfessirûn, (Nşr.: Ahmed ez-zağbî), Dâru l- Erkam, Beyrût, ts. Zehrânî, Müşerref b. Ahmed Cem ân, Eseru d-dilâleti l-lugaviyye fi t-tefsîr İnde Tâhir b. Âşûr fî Kitâbihî et-tahrîr ve t-tenvîr, Müessesetü r-rayyân, Beyrût, Zeyd b. Alî b. Huseyn (ö. 122/739); Tefsîru Garîbi l-kur ân, (tahk.: Muhammed Cevâd el-huseynî el-celâlî), Matbaatü Mektebi l-i lâmi l-islâmî, Kum, Zübeydî, Ebû Bekr Muhammed b. el-hasen (ö. 379/989); Tabakâtü n-nahviyyîn ve l-lugaviyyîn, (tahk.: Muhammed Ebûl-Fadl İbrâhîm), Dâru l-meârif, Kâhire, ts. Journal of Islamic Research 2011;22(1) 31