Hanefî Fıkhında Fitne Gerekçesine Dayalı Hükümler ve İstihsân Delili ile İlişkisi

Transkript

1 ARAŞTIRMA VE İNCELEME Hanefî Fıkhında Fitne Gerekçesine Dayalı Hükümler ve İstihsân Delili ile İlişkisi Yrd.Doç.Dr. Mehmet BİRSİN a a Muş Alparslan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenliği Öğretim Üyesi Ge liş Ta ri hi/re ce i ved: Ka bul Ta ri hi/ac cep ted: Ya zış ma Ad re si/cor res pon den ce: Yrd.Doç.Dr. Mehmet BİRSİN Muş Alparslan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenliği Öğretim Üyesi, Muş, TÜRKİYE/TURKEY mehmetbirsin@gmail.com ÖZET Çalışmamızda fitne kavramının Hanefî fıkhındaki kullanımı ve hükümlerin kaynaklarıyla (deliller) ilişkisi tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu amaçla kavramın etimolojik değerlendirmesinin yanı sıra Hanefî fıkhındaki kullanımı gözden geçirilmiştir. İbadet, muamelat ve kadınlara özgü düzenlemelerde fitne kavramına dayanan hükümler incelenmiştir. Kavramın, Hanefî fıkhında genel ahlak ve sosyal/siyasal düzenin korunması amacını temsil ettiği görülmüştür. Bu haliyle kavramın irtibatlı olduğu düşünülen istihsân delili incelenmiş ve fitne gerekçesine dayalı hükümlerin istihsân ile verilen hükümler cinsinden olduğu değerlendirilmiştir. Anah tar Ke li me ler: Fıkıh; istihsân; fitne; kıyas ABS TRACT The subject matter of the present study, to explore the use of concept of fitnah in the Hanafi fiqh and to determinate its relations with sources of provisions. For this purpose, in addition to etymological assessments of the concept of Fıtnah, its applications in Hanafi doctrine were also examined. The adjudications based on the concept of fitnah such as; worship, rules of law and the unique legal arrangements related to women were synchronized in this study too. It was explored that in Hanafi fiqh, the concept of Fıtnah stands for, to protect the public morality and the social/political order. İn this context, the proof of istihsān were also investigated, since it is related to the Fıtnah. Furthermore it was found out that the provisions based on avoidance of fitnah are one of the ways of adjudication with istihsān. Key Words: Fiqh; istihsān; fitnah; qiyās Journal of Islamic Research 2011;22(1):55-70 Cop yright 2011 by İslâmi Araştırmalar itne (çoğulu fiten ), Arapça f-t-n fiil kökünden türetilmiş bir mastar olup sözlüklerde ifade edilen ilk anlamı imtihan etmek dir. 1 Ancak kelime, asıl olarak altın ve gümüşü cürufundan ayrıştırmak için ateşe atma fiilini tasvir etmektedir. 2 Daha sonra kelime altın/gümüş-ateş ile fiilin muhatabı arasındaki ilişkinin farklı boyutlarını ifade etmek üzere, cezb etmek/olmak, denenmek/denemek, musibete düşmek/düşürülmek, işkenceye uğramak, ateşe atılmak, kargaşa ve savaş anlamlarını kazanmıştır. 3 Bu anlam genişlemesinin kelimenin semantik gelişimine paralel olarak yüklendiği mecazi anlamlar sayesinde mümkün olduğu söylenebilir. Ateşe atılmak olgusu, kişinin iddia ve inançları karşısındaki tutumu bakımından deneme/denenme/imtihan, verdiği acı ve ızdırap bakımından musibet, Journal of Islamic Research 2011;22(1) 55

2 Mehmet BİRSİN HANEFÎ FIKHINDA FİTNE GEREKÇESİNE DAYALI HÜKÜMLER VE İSTİHSÂN DELİLİ İLE İLİŞKİSİ fi zik sel ve psi ko lo jik bas kı ara cı na dö nüş me si ba kı - mın dan iş ken ce an lam la rı nı ka zan mış gö rün - mek te dir. Ki şi nin ak lı nı ve mu ha ke me ye te ne ği ni yi tir me si ne yol aça rak tes lim alan her tür lü al da tı - cı ca zi be so nu ızdı rap ve azap ol ma sı ba kı mın dan fit ne kav ra mıy la ifa de edil miş tir. Bu ne den le şeytan, di nar/dir hem ve ka dın için el-fettân ifa de si kul la nıl mış tır. 4 Bir den faz la ke si min kar şı lık lı olarak ate şi har lan dır ma sı ise kar ga şa ve sa va ş anlam la rı nı ka zan ma sı na ne den ol muş tur. Bu ne den le bey ne hum fit ne tu n ifadesi ara la rın - da sa vaş bulunmaktadır an la mı nı almıştır. 5 Ke li me, Kur an da kar ga şa ve sa vaş dı şın da ki di ğer an lam la rıy la, 6 sün net te ise, te mel an lam la rı - nın ya nı sı ra, İslam top lu mun da çe şit li dinî ve siyasî se bep ler le or ta ya çı kan sos yal kar ga şa, anar şi ve iç sa vaş gi bi müs lü man top lu mun bir lik ve bütün lü ğü nü bo zan her tür lü yı kı cı fa a li yet ifa de et - mek için kul la nıl mış tır. 7 Bu ça lış ma mız da fit ne kav ra mı nın İslam fıkhın da ki kul la nı mı ve hü küm le rin kay nak la rıy la (de lil ler) iliş ki si tes pit edil me ye ça lı şı la cak tır. Bu şekil de fit ne ge rek çe siy le ve ri len hü küm le rin şer i de lil ler den han gi siy le ir ti bat lı ol du ğu nu be lir le me imkânı or ta ya çı ka cak tır. Zi ra aşa ğı da ver di ği miz ör nek ler de gö rü le ce ği üze re fit ne kav ra mı na da ya - lı ola rak bir çok hü küm te sis edil di ği hal de, ço ğu kez bu ge rek çe nin bağ lan dı ğı üst de lil be lir til me - miş tir. Bu ne den le fit ne ge rek çe si ne da ya lı hü kümle rin fı kıh usu lü sis te min de ki ye ri ni tes pit et mek, bu hü küm le rin ye ni den de ğer len di ril me si ba kı - mın dan da önem ta şı mak ta dır. İslam hu kuk çu la rı şer i hü küm le ri is tinbât eder ken da ha son ra la rı şer i de lil ler ola rak da adlan dı rı lan bir çok de lil (kay nak) kul lan mış lar dır. 8 Mez hep le rin it ti fak ede rek baş vur duk la rı ya da ba - zen öz ve ya ad lan dır ma ba kı mın dan fark lı de ğer - len dir me le re ko nu et tik le ri de lil ler, Fı kıh Usu lü içe ri sin de as li ve ta li de lil ler şek lin de grup lan dı rı - la rak in ce len miş tir. 9 Söz cük ola rak bir şeyi gü zel gör me k 10 an la mı na ge len is tihsân, Ha ne fî usul cü - le ri ta ra fın dan rey iz har et mek için baş vu ru lan bu ta li de lil ler den bi ri dir. 11 İstihsân, re yi zab tu rapt al tı na al ma ça ba sı gü - den Şafiî (v.240/820) ta ra fın dan şâri lik tas la mak 12 şek lin de ni te len miş tir. Bu na pa ra lel ola rak Şafiî usul cü le ri de is tihsânı, de lil ol mak sı zın gü zel gördü ğü ile hü küm ver me k 13 tar zın da an la mış ve eleşti ri ye ko nu et miş ler dir. İbn Hazm (v.456/1063), is tihsân, is tinbât ve re y kav ram la rı nın la fız la rı fark lı ol sa da an lam la rı nın tek ol du ğu nu be lirt miş ve is tihsânı hü küm ve re nin şim di ve so nuç ola rak ya rar lı gör dü ğü şey le hü küm ver me si 14 şek lin de an la mış tır. İstihsân, kı ya sın en da kik şek li dir ta nı - mın dan yo la çı ka rak is tihsânın kı yas ol du ğu nun itiraf edil di ği ni, kı ya sın bâtıl olu şu ne de niy le is tihsânın da bâtıl ol du ğu nu be lirt miş tir. 15 Şâfiî nin is tihsânın zev ke gö re fet va ver mek ve ya key fi li - k 16 ol du ğu gö rü şü nü onay la mış tır. 17 Bü tün bu eleşti ri ler Ha ne fî fa kih le ri ni is tihsânın key fi lik ol ma dı ğı sa vu nu su yap ma ya it miş tir. 18 İstihsânın de lil siz hü küm ver mek de ğil da ha güç lü de lil ile hü küm ver mek ol du ğu, di nin ko lay laş tı rı cı ve zaru ret le ri göz önü ne al ma yı em re den nass la rı nın bir ge re ği ol du ğu ifa de edil miş tir. 19 Ha ne fî usul cü le ri bu eleş ti ri le ri de dik ka te alarak is tihsânın çe şit li ta nım la rı nı yap mış lar dır. Serahsî (v.483/1090), Ki ta bu l-istihsân ın ba şın da bun la rın bir kıs mı nı nak let mek te dir: İs tihsân, kıya sı terk edip in san lar için en uy gun ola nı al mak - tır. Hü küm ler de ko lay lı ğı ta lep et mek tir. To le rans lı ola nı al mak ve on da ki ra ha tı is te mek - tir. gi bi ta nım la rı nak let tik ten son ra is tihsânın, ko lay lık için zor lu ğu terk et me k ol du ğu ta nı mı - nı ter cih et miş tir. 20 İstihsân hak kın da ya pı lan di ğer ta nım lar ise şöy le dir: İs tihsân, müç te hid ta ra fın - dan dü şü nü len/bi li nen an cak ifa de si ken di si ne zor ge len de lil di r 21 İs tihsân, kı ya sın ge re ğin den on - dan da ha kuv vet li olan bir kı ya sa dön mek tir. 22 İstihsân, da ha kuv vet li bir de lil ile kı ya sı tah sis et mek tir. 23 İn san la rın mas la ha tı için de li lin hükmün den âde te dön mek tir. 24 Kerhî (v.340/951), ilk hü küm den dön me yi ge rek ti ren da ha güç lü bir de - lil (ve cih) ne de niy le, bir me se le de ben zer le ri ne veri len hü küm den baş ka sı na dön mek tir 25 şek lin de ta nım la mak ta dır. Mebsût ta is tihsân de li li nin kul la nım ama cı gö ze ti le rek ya pı lan ta nım la rı nı ele alan Se rahsî, Usul ün de ise, da ha tek nik de ğer len dir me ler yapmak ta ve Ha ne fî hu kuk çu la rı nın ter mi no lo ji sin de is tihsânın iki tü rü bu lun du ğu nu kay det mek te dir. 56 Journal of Islamic Research 2011;22(1)

3 HANEFÎ FIKHINDA FİTNE GEREKÇESİNE DAYALI HÜKÜMLER VE İSTİHSÂN DELİLİ İLE İLİŞKİSİ Mehmet BİRSİN Bun lar dan bi ri, şer in re yi mi ze bı rak tı ğı şeyin takdi rin de iç ti hat ve ga lip rey ile amel et mek tir. Bu - na ör nek ola rak fi i li bir leş me ol ma dan ve me hir tak dir edil me den mey da na ge len bo şan ma da ka dı - na fay da lan ma lık (mut a) ve ril me si ni bu yu ran âyetin bu nun öl çü sü nü ma ruf bir fay da lan ma lı k ola rak tes pit et tik ten son ra, bu, gü zel dav ra nan her ke sin üze ri ne bir yü küm lü lük tü r (Ba ka ra, 2/236) bu yur ma sı dır. Ayet te ifa de edi len fay da lan - ma lık (mut a) ki şi nin eli nin dar lı ğı na ve ge niş li ği - ne gö re va cip kı lın mış ve ma ruf şekil de tes pi ti şart ko şul muş tur. Se rahsî âyet te ifa de edi len ma ru fun ga lip rey ile gü zel gö rü len (is tihsân) şey ol du ğu - nu be lirt miş ve hiç kim se nin is tihsânın bu tü rü ne iti raz et me di ği ni be lirt miş tir. 26 Se rahsî, is tihsânın di ğer tü rü nü ise şöy le tanım la mak ta dır: Üze rin de iyi ce ka fa yo rul ma dı - ğın da şüp he ta şı yan zâhir kı ya sa muârız gö zü ken, fa kat ha di se nin ve ben zer le ri nin hük mü üze rin de de rin bir şekil de is tidlâl edil dik ten son ra zâhir kıyas tan da ha kuv vet li ol du ğu or ta ya çı kan de lil - dir. 27 Bu ikin ci ta nım da is tihsân, zâhir kı ya sa ay kı rı dü şen giz li an cak te si ri da ha kuv vet li olan de lil ha li ne gel mek te dir. Bu du rum da is tihsân giz - li de ol sa da ha kuv vet li de lil ile hü küm ver mek - tir. 28 Da ha kuv vet li ol ma, de li lin te si ri ba kı mın dan dır, açık ve ya giz li olu şuy la il gi li değil dir. 29 Bu ta nı ma gö re is tihsân, kı ya sın iki tü ründen ha fi kı yas ile ör tüş mek te dir. Bu du rum da zâhir kı ya sa da ya nan asıl hü küm den ha fi kı yas ile ula şı lan ye ni hük mü ayırt et mek için is tih sân te ri - mi kul la nıl mış tır. 30 Fa kat bu ta nım, kı ya sın dı şın - da ör ne ğin nass, icmâ ve za ru ret ne de niy le ya pı lan is tihsâna yer ver me mek te dir. 31 Hal bu ki ki mi za - man unu ta rak yi yen oruç lu nun oru cu nun bo zul - ma ya ca ğı, se lem ve ica re ak di nin ca iz olu şu ör nek le rin de ol du ğu gi bi nass ile, ki mi za man ıstıs na ak di nin sa hih olu şun da ol du ğu gi bi icmâ ile, ki mi za man da ha vuz la rın ve ku yu la rın te miz len - me sin de ol du ğu üze re za ru ret ile is tihsân ya pıl - mış tır. 32 Bu ne den le İbn Âbidîn, müc te hi din zih ni nin ulaş tı ğı da ha güç lü de li lin nass, icmâ ve - ya ha fi kı yas ola bi le ce ği ni be lirt mek te dir. 33 İstihsân hak kın da ki ta nım la rın çok lu ğu ve nere dey se ta ma mı nın eleş ti ri ye ko nu edil me si dik kat çe ki ci dir. Ta nım la ra ya pı lan eleş ti ri le re ya kın dan bak tı ğı mız da eleş ti ri le rin Ha ne fî le rin kav ra mı kulla nım bi çi mi ve şer i hük mü tes pit yön tem le ri nokta sın da odak lan dı ğı gö rül mek te dir. İs tihsân, ilk kı ya sın ge re ğin den on dan da ha kuv vet li olan baş ka bir kı ya sa dön mek tir. şek lin de ki ta nım, Ha ne fî le - rin unu ta rak yi ye nin oru cu na de vam et me si me se - le sin de ol du ğu üze re, nass ile gelen hük mü nü al dık la rı za man is tihsân et tik le ri ni söy le dik le ri belir ti le rek eleş ti ril miş tir. 34 Kı ya sın da ha kuv vet li bir de lil ile tah si si şek lin de ki ta nım, Ha ne fî le rin ba zen kı yas tan ba zen de kı yas tan baş ka sın dan is tihsân ile dön dük le ri ifa de edi le rek eleş ti ril miş tir. 35 Ker hi nin ta nı mı da umu mun tah si si ne yö nel me yi ge rek tir di - ği, hâlbu ki is tihsânın kı yas tan is tihsâna dön me yi de içer di ği ifa de edi le rek eleş ti ril miş tir. 36 İs tihsân, müç te hid ta ra fın dan dü şü nü len/bi - li nen an cak ifa de si ken di si ne zor ge len delil di r 37 ta nı mı Şevkânî ta ra fın dan ke li me si - nin ifa de et ti ği an lam çer çe ve sin den yo la çı kı la rak eleş ti ril miş tir. Ona gö re, dan ka sıt su bu ti ye - ti ke sin leş miş an lam ise onun la amel va cip tir. İtti - fak la mak bul dür. Şüp he duy mak an la mın da ise it ti fak la red de dil miş tir. Çün kü yal nız ca şüp he ve ih ti mal ile hü küm sa bit ol maz. 38 İn san la rın masla ha tı için de li lin hük mün den âde te dön mek tir. şek lin de ki ta nı mı ise, eğer bu âdet Hz. Pey gam ber za ma nın da sa bit ise sün net ile sa bit ol muş de mek - tir. Eğer sa ha be dö ne min de iti ra za ko nu ol ma dan sa bit ol muş ise icmâ ile sa bit ol muş de mek tir. Yok, eğer de lil olu şu sa bit ol ma yan baş ka bir şey ne de - niy le ise, ke sin ola rak red de dil me si ge re kir. 39 İstihsânın ta nı mı üze rin de uz la şı la ma mış olma sı, esa sın da di ni hük mün tes pi tin de re yin ye ri - nin be lir len me siy le iliş ki li ol du ğu ka dar, Ha ne fî le rin is tihsânın ma hi ye ti ni açık bir şekil de belirlemede sı kın tı ya şa dık la rı nı da gös ter mek te - dir. İstihsânın ma hi ye ti nin tam ola rak açık lı ğa kavuş tu ru la ma mış ol ma sı, is tihsânın, fı kıh usu lün de ba ğım sız bir ba his ola rak iş len me sin de da hi fay da bu lun ma dı ğı nın dil len di ril me si so nu cu na gö tür - müş tür. Bu gö rü şü sa vu nan Şevkânî, is tihsân eğer ön ce ki de lil le re ra ci ise, tek rar olur. Eğer on la rın dı şın da ise, şer ile bir il gi si yok tur. Bu du rum da ba - zen şeri at te ol ma yan bir şeyi; ba zen de onun zıddıy la ko nuş mak tır. 40 de mek te dir. Journal of Islamic Research 2011;22(1) 57

4 Mehmet BİRSİN HANEFÎ FIKHINDA FİTNE GEREKÇESİNE DAYALI HÜKÜMLER VE İSTİHSÂN DELİLİ İLE İLİŞKİSİ İstihsânın ma hi ye ti hak kın da, ta nım lar üzerin den sü ren tar tış ma nın do ğur du ğu zi hin ka rı şık - lı ğın dan sıy rı lıp is tihsân de li li nin han gi ih ti ya cı kar şı la mak ve ya han gi so ru nu çöz mek için or ta ya çık tı ğı üze rin de dü şü nül me si zo run lu dur. Hz. Peygam ber in Mu az b. Ce bel i Ye men e gön de rir ken son ra dan or ta ya çı kan so run la ra na sıl çö züm üre tece ği so ru su na Mu az ın, ki tap, sün net ve rey şek lin - de ki ce va bı İslam hu kuk çu la rı ta ra fın dan ge nel bir ka bul ile ak ta rıl mış tır. 41 An cak da ha son ra ge nel de ha dis çi le rin özel de ise Şafiî usu lü nün be lir le yi ci konu ma ulaş ma sıy la bir lik te bu so ru nun ce va bı olan rey, kı yas la sı nır lan dı rıl mış tır. Ve şer i hü küm le rin kay nak la rı ki tap, sün net, icmâ ve kı yas şek li ni almış tır. 42 Ki tap, sün net ve icmânın sa bit ol du ğu göz önü ne alın dı ğın da, ye ni so run la rın çö zü mü kı ya sa terk edil miş gö zük mek te dir. Kı yas en ge nel şek liy le, asıl ve fer ara sın da or - tak il let yo luy la ku ru lan ba ğa da ya na rak ben zer me se le le ri ben zer hü küm ler le ni te len dir mek tir. Bu ra da mer kez nok ta yı il let oluş tur mak ta dır. Geçmiş te ki bir me se le nin hük mü or tak il let yo luy la ye - ni me se le ye ak ta rıl mak ta ve ya ye ni or ta ya çı kan bir me se le ye ay nı ne den le es ki bir me se le nin hük mü ve ril mek te dir. Or tak il let le rin tes pi ti ve ben zer mese le le re ben zer hü küm le rin ve ril me si şer i hük mün tes pit yo lu ola rak ka bul edi lip, bu yön tem le tes pit edi len hü küm le rin so nuç la rı göz ar dı edil di ğin de, sis te me uy gun an cak mak sa da mu ha lif hü küm ler le kar şı laş mak müm kün dür. İbnu l-mu kaf fa ın Ha li fe Mansûr a ka za i prob lem le rin çö zü mü için ka tı kıyas ta ısrar cı ol ma ma yı öğüt ler ken ifa de et ti ği gi bi, müc te hid, kı ya sı hiç terk et mez se çık ma za dü şer, bil di ği ve gör dü ğü çir kin şey le amel et mek zo run - da ka lır. 43 Ka tı kı yas uy gu la ma sı ba zen nass, ba zen icmâ, ba zen mas la hat, ba zen de za ru ret ler ile ça tı - şa bi lir. Ör ne ğin, ak din ko nu su nun be lir len miş olma sı ge rek ti ği ve mev cut ol ma ya nın (ma du mun) sa tı şı nın ca iz ol ma dı ğı il ke le ri ko nu lup, so run lar bu il ke le re bağ lı ola rak ele alın dı ğın da, se lem, icâre, ıstıs na ve bel li bir üc ret kar şı lı ğı ha mam lar dan yarar lan ma gi bi me se le ler ana il key le ça tı şır. Bu mese le ler tet kik edil di ğin de gö rü lür ki, bun la rın bir kıs mı na biz zat şâri fark lı hü küm ler koy muş tur. Ki - mi ise top lu mun or tak uz la şı sıy la kı yas tan fark lı bir şekil de çö züm len miş tir. İş te bu nok ta da kı ya sın katı lı ğı nı gi der mek için ta li de lil ler or ta ya çık mış tır. Bun lar dan bi ri olan is tihsân, kı ya sın bu da ral tı cı do ğa sı nı es net me ro lü üst len miş tir. Kı yas ti kel bir me se le de mu ay yen nass la ra yapı lan ben zet me ile hü küm el de et mek iken İstihsân, be lir li bir nass tan da ha çok di nin ge nel il ke le rin den alı nan şer i asl a da ya na rak ve de lil le rin so nuç la rı nı gö ze te rek hü küm ver mek tir. 44 Şâtıbî, müc te hid, mü kel le fin fi il le ri nin hük mü hu su sun da şâri nin nâibi dir. Şâri, se bep ler yo luy la so nuç la rı (mü seb bebât) amaç la dı ğı na gö re, müc te hi din so nuç la rı dik ka te almak tan ka çın ma imkânı yok tur. 45 ifa de siy le is tihsânın şer i bir de lil ola rak üst len di ği ro le dik kat çek miş ol mak ta dır. İstihsânın en dik kat çe ki ci ta nım la rın - dan bi ri, müç te hid ta ra fın dan dü şü nü len/bi li nen an cak ifa de si ken di si ne zor ge len de lil dir 46 şek lin de ola nı dır. Ta nım hak kın da eş-şevkânî nin eleş ti ri le ri ni bir ya na bı ra kıp Şâtıbî nin de ğer len - dir me le riy le bu luş tur du ğu muz da, is tihsânın ne den ifa de si zor bir de lil ol du ğu or ta ya çık mak ta dır. Çün kü is tihsân so mut ve mu ay yen bir de lil den ziya de mekâsîdu ş-şeri a bağ la mı içe ri si ne yer leş mek - te dir. Bu bağ lam la iliş ki li ola rak mu te ber gö rü len âdet, mas la hat, za ru ret, ko lay lı ğı ta lep gi bi hük mün so nu cu nu gö ze ten de lil ler le ya pı lan is tihsânda, hük mün da ya na ğı nı oluş tu ran te o rik çer çe ve yi iyi açık la mak di ğe rin den da ha zor dur. Bu durm da istihsân, doğ ru dan mu ay yen bir asl a bağ la na ma yan prob lem le rin, nass la rın, tüm den ge lim (is tik ra) meto duy la okun ma sıy la el de edi len kül li il ke ler ve hüküm le rin so nuç la rı nı gö ze te rek çö züm le me yön te mi dir Ha ne fî hu kuk çu la rı is tihsânın âmmın tah si si ol ma dı ğı nı, il le tin or ta dan kalk ma sıy la hük mün de or ta dan kal ka ca ğı nı söy le miş ler, za ru ret ve top lu - mun or tak ör fü ne baş vu ra rak is tihsân yap tık la rı nı ifa de et miş ler dir. 47 An cak ça lış ma mı zın ko nu su olan fit ne kav ra mıy la ifa de edi len, top lu mun ah la - ki ve sos yal/si ya sal dü ze ni ni ko ru mak şek lin de açık la ya bi le ce ği miz ge rek çe ye da ya lı ola rak bir çok hü küm ver dik le ri hal de çok az du rum da bu nun istihsân ol du ğu nu söy le miş ler dir. Bu ne den le top lu - mun ah la ki ve sos yal/si ya sal dü ze ni ni ko ru ma nın is tihsânın ne den le rin den bi ri ol du ğu be lir gin lik kazan ma mış tır. Ça lış ma mız da aşa ğı da ve re ce ği miz ör nek ler de gö rü le ce ği üze re bir çok me se le nin hük - 58 Journal of Islamic Research 2011;22(1)

5 HANEFÎ FIKHINDA FİTNE GEREKÇESİNE DAYALI HÜKÜMLER VE İSTİHSÂN DELİLİ İLE İLİŞKİSİ Mehmet BİRSİN mü tes pit edi lir ken ve ya mev cut bir hü küm den baş ka sı na dö nü lür ken fit ne kav ra mı na baş vu rul - muş tur. İba det ler fık hın dan, ce za hu ku ku na, mede ni hu kuk tan va tan daş lık hu ku ku na ka dar bir çok alan da şer i hü küm te sis edi lir ken ka çın mak bağ la - mın da da ol sa fit ne kav ra mın dan ya rar la nıl mış tır. Top lu mu oluş tu ran ka dın ve er kek cins le ri ara sın - da ki iliş ki nin ve ka dı nın top lum sal ha yat ta ki et kinli ği ni dü zen le me ba kı mın dan ise fit ne kav ra mı nın kul la nım ala nı dik kat çe ki ci bir şekil de ge niş le - mek te dir. Kav ra mın kul la nın alan la rı nı gör mek için Hane fî kay nak la rın dan al dı ğı mız ör nek ler üze rin de in ce le me mi zi sür dü re ce ğiz. Bu şekil de, hem kav ra - mın yay gın lık ala nı gö rü le bi le cek, hem de hü küm bi na edi lir ken kav ra ma yük le nen an lam tes pit edile bi le cek tir. Hük me esas alı nan an la mın tes pi tiy le, kav ra mın, Ha ne fî usu lü içe ri sin de ye ri ni tes pit et - mek de müm kün ola cak tır. FURÛ FIKIHTA FİTNE KAVRAMININ KULLANIMI A. İBA DET LER FIK HIN DA FİT NE KAV RA MI 1. Kur an kı ra a tin de bu lu nur ken sec de âyet le - ri okun du ğun da tilâvet sec de si yap mak Ha ne fî le re gö re va cip, di ğer mez hep le re gö re sün net tir. 48 Sec - de âyet le ri nin na maz da okun ma sı ha lin de tilâvet sec de si nin ya pı lış şek li üze rin de ise fark lı gö rüş ler or ta ya çık mış ol mak la bir lik te, sec de âye ti, rek a- tın so nu na te sa düf edi yor sa na maz sec de siy le birlik te ye ri ne ge ti ril miş olur. Sec de âye ti ni oku duk tan son ra kı ra a te de vam edi le cek se Ha ne fî - ler den bir kıs mı, rükû ve sec de kav ram la rın da bo - yun eğ me ve te va zu an lam la rı nın bir leş ti ğin den ha re ket le kı yas ya pa rak rükûa eğil me yi öner miş - ler dir. 49 An cak ima mın tilâvet sec de si için doğ ru - dan sec de ye git me si ge rek ti ği ni söy le yen Ha ne fî fa kih le ri de bu lun mak ta dır. 50 Bu nun la bir lik te imamın giz li (ha fi) kı ra at ya pı lan na maz da tilâvet secde si ge rek ti ren âye ti oku ma sı ve aka bin de sec de ye git me si nin ce ma a ti, ima mın ya nı la rak rükûu terk et ti ği dü şün ce si ne ite rek ka rı şık lık do ğu ra ca ğı gerek çe siy le mek ruh sa yıl mış tır. 51 Mev silî nin in sanla rın şaşır ma ma sı içi n di ye ifa de et ti ği ge rek çe yi Se rahsî, eğer böy le ya par sa ce ma at şaşı rır ve imamın sec de yi rükûdan ön ce ye ala rak ha ta yap tı ğı nı zan ne der. Bun da hiç giz li ol ma yan bir fit ne vardır. 52 ifa de siy le ge rek çe yi de tay lan dı ra rak fit ne kav ra mı na bağ la mak ta dır. Bu kul la nım da fit ne insan la rın ya pıl ma sı ge re ken fi i li doğ ru tes pit imkânın dan hak lı bir ne den le mah rum oluş la rı nın do ğu ra ca ğı ka rı şık lık, fit ne kav ra mıy la ifa de edilmiş tir. Bu fit ne den ka çın mak için nor mal şart lar da okun ma sın da hiç bir ke ra het bu lun ma yan âyet le rin kı ra a tin den sa kın mak ge rek ti ği son cu na va rıl mış - tır. Kal dı ki bu ter ci hi ya pan Se rahsî, Ebu Saîd el- Hudrî den Hz. Pey gam ber öğ le na ma zın da sec de et ti, biz onun sec de su re[sin de ki sec de âye ti ni] 53 oku du ğu nu zan net tik. 54 ri va ye ti ni ak tar mak ta dır. Fı kıh usu lü açı sın dan dik kat çe ken hu sus sıh ha ti ni tar tış ma ge re ği duy ma dan ak tar dı ğı ri va ye tin doğur du ğu hü küm den fit ne ge rek çe siy le uzak laş mış ol du ğu dur. 2. Zil hic ce hi la li nin gö rü le me me si ne de niy le ari fe gü nü nü tes pit te ka rı şık lık ol ma sı du ru mu nu de ğer len di ren Se rahsî, İmam Mu ham med den ge - len şu ri va ye ti ak tar mak ta dır: Ara fat ta vak fe ye du rup bay ram yap tık tan son ra ter vi ye gü nü vak fe - ye dur duk la rı or ta ya çı kar sa vak fe le ri ca iz ol maz. Eğer kur ban bay ra mı gü nü vak fe ye dur duk la rı orta ya çı kar sa is tihsâna da ya lı ola rak vak fe le ri ca iz - dir. Hâlbu ki kı ya sa gö re ca iz ol maz. Çün kü vak fe bel li bir va kit ile ka yıt lan mış tır, Cu ma na ma zın da ol du ğu gi bi bu va kit ten son ra ca iz de ğil dir. Fa kat Hz. Pey gam ber in Ara fat [vak fe niz] bil di ği niz gün dü r ha di sin den do la yı is tihsân yo luy la ca iz ka - bul edi lir. So nuç ola rak ha cı lar vak fe yap tık tan son - ra, şahit ler da ha ön ce hi la li gör dük le ri ne da ir şahit lik yap mak için ge lir ler se, yar gı cın bu şahit li - ğe ku lak ver me me si, in san la rın hac cı nın ta mam oldu ğu nu söy le me si ge re kir. Çün kü on la rın şahit lik le rin de fit ne ar zu sun dan baş ka bir şey yoktur. Eğer şahit ler Ari fe ak şa mı nın geç sa at le rin de ge lir ler se ve in san la rın fe cir den ön ce Ara fat a çık - ma imkânla rı bu lu nur sa şahit lik le ri ni ka bul eder. İnsan la rın vak tin de vak fe ye dur ma la rı için Ara fat - a çık ma la rı nı em re der. Eğer bu na imkân yok sa, on la rın şahit lik le ri ne ku lak ver mez. İnsan lar ikin - ci gün vak fe ye du rur lar. 55 Gö rül dü ğü üze re Ha ne - fî ler hac cın rü kün le rin den bi ri olan vak fe nin za ma nı hak kın da or ta ya çı kan şahit li ği, so ru nun çö zü mü ne kat kı sı ba kı mın dan de ğer len dir mek te - Journal of Islamic Research 2011;22(1) 59

6 Mehmet BİRSİN HANEFÎ FIKHINDA FİTNE GEREKÇESİNE DAYALI HÜKÜMLER VE İSTİHSÂN DELİLİ İLE İLİŞKİSİ dir ler. Eğer vak tin tes pi ti so ru nun çö zü mün de işlev sel bir ni te li ğe sa hip se dik ka te alın ma sı ge rek ti - ği ka na a tin de dir ler. İş lev sel ni te li ği yok ise, bu şahit li ği, fit ne ar zu su ola rak ni te le yip red det - mek te ve açık ça bu hük mün kı ya sa ay kı rı olup istihsâna da yan dı ğı nı ifa de et mek te dir ler. Di ğer bir ifa dey le, fit ne den ka çın ma yı, is tihsân yap ma nın da ya nak la rın dan bi ri ha li ne ge tir miş ol mak ta dır - lar. 3. Ha ne fî le re gö re cu ma na ma zı nın sıh hat şartla rın dan bi ri de dev let baş ka nın ha zır bu lun ma sı ve ya iz ni dir. Ha ne fî ler bu ko nu da ki gö rüş le ri ni riva yet et tik le ri bir kaç ha dis ten al mış 56 gö zük se ler de, te mel de da yan dık la rı asıl de lil fit ne den ka çın - ma dır. Cu ma kü çük mes cit ler de de ğil, bü yük ka la - ba lık la rın bir ara ya gel di ği bü yük iba det ha ne ler de kı lın mak ta dır. Bu yö nüy le, özel ih ti ma mı ge rek tir - mek te dir. Se rahsî nin ifa de le riy le, eğer cu ma nın eda sı için sul ta nın iz ni şart ko şul ma mış ol say dı, bu fit ne ye gö tü rür dü. Ki mi in san lar er ken top la na rak ken di le ri ne mah sus amaç la rı için na ma zı ika me eder, di ğer le ri ise na ma zı ka çı rır lar dı. Bun da fit ne ol du ğu açık tır. Bu ne den le in san la rın yö ne ti mi ve ada le ti sağ la ma gö re vi ni üst le nen dev let baş ka nı na (imam) bu iş tev di edil miş tir. Çün kü bu, fit ne yi teskin et me ye da ha ya kın dır. 57 Ha ne fî hu kuk çu la - rın dan Kâsanî de dev let baş ka nı iz ni nin aran ma ma sı ha lin de bu nun fit ne ye se be bi yet ve re - ce ği ni kay det tik ten son ra ne den le ri ni sı ra la mak ta - dır. Ona gö re Cu ma na ma zı, bü yük top lu luk la rın bir ara ya gel di ği bir iba det tir. Cu ma na ma zı nı kıldır mak şeref te lak ki edil di ği için li der lik eği li mi bu lu nan lar, bu şere fe na il ol mak ama cıy la re ka bet içe ri si ne gi re cek ler dir. Bu re ka bet sert çe kiş me ve kav ga la ra yol aça bi lir. So ru nun çö zü mü için bu gö - rev yö ne ti ci le re tev di edil miş tir. 58 Ha ne fî ler, dev let baş ka nı nın ve ya onun yet ki - len dir di ği gö rev li nin kıl dır ma sı nı cu ma nın eda şar - tı ka bul et mek te ki ısrar la rı na rağ men, fit ne ve ya ölüm se be biy le dev let baş ka nı nın bu lun ma ma sı duru mun da ara çö züm ler ara mış lar dır. Ha ne fî fa kih - le rin den Kerhî cu ma yı kıl dı ra cak bir ki şi üze rin de bir le şe rek Cu ma kıl mak ta bir be is ol ma dı ğı gö rü - şü nü or ta ya koy muş tur. 59 Bu ara yış fit ne den ka çın - mak için ile ri sür dük le ri şar tın is tihsâni olu şu nun da işa re ti dir. As lın da Ker hi nin ifa de et ti ği gö rüş, sul tan iz ni eda şar tı kı lı nır ken vaz ge çi le rek asıl hük me dö nül me si dir. Çün kü fit ne yi iza le et mek için is tihsânen kon muş bir şart, söz ko nu su ne den - le iba de tin ika me edil me si ne en gel ha le ge lir se, ar - tık bu şart ile gö ze ti len ya rar or ta dan kalk mış de mek tir. Bu du rum da hük mün de ğiş me si ka çı nıl - maz dır. 4. Ha ne fî ler ge nel ola rak na ma zın rük nü türün den ya pı lan bir ila ve, far zın te hi ri, va ci bin ter - ki ve te hi ri du ru mun da se hiv sec de si yap ma yı va cip ka bul eder ler. 60 İbn Âbidîn, bay ram, Cu ma, farz ve na fi le na maz lar da se hiv sec de si yap ma nın hük mü - nün ay nı ol du ğu nu be lirt tik ten son ra mu te ah hir fa kih ler ce ter cih edi len gö rüş ilk iki sin de (bay ram ve Cu ma) fit ne yi sav mak için se hiv sec de si ya pıl - ma ma sı dır. de mek te dir. 61 Fit ne ne de niy le va cip olan se hiv sec de si ni uy gu la mak tan vaz ge çil me si söz ko nu su ge rek çe nin hü küm te si sin de ki et ki si ni göster mek te dir. Çün kü fa kih, ce ma a tin şaşır ma sı nı ve do ğa cak ka rı şık lı ğı ön le mek (fit ne den ka çın mak) için mev cut hü küm den is tihsân ile baş ka sı na yönel mek te dir. 5. Ha ne fî ler, er ke ğin, yan la rın da er kek ce ma - at ol ma dan ka dın la ra mes cit te imam lık yap ma sın - da sa kın ca gör me mek te dir ler. Bu hu sus ta, Hz. Ömer in Ra ma zan ge ce le rin de Sü ley man b. Ebî Has me yi ka dın la ra na maz kıl dır mak için gö rev - len dir me si ne da yan mak ta dır lar. Ko nu yu ta lil ederken ise, mes ci din hal vet ma hal li ol ma dı ğı nı, er kek le rin ora da ka dın lar la bir lik te ola bi le ce ği ni ifa de et mek te dir ler. Fa kat mes cid dı şın da ki ev ve ona ben zer baş ka yer ler de yal nız ca ka dın la ra na - maz kıl dır ma yı ise mek ruh ka bul et mek te dir ler. Bu hu sus ta Hz. Pey gam ber den nak le di len ka dın lar ile hal vet ha lin de bu lun mak ile il gi li ge nel ha dis le re da yan mak ta dır lar. 62 Bu ha dis le rin ya nı sı ra ka dın - lar la yal nız kal ma da fit ne kor ku su nu n bu lun du - ğu na işa ret ede rek gö rüş le ri ni fit ne kav ra mı na bağ la mak ta dır lar. Mes cid dı şın da ta ma men ka dın - lar dan olu şan bir ce ma a te na maz kıl dır ma da ki kera he tin aşıl ma sı için ka dın la rın mah rem le rin den bi ri nin bu lun ma sı ge rek mek te dir. Ke ra he tin bu yol la or ta dan kal ka ca ğı gö rü şü, Hz. Pey gam ber in ev le rin de ken di le ri ne na maz kıl dır dı ğı nı an la tan Hz. Enes in de vam la, be ni ve ye ti mi ar ka sın da nama za dur dur du, an nem Um mu Se le me de ar ka - 60 Journal of Islamic Research 2011;22(1)

7 HANEFÎ FIKHINDA FİTNE GEREKÇESİNE DAYALI HÜKÜMLER VE İSTİHSÂN DELİLİ İLE İLİŞKİSİ Mehmet BİRSİN mız da na maz kıl dı. ifa de si ne da yan dır mak ta dır - lar. 63 Bu ör nek te ko nu ya esas teş kil eden bir nass bu lun du ğu için, fit ne den sa kın ma ge rek çe si nas sı des tek le mek için kul la nıl mak ta dır. Esa sın da mescit te yal nız ca ka dın la ra na maz kıl dır mak ca iz görül mek te dir. Eğer mes cid dı şın da ki yer ler de ki na maz mes cit te kıl dı rı lan na ma za kı yas edil miş olsay dı, ke ra het ol ma dan na ma zın ca iz ol ma sı lâzım ge lir di. An cak ka dın lar la hal ve ti ya sak la yan ge nel hü küm ile Hz. Enes in ri va ye ti kı ya sa mu ha lif olarak va rid ol muş tur. Bu nok ta da, nas sa da ya na rak kı yas terk edil miş tir. 64 Fit ne den ka çın ma ge rek çe - si de, kı ya sa ay kı rı ola rak va rid olan nas sın zım nın - da bu lu nan il le ti gös ter mek te dir. Nas sın kı ya sa ay kı rı ola rak ter cih edil me si nass ne de niy le is tihsânda bu lun mak tır. Bu nun la bir lik te her ha lü kar - da na maz sa hih tir, çün kü ke ra het na ma zın dı şın da ki bir du rum için söz ko nu su dur. 65 de ni le - rek so ru nun na ma zın şart ve rü kün ler ile il gi li de - ğil, da ha ta li bir du rum ile il gi li ol du ğu be yan edil miş tir. Esa sın da Se rahsî, is tihsân ya pı lan yer de kı ya sın hük mü nün de ca iz ol du ğu ka na a ti ni bir ve - him ola rak ni te le mek te dir. 66 An cak bu ra da is tihsân şart ve rü kün ile il gi li ol ma dı ğı için fi i lin but la nı nı de ğil, ke ra het ile bir lik te ca iz olu şu na yol ver mek - te dir. 6. Fit ne den ka çın ma dü şün ce si nin mev cut hüküm den baş ka sı na yö nel me ne de ni ola rak ka bul edil di ği du rum lar dan bi ri de, gü neş tu tul ma sı nama zı (kusûf na ma zı) ile il gi li dir. Ki şi nin evin de kıl dı ğı na maz, farz na maz lar ha riç en fa zi let li namaz dır. 67 ha di sin den do la yı na fi le na maz lar da asıl olan ce ma at le de ğil, tek ba şı na eda edil me si dir. Bunun la bir lik te bay ram, Ra ma zan na ma zı (te ra vih) ve gü neş tu tul ma sı (ku suf) na maz la rı hak kın da cema at le kı lın dı ğı na da ir de lil va rid ol muş tur. 68 Kusûf na ma zı nı, cu ma yı kıl dır ma ya yet ki li olan ima mın kıl dır ma sı müs te hab tır. 69 An cak izin li imam ha zır bu lun maz sa, fit ne den ka çın mak için in san la rın evle rin de tek ba şı na kü suf na ma zı nı kı la ca ğı ifa de edil miş tir. Kü suf na ma zı nı tek ba şı na kıl ma yı doğu ran di ğer ne den ler ise şid det li rüzgâr, gün düz yaşa nan aşı rı ka ran lık ve kor ku ola rak ifa de edil mek te dir. 70 Fit ne ile bir lik te sa yı lan di ğer neden le rin za ru ret kap sa mı na gir di ği göz önü ne alındı ğın da, ör nek te ki fit ne nin sos yal dü ze nin ko run - ma sı açı sın dan za ru ret il ke si nin bir par ça sı ka bul edil di ği gö rül mek te dir. 7. Cu ma nın mıs r ola rak ad lan dı rı lan şehir ve ya şehir hük mün de ki yer le şim mer ke zin de kılın ma sı ge re kir. Bu, cu ma nın eda şart la rın dan bi ri - dir. Cu ma kıl ma ya el ve riş li bir yer le şim ye rin de bir den faz la yer de kı lı nan cu ma nın sa hih olup olma ya ca ğı hu su sun da ise, Ebu Ha ni fe ve Mu ham - med, iki ve da ha faz la yer de cu ma nın sa hih ola ca ğı gö rü şün de dir ler. Ebu Yu suf tan ise iki gö rüş ri va yet edil miş tir: Bun la rın il kin de, bir yer le şim bi ri min de yal nız ca iki yer de cu ma nın sa hih ola ca ğı, da ha fazla sın da sa hih ol ma ya ca ğı, di ğe rin de ise şeh rin orta sın dan bir neh rin geç me siy le ade ta hük men iki şeh re bö lün me si du ru mun da iki ay rı yer de cu ma kıl ma nın sa hih ola bi le ce ği ni ifa de et miş tir. Tek yer de cu ma kıl ma ko nu sun da ısrar eden ler ise, Hz. Pey gam ber ve Ra şit ha li fe ler tek mes cit te cu ma kıl dı lar. Bu tek yer de cu ma nın sa hih ol du ğu - nu gös ter mek te dir. Ay rı ca eğer iki mes ci de cu ma kı lın ma sı na ce vaz ve ri lir se da ha faz la sı na da ce vaz ver me nin ge rek li ola ca ğı nı, da ha sı her mes cit ahali si nin ken di mes ci din de cu ma kıl ma sı nın ca iz oldu ğu so nu cu nu do ğu ra ca ğı, hâlbu ki böy le bir gö rü şün kim se ta ra fın dan dil len di ril me di ği ni söyle miş ler dir. Di ğer ta raf tan bu du ru mun ce ma a tin azal ma sı na yol aça ca ğı için cu ma nın top lan ma anla mıy la çe li şe ce ği ni söy le miş ler dir. İsla mın ilk döne min de ki ge le ne ği sür dür mek is te yen bu gö rü şe kar şı lık, iki yer de cu ma nın sa hih ol du ğu nu sa vu nan gö rüş, şehir le rin bir bi rin den uzak ge niş bir ala na ya yıl dı ğı nı, yaş lı ve za yıf la rın cu ma yı eda et mek için bir böl ge den di ğe ri ne gi dip gel me si nin zor oldu ğu nu, bu ne den le iki yer de cu ma nın kı lın ma sı na ce vaz ver dik le ri ni söy le miş ler dir. Bu gö rüş le rin de za ru re te da yan dık la rı nı, za ru re tin ise mik ta rın ca tak dir olun ma sı ge rek ti ği ni söy le ye rek bu za ru re tin iki yer de kıl ma ile kal ka ca ğı nı ile ri sür müş ler dir. Se rahsî, Ebu Ha ni fe ve Mu ham med in gö rüş - le ri ni de ğer len di rir ken yal nız ca tek yer de Cu ma kıl mak ca iz dir gö rü şün de zor luk ve fit ne yi az dır - ma an la mı var dır. Çün kü bir şehir hal kı ara sın da bir şekil de ih ti laf bu lu na bi lir. Eğer bir yer de top la - nır lar sa fit ne nin az ma ne de ni ola bi lir. Hâlbu ki biz fit ne yi tes kin et mek le em re dil dik. 71 de mek te dir. Journal of Islamic Research 2011;22(1) 61

8 Mehmet BİRSİN HANEFÎ FIKHINDA FİTNE GEREKÇESİNE DAYALI HÜKÜMLER VE İSTİHSÂN DELİLİ İLE İLİŞKİSİ Kar şı lık lı ola rak or ta ya ko nu lan de lil le re baktı ğı mız da gö rüş le rin, ta yin edi len mas la hat la ra ve za ru ret le re da ya lı ola rak ge liş ti ril dik le ri gö rül mek - te dir. Cu ma nın tek yer de kı lın ma sı üze rin de ısrar eden ler ge le ne ği ve cu ma mın top lan ma an la mı nı mu ha fa za et me ye ça lış mış lar, iki ve da ha faz la yer - de kı lın ma sı na ce vaz ve ren ler top lum sal ge liş me ve bu na bağ lı ola rak şehir le rin bü yü me si ni dik ka te al - mış ve za yıf bi rey le ri gö zet me yi amaç la mış lar dır. Se rahsî bu yak la şım la ra ra kip ve mu ha lif grup la rı tek na mazgâhta top la ma nın do ğu ra ca ğı sı kın tı la rı ila ve et mek te dir ki ta ma men sos yal ve si ya sal dü ze - ni ko ru ma yı amaç la yan bir de lil kul lan mış ol mak - ta dır. Bu şekil de fit ne kav ra mı sos yal ve si ya sal dü ze ni ko ru ma ama cı na kar şı lık ge len bir de lil olarak denk le me gir mek te dir. Di ğer za ru ret le rin ya nı sı ra sos yal ve si ya sal za ru ret hü vi ye ti ne bü rün - mek te ve is tihsân ile hü küm ver me sü re ci ne dâhil ol mak ta dır. B. MU A ME LAT FIK HIN DA FİT NE KAV RA MI 1. Meş ru dev let oto ri te si ne çe şit li te vil ler ya parak kar şı çı kan ve bel li bir güç top la yıp (şev ket) bir böl ge de fi i li oto ri te yi ele ge çi ren (te mek kün) is yan - cı grup lar la (eh lu l-bağy) 72 meş ru ik ti dar men sup - la rı (eh lu l-adl) ara sın da mey da na ge len iç sa vaş fit ne kav ra mıy la ifa de edil mek te dir. 73 Fa kih ler, bâğile rin baş kal dı rı la rı nı ma si yet, on lar la sa vaş ma - yı mün ke re en gel ol ma (en-neh yu ani l-mün ker) gö re rek farz ka bul et mek te dir ler. 74 İsla mın ilk dö ne min de ya şa nan ve fi ten ta bir edi len Ce mel, Sıf fin ve Neh ra van olay la rın da çoğun luk la Hz. Ali nin ta kın dı ğı tu tum lar dan dev şi - ri len bu hu kuk 75 bir çok is tis na i hü küm ler ta şı mak ta dır. Da ğı lan is yan cı bir lik le ri ta kip et mek, esir le ri ni öl dür mek, mal la rı nı ga ni met ka bul edip pay sa hip le ri ne tev di et mek, ya ra lı la rı nı öl dür mek, ço cuk ve ka dın la rı nı kö le leş tir mek ya sak lan mış tır. Hat ta te mek kün şar tı nı ha iz ol muş is yan cı (ba ği) gru bun te lef et ti ği can ve mal la rın taz mi nin den de vaz ge çil miş tir. 76 Hâlbu ki sa vaş ha li bu lu nan ül ke - ler le (dâru l-harb) ya pı lan sa vaş lar da bun la rın birço ğu hu ku ken müm kün ka bul edil mek te dir. Bu özel hu ku ki dü zen le me le rin te o rik ola rak da yan dı ğı ta raf la rın Müs lü man olu şu, is yan cı la rın bir te vi li nin bu lu nu şu 77 ve te mek kün kud re ti ne ulaş ma la rı gi bi şart lar fit ne kav ra mı şem si ye si altın da top lan mak ta dır. Zi ra İslam ge le ne ği, Müs lü - man lar ara sın da or ta ya çı kan bu olum suz du rum la rı fit ne ve ço ğu lu fi ten kav ram la rıy la ifa de et miş tir. Bu ba kım dan fi ten hu ku ku, Müs lü man lar ara sın da fit ne ha li ola rak ifa de edi len özel şart la - rın çö züm len me si için ge liş ti ril miş tir. Nor mal şartlar da te lef edi len can ve mal la rın taz min edil me si nas sın em ri iken, töv be edip ada let eh li nin ara sı - na ka tı lan ki şi ler den te lef et tik le ri mal ve can la rın taz mi na tı ola rak bir şey alın ma z 78 yar gı sı na va rıl - mış tır. Biz zat Se rahsî nin ifa de et ti ği gi bi, taz mi - nin düş me si, sa ha be nin it ti fa kıy la kı ya sın hi la fı na sa bit ol muş bir hü küm dür. Züh ri den ri va yet edildi ği üze re fit ne mey da na gel di ğin de, Hz. Pey gam - ber in çok sa yı da sa ha be si ha yat tay dı ve Kur an ın te vi li ile akı tı lan ka nın, çiğ ne nen ırzın, te lef edi len ma lın taz mi ni nin kal dı rıl mış ol du ğun da it ti fak etmiş ti ler. 79 Zuh ri nin sa ha be nin it ti fa kı ola rak aktar dı ğı bu özel hu ku ki dü zen le me ler kı ya sa mu ha lif ola rak mey da na gel miş tir. Kı ya sa mu ha lif hü küm in şa et me nin Ha ne fî usu lün de ki kar şı lı ğı is tihsândır. İstihsân ile hü küm te sis et me ye yol açan te mel ge rek çe, fit ne kav ra mıy la ifa de edi len si ya sal za ru - ret tir. Bu kul la nı mıy la fit ne/fi ten, si ya sal za ru ret - le re kar şı lık gel mek te ve en az za rar ile sos yal ve si ya sal dü ze ni res to re et me ama cı nı hu ku ki çö zümle rin mer ke zi ne ta şı mak ta dır. 2. İslam hu ku ku mu ha ke me usu lün de şahit li - ğe önem li bir yer ay rıl mış tır. Bu du rum şahit le rin gü ve ni lir ol ma la rı nı zo run lu kıl mak ta dır. Şahi din adil olup ol ma dı ğı nın tes pit edil me si için çe şit li me ka niz ma lar ge liş ti ril miş tir. Bu me ka niz ma lar dan bi ri de tez ki ye ku ru mu dur. Şahi din gü ve ni lir li ği - ne ta nık lık eden ki şi ye baş lan gıç ta açık tan tez ki ye yap tır mak ter cih edi lir ken, Ka dı Şurayh tan iti ba - ren giz li tez ki ye ye ge çil miş, an cak ka rı şık lık la rı önle mek için açık tan tez ki ye de de vam et miş tir. İsim ka rı şık lı ğı nı ön le mek için şahi din ne se bi, fi zik sel özel lik le ri ve ev ad re si ka yıt al tı na alın mış tır. Hane fî hu kuk çu la rı bü tün bu ted bir ler le bir lik te Tezki ye yi ya pan ki şi ye giz li tez ki ye den son ra ale ni tez ki ye için de so rul ma sı ge rek ti ği ni dü şün müş ler - dir. Çün kü ola ki tez ki ye yi ya pan ki şi baş ka sıy la karış tır mış tır ve ya al da tıl mış tır. Bu ne den le de şahit lik ya pan dan baş ka sı nı tez ki ye et miş tir. Ale ni 62 Journal of Islamic Research 2011;22(1)

9 HANEFÎ FIKHINDA FİTNE GEREKÇESİNE DAYALI HÜKÜMLER VE İSTİHSÂN DELİLİ İLE İLİŞKİSİ Mehmet BİRSİN tez ki ye ile bu şüp he or ta dan kal kar. Ha ne fî le rin görüş le ri ni bu şekil de özet le yen Se rahsî, an cak günü müz de fit ne den ka çın mak için bu nu terk et mek gü zel gö rül müş tür di ye rek ale ni tez ki - ye den vaz geç me yi öner mek te dir. Bu ra da da yan dı - ğı ge rek çe, fit ne den ka çın mak tır. Fit ne ile is tihsân kav ram la rı nı tek cüm le de se bep so nuç i- liş ki si içe ri sin de zik ret me si, 80 is tihsâni hük mün fitne den ka çın ma ama cı na yas lan dı ğı nı gös termek te dir. Fa ki hin hü küm ve rir ken fi i lin va ra ca ğı so nu cu gö zet me si, ist ihsân ile hü küm ver mek olarak de ğer len di ril mek te dir. 3. Ha ta en mey da na ge len öl dür me fi i li ne iki adil ki şi şahit lik et ti ği za man di ye te hük me di lir. Ka til bun dan do la yı ne hap se di lir, ne de ke fa let gere kir. Çün kü ha ta iş le yen ki şi ma zur, ha ta ise din/şer de mer ha met le mu a me le sa ha sı dır. Ha ta ile adam öl dü ren ta zir ce za sı na da çarp tı rıl maz. An cak eğer ka til se fih/ah lak sız bi riy se ah lak sız lı ğın dan do la yı hap se di lir. Çün kü ah lak sız/se fi hin hap sin de fit ne yi tes kin var dır. 81 Fit ne yi tes kin et mek amacıy la mev cut hük me ila ve ya pıl mak ta dır. Bu tarz bir hük mün is tihsâna da ya lı ol du ğu açık tır. 4. Ha ne fî ler, cel de nin, zi na ce za sı nın (hadd) ta ma mı ol du ğu nu ka bul eder ler. Zi na eden bekâra uy gu la nan cel de ce za sı na, bir yıl sür gün de ek le - nir se, bu yol la zi na ce za sı na (hadd) ila ve ya pıl mış ola ca ğı nı, bu nun da nas sın nes he dil me si de mek oldu ğu nu dü şü nür ler. Gö rüş le ri ni çe şit li ri va yet ler le des tek le me ye ça lı şır lar. Bu bağ lam da ak tar dık la rı ri va yet ler den bi ri şudur: Be de ni ka bar cık lar la do - lu has ta lık lı bir ki şi ma hal le nin ca ri ye le rin den biri nin üze rin de onun la zi na eder ken gö rül dü, he men Hz. Pey gam ber e ge ti ril di. Hz. Pey gam ber ona yüz cel de vu ru n de di. Ora da ki ler, onun bede ni dar bı kal dır ma z de di ler. Bu nun üze ri ne Hz. Pey gam ber, üze rin de yüz püs kül bu lu nan bir hur - ma sal kı mı alın, onun la vu ru n de di. Bu ri va yet te Hz. Pey gam ber in sür gü nü em ret me di ği ne dik kat çek mek te dir ler. Ha ne fî le re gö re eğer sür gün hadd ce za sı nın bir par ça sı ol say dı, had den so rum lu tuttu ğu gi bi sür gün le de so rum lu tu tar dı. Di ğer bir riva yet de Hz. Ömer ile il gi li dir. Ömer, Ebu Bek re ye evin de zi na ne de niy le cel de vur muş, eşi ne ise gizle me si ni em ret miş tir. Eğer sür gün hadd ce za sı nın ta mam la yı cı par ça sı ol say dı eşi ne giz le me si ni emret mez di. Ay rı ca Ömer in iç ki iç ti ği için sür gün etti ği bir ki şi nin ir ti dat edip Bi zans a ka tıl dı ğı nı gö rün ce, val la hi, bun dan son ra kim se yi as la sürgün et me ye ce ğim. sö zü ne da ya nır lar. Zi ra sür gün şer ta ra fın dan hadd ola rak va ze dil miş ol say dı, Ömer, onu uy gu la ma ya ca ğı na da ir ye min et mez di. Ay rı ca Hz. Hz. Ali nin, sür gün fit ne ola rak ye ter, hâlbu ki hadd fit ne yi tes kin et mek için va ze dil miş - tir. gö rü şü nü de lil ola rak alır lar. Sür gü nü ge rek li gö ren İbn Mes ûd un gö rü şü nü de ak ta ran Se rahsî, biz Ali nin gö rü şü alı yo ruz. Çün kü onun gö rü şü fit ne yi ve fe sa dı sav ma ya da ha uy gun dur. di ye rek ri va ye te da ya lı de lil le ri nin ya nı sı ra, fit ne den kaçın ma yı gö rüş le ri nin te mel de li li yap tı ğı nı gös ter - miş tir. 82 Bu şekil de hü küm le rin so nuç la rı nı gö ze ten yak la şım la rıy la pa ra lel lik gös te ren ri va yet le ri tercih et tik le ri gö rül mek te dir. 5. Ay rı lan eş le rin ço cuk la rı nın kim de ka la ca ğı hu su su nu de ğer len di ren fa kih ler ço cu ğun ken di başı na bes le ne ce ği, gi yi ne ce ği vb. iş le ri ni yü rü te bi le - ce ği ça ğa ka dar an ne de kal ma sı ge rek ti ği ni ter cih et mek te dir ler. Hat ta kız ço cu ğu nun bu çağ dan son - ra da an ne nin ya nın da kal ma sı nın eği ti mi açı sın dan da ha doğ ru ola ca ğı ve an ne nin hi ma ye si nin ev li lik ça ğı na ka dar sü re bi le ce ği ni ifa de et mek te dir ler. An - cak kız ço cu ğu er gen lik ça ğı na gi rip ev li lik ya pa bi - le cek ni te lik le ri ha iz olun ca ev len dir me ve la ye ti ba ba ya ve ril mek te dir. Çün kü ev li lik ça ğın da ki bir kız ço cu ğu fit ne ye ma ruz ha le gel miş tir. Er kek ler - de, ka dın lar da bu lun ma yan bir kıs kanç lık var dır. Bu se bep le ba ba, kız ço cu ğu nu an ne nin ko ru ya ma ya - ca ğı ba kım lar dan ko ru ya bi lir. Bu na kar şı lık an ne, al da tı la rak fit ne ye dü şü rü le bi lir. 83 Gö rül dü ğü üze re bu ör nek te, ge rek kız ço cu ğu nun ev li lik ça ğı na ka - dar ve la ye ti nin an ne ye bı ra kıl ma sın da, ge rek se evlen me ça ğı na gel di ğin de ev len dir me ve la ye ti nin ba ba ya ve ril me sin de ço cu ğun ve top lu mun mas la - ha tı gö ze til miş tir. Top lum sal ahlâkı ko ru ma en di - şe si, fit ne ye dü şü rül me teh li ke si ile ifa de edi le rek is tihsâna da ya lı hü küm te sis edil miş tir. 6. Ha ne fî Hu kuk çu lar, müs lü man lar ile ara la - rın da sa vaş du ru mu olup sulh ha li bu lun ma yan gayr-ı müs lim ül ke sin de (dârul harb), 84 bir müs lü - ma nın, ki tap eh li ka dın la ev len me si nin ca iz, an cak Journal of Islamic Research 2011;22(1) 63

10 Mehmet BİRSİN HANEFÎ FIKHINDA FİTNE GEREKÇESİNE DAYALI HÜKÜMLER VE İSTİHSÂN DELİLİ İLE İLİŞKİSİ mek ruh ol du ğu gö rü şün de dir ler. Dârul harb de ev lenen ki şi nin, Hz. Pey gam ber in, ben müş rik le bulu nan her müs lü man dan be ri yi m buy ru ğu na rağ men ora da ya şa ma yı se çe bi le ce ği ni, bu ne den le ço cuk la rın kö le lik ve gayr-ı müs lüm le rin ah la kı nı edin me teh li ke si al tın da ol duk la rı gi bi en di şe ler, bu ev li li ğin, mek ruh olu şu nun ge rek çe le ri ara sın da sayıl mış tır. Bü tün bu ge rek çe ler, bun da ba zı fit ne ler var dır ve bu yüz den mek ruh tur. de ni le rek fit ne kav ra mı şem si ye si içe ri si ne top lan mış tır Ha ne fî hu kuk çu la rı şarap üre ti min de kul la - na ca ğı bi li nen bir tüc ca ra ara zi ki ra la ma nın ve ya üzüm sat ma nın ca iz olup ol ma dı ğı hu su su nu ele almış lar ve özet le iki gö rüş or ta ya koy muş lar dır. Ebu Ha ni fe, top rak ve üzüm sa tı şı nın ca iz ol du ğu gö rü - şün de dir. Ebu Yu suf ve Mu ham med ise bu sa tı şı ke rih gör müş ler dir. Bu gö rüş le ri de ğer len di ren Serahsî, Ebu Ha ni fe nin gö rü şü nün kı ya sa da yan dı ğı - nı, Ebu Yu suf ve Mu ham med in sa tı şı ca iz gör me yen gö rü şü nün is tihsâna da yan dı ğı nı ifa de et mek te dir. Bu is tihsânın ge rek çe le ri ni an la tır ken de şöy le de mek te dir: Ay nın dan şarap üre te cek kişi ye mey ve su yu ve üzüm sa tı mı gü nah/is ya na yardım cı ol mak ve imkân sağ la mak tır. Bu ise ha ram dır. Sa tı cı sat mak tan ka çı nır sa, müş te ri nin şarap yap ma sı zor la şır. Bu ne den le sa tım da fit ne yi az dır ma, sa tım dan ka çın mak ta ise fit ne yi tes kin et - me bu lun mak ta dır. 87 Kı ya sı terk eden Ebu Yu suf ve Mu ham med fit ne kor ku su nu is tihsânın te me li - ne yer leş tir miş ler dir. C. KA DIN LA RA ÖZ GÜ HÜ KÜM LER DE FİT NE KAV RA MI 1. Ka dın la rın Hz. Pey gam ber dö ne min de va - kit, Cu ma ve bay ram na maz la rı na ka tıl dık la rı bi li - nen bir hu sus tur. Bu nun la bir lik te Ha ne fî ule ma sı ka dın la rın Cu ma ve Bay ram na maz la rı da dâhil ol - mak üze re ce ma at le na ma za ka tıl ma la rın da çe şit li mah zur lar gör müş ler dir. Bu ko nu lar da baş vur duk - la rı çe şit li ha ber le rin 88 ya nı sı ra, özel lik le genç kadın la rın bu na maz la ra ka tıl ma sın da ki fit ne kor ku su üze rin de dur muş lar dır. Cu ma na ma zı nın farz olma dı ğı grup lar ara sın da yer alan ka dın la rın is tis na oluş ne den le ri ara sın da ka dı nın ai le için gö rev le ri - nin ya nı sı ra, er kek le rin bu lun du ğu bir top lu lu ğa ka tıl ma sı nın fit ne ye yol aça ca ğı dü şün ce si be lir le - yi ci rol oy na mış tır. 89 Yaş lı ka dın la rın ce ma a te ka tıl ma la rı hak kın da ise Ebu Ha ni fe, sa bah, ak şam ve yat sı na maz la rı na; Ebu Yu suf ve Mu ham med ise, bü tün na maz la ra katı la bi le cek le ri ni söy le miş ler dir. 90 Ebu Yu suf ve Muham med, fit ne or ta mı oluş tu ra cak bir il gi nin yaş lı ka dın lar için söz ko nu su ol ma ya ca ğı nı gö rüş le ri ne te mel ya par ken Ebu Ha ni fe, şeh ve te aşı rı düş kün ki şi le rin fit ne ye dü şe bi le ce ği en di şe si ni di le ge tir - miş tir. Ge nel ahlâka mu ğa yir dav ra nan la rın (fâsık) öğ le, ikin di ve Cu ma na maz la rı vak tin de cad de ve so kak lar da bu lun duk la rı na dik kat çek miş tir. Kal dı ki Cu ma na ma zı, şehir de (mısr) eda edil mek zo runda dır. Şehir de olu şan aşı rı iz di ham ne de niy le kadın lar ve er kek ler bir bi ri ne çarp mak zo run da ka lır lar ki bun da fit ne var dır. Bu na kar şı lık sa bah ve yat sı na maz la rı vak tin de fâsık la rın uy ku da bulun duk la rı, ak şam na ma zı vak tin de ise ak şam yeme ğiy le meş gul ol duk la rı için fit ne kor ku su yok tur. Ay rı ca bu va kit ler de ka ran lık, ka dın lar ile er kek - le rin ba kış la rı ara sı na gi rer. Söz ko nu su ne den ler - le yaş lı ka dın lar bu va kit le rin ce ma a ti ne ka tıl mak için dı şa rı çı ka bi lir. Bu şekil de Ha ne fî mez he bi nin ilk imam la rı ka dın la rın ce ma a te ka tıl ma sı so ru nu - nu Hz. Pey gam ber dö ne mi uy gu la ma sın dan fark lı bir şekil de hük me bağ la mış lar dır. Bu ko nu da dayan dık la rı ge rek çe le ri nin or tak kav ra mı fit ne korku su dur. 91 Kâsânî ye gö re, genç ka dın la rın Cu ma, bay ram ve di ğer na maz la ra çık ma la rı evi niz de otu ru n 92 âye tiy le ya sak lan mış tır. Ona gö re, ka dın - la rın ev le rin de otur ma la rı nı em re den âyet as lın da dı şa rı da do laş ma la rı nı (in ti kal) ya sak la mak ta dır. Çün kü ka dın la rın dı şa rı çık ma la rı şüp he siz fit ne ne de ni dir ve ha ra ma yol açan şeyin ken di si de haram dır. 93 Kâsanî, bir baş ka yer de Hz. Ömer in genç ka dın la rı ce ma a te ka tıl mak tan men edi şi ni uy gu la - ma nın ne de ni ola rak kay det tik ten son ra on la rın ce ma a te çık ma la rın da fit ne se be bi bu lun mak ta dır. Fit ne ise ha ram dır. Ha ra ma gö tü ren şeyin ken di si de ha ram dır. de mek te dir. 94 Bu şekil de fit ne kavra mı, ce ma at le eda edi len iba det le re ka dın la rın katıl ma la rı nı sa kın ca lı gö ren yak la şı mın de li li ha li ne gel mek te dir. Hz. Pey gam ber dö ne mi nin fi i li sünne ti top lu mun de ğiş me si ve fit ne kav ra mıy la ifa de edi len ge nel ahlâka mu ğa yir dav ra nış la rın yay gın - laş ma sı ne de niy le terk edil miş ol mak ta dır. Fa kih bu ter ci hi ni ya par ken ge nel ahlâkı, hat ta ka dı nı ko- 64 Journal of Islamic Research 2011;22(1)