Kur an Araştırmaları Vakfı KURAV. Dindarlık Olgusu [SEMPOZYUM TEBLĐĞ VE MÜZAKERELERĐ] Aralık 2004 ĐSAM Konferans Salonu, Üsküdar-ĐSTANBUL

Transkript

1 Kur an Araştırmaları Vakfı KURAV Dindarlık Olgusu [SEMPOZYUM TEBLĐĞ VE MÜZAKERELERĐ] Aralık 2004 ĐSAM Konferans Salonu, Üsküdar-ĐSTANBUL Editör Hayati HÖKELEKLĐ K U RAV YAYINLARI BURSA 2006

2 AĐLE DĐNDARLIĞININ GENÇLERĐN DĐNDARLIĞINA ETKĐSĐ ÜZERĐNE BĐR ARAŞTIRMA Dr. Talip ATALAY DÜ Đlâhiyat Fakültesi Eğitim, psikoloji, sosyoloji, antropoloji gibi bilimlerin hepsi kendi araştırma alanları çerçevesinde aileyi, sürekli bir eğitim ve kültürleme ortamı, sosyalleştirici bir kurumsal yapı olarak kabul eder. Bu bilimlerce, doğumdan önce başlayan aile etkisi bireyin ruhsal oluşumu, gelişimi ve davranışları açısından belirleyici, sürekli ve fonksiyoner bir olgu olarak ölümüne kadar etkisini sürdürür. Aile kişinin seçme şansı olmayan bir kurumdur. Đstemi dışında içine doğduğu aile, Ainsworth a göre; bireyi hem fizyolojik olarak, hem ekonomik ve toplumsal açıdan, hem de ruhsal gelişimi ve davranışları bakımından biçimlendirip yönlendirir. Bu nedenlerden ötürü; aile sahibi insan, kendisi ailesinin seçme şansına sahip olmamakla birlikte, çocuklarını ruhsal ve toplumsal açıdan sağlıklı bireyler olarak yetiştirebileceği uygun ortamı kurup; sürdürme ve aile konusunda bilgili ve bilinçli davranma imkânına sahiptir. 1 Biyolojik doğumundan sonra çocuk; kendini toplumsal bir çevre olan ailede, diğer bir deyişle sosyal ve kültürel bir ortam içinde bulur. Sosyo-kültürel doğumu işte içine doğduğu bu aile ortamında başlar. Bu sosyo-kültürel doğumla birlikte, çocuğun topluma kabul edilme süreci de başlamış olur. Aile ve aile çevresi çocuğun gelişimi boyunca düşünce ve anlatım biçimlerini, alışkanlıklarını ve tavırlarını belirlerken, içinde bulunduğu toplumun diline, ahlâkına, hukukuna, dinine, kültür ve sanatına, kısaca normlarına ve değerlerine uyabilmesini sağlayacak donanımı da hazırlar ve kazandırır. 2 Doğal olarak çocuğun içinde büyüdüğü ailenin sosyal yapısı ve biçimi, onun sosyal gelişimini etkiler, belirler. Çünkü çocuğun ilk sosyalleşme deneyimleri de, genel- 1 Haluk Yavuzer, Çocuk ve Suç, Đstanbul 1996, s Kerim Yavuz, Çocukta Dinî Duygu ve Düşüncenin Gelişmesi, Ankara 1983, s. 20; Mümtaz Turhan, Kültür Değişmeleri, Đstanbul 1975, II. basım, s

3 Dindarlık Olgusu Sempozyumu likle, içine doğduğu aile fertleri ve aile çevresindeki üyelerle özdeşleşme yoluyla gerçekleşir. Genel sosyalleşme sürecinde, anne-babanın kullandığı dinî kelime, deyim ve ifadelerin dil gelişimi esnasında kelime ve anlam dağarcığına girmesi ve yer etmesi çocukta dinî sosyalleşmeyi de sağlar. Çocuk kendine has dinî şuuru da ilk olarak aile içinde edindiği bu kelime ve kavramlar aracılığıyla edinir. Çocukluk devresi yetişkinlerin dinî söz, tavır ve davranışlarının da model alındığı bir süreçtir. Çocuklar modellediklerini tekrar ettikçe daha çok öğrenir ve alışkanlık kazanır. Böylece taklit ve özdeşleşme yoluyla başlayan dinî yaşayış, çevrenin dinî havasına ve çocuğun ferdi kabiliyetine göre yavaş yavaş gelişip derinleşerek kişiliğine mal olur. 3 Dinî inanç ve tutumların teşekkülüne ilişkin bütün araştırma ve gözlemler de ilk çocukluk dönemindeki aile ilişkilerinin en etkili faktör olduğu hususunda birleşmektedirler. 4 Yani aile dindarlığı çocuğun din eğitim-öğretimi açısından en belirleyici etkenlerin başında gelmektedir. Araştırmalar dinî pratiklerin yaşandığı bir ailede, çocukta dinî duygu ve düşünceler daha erken ortaya çıktığını göstermektedir. 5 Çünkü aile dinî davranışların ve dinî ilişkilerin modeli, sevgi, şefkat ve otoritenin de kaynağıdır. Birlikte yapılan dua ve ibadetler, kutsal gün ve gecelerde yapılıp edilenler, dini bayramların bütün aile üyelerince kutlanması ve yaşanması, aileye özel bir bağlılık kazandırdığı gibi; dinî değerlerin de ailede temsil edilen şekliyle çocuğun dünyasına girmesini sağlar. Dahası bu bağ yetişkinlik döneminde de silinmez izler bırakır ve kişinin ailesinin temsil ettiği dini inanca tabi olması ve bu inancı korumasını sağlar. Bu bakımdan ailede gerçekleştirilen din eğitimi ve dinî edinimler bireyi ömrünün sonuna kadar etkileyecek niteliktedir. 6 Tosun a göre, aile içi din eğitimi iki boyutta gerçekleşmektedir. Birinci boyut ebeveynlerin ve aile içerisinde yer alan diğer yakın kişilerin bilgi, duygu ve beceri seviyesinde çocuklarında olmasını istedikleri dinî davranışları kasıtlı olarak öğretmeleri tarzında gerçekleşen, kasıtlı olarak davranış geliştirmeye yöneliktir. Bu boyut çocuğa bazı kalıp dinî ifadelerin ezberletilmesi, bazı davranışların özendirilmesi ve çeşitli şekillerde pekiştirilmesi, bazı davranışların da ceza yoluyla engellenmesi biçiminde gerçekleşir. Aile içinde gerçekleşen eğitimin ikinci boyutu kültürleme veya sosyalleşme kavramları kapsamında olur. Kişinin dinin kültür unsurlarını, değerlerini, sembollerini ve modellerini alarak kendi şahsiyetine mâl etmesi ve böylece dinî kişiliğinin oluşmasından ibaret bulunan süreç olarak 7 tanımlanan bu boyut, yani dinî sosyalleşme boyutu, annesinden biyolojik bir varlık olarak dünyaya gelen bireyin dinî şahsiyetinin temellendiği ve şekillendiği ilk ve en önemli ortam olan ailede başlar ve geli- 3 Hayati Hökelekli, Din Psikolojisi, Ankara 1993, s. 225; Yavuzer, a.g.e., s Hökelekli, a.g.e., s Yavuz, a.g.e., s. 71; Hökelekli, a.g.e., s Hökelekli, a.g.e., s. 258, Ünver Günay, Türkiye de Dinî Sosyalleşme, Türkiye 1. Din Eğitimi Semineri (23-25 Nisan 1981), Ankara 1985, s

4 Aile Dindarlığının Gençlerin Dindarlığına Etkisi Üzerine Bir Tebliğ : Dr. Talip Atalay şir. 8 Dindarlığın gelişmesinde, aile, okul ve cami dışında, resmî olmayan eğitim kurumları, oyun ve okul arkadaşları, yakın akrabalar ve komşular, okunan kitap ve gazeteler, izlenen radyo ve televizyon programları ile çevredeki diğer insanların da rolü vardır. 9 Ancak çocuğun ilk kültür çevresi olması hasebiyle dinî hayatını belirlemede ailenin etkisi; bu faktörlerin hepsinden daha fonksiyoner ve belirleyicidir. Yine aile dayandığı temellerin çoğunu toplumun kültüründen alan bütüncül bir sistemdir. 10 Bu nedenle toplumdaki her bir birey, kendi benlik tanımlaması içinde ailenin tüm düzenini yansıtır ve koşullar elverdiğinde, kendi bildiği türden bir aile ortamı yaratmaya girişir. Dolayısıyla dinî inanç, duygu, davranış ve bilginin oluşmasında, bunların tutum ve kanaate dönüşmesinde sistem olarak bireyi her yönden kuşatan ailede verilen din eğitiminin katkısı büyüktür. Bu nedenle çocuklar aile içinde gerçekleşen doğrudan ve dolaylı dini öğrenmelerin doğal sonucu olarak; genellikle ailelerininkine benzer dinî aidiyetler ve yönelimlere sahip olmaktadırlar. Çocuğun dinî yönelimlerinin biçimi ve derinliğini ise; ailenin çocukla ilişkisinin ve aile içinde gerçekleştirilen din eğitiminin niteliği belirlemektedir. Nitekim yurt dışında yapılmış bazı araştırmaların sonuçları, çocuklarıyla sıcak ve samimî ilişkileri olan ailelerin duygusal desteklerinin çocukların dindarlığının kendilerininkiyle benzeşmesine katkıda bulunduğunu ortaya koymuştur. 11 Yapılan başka bazı araştırmalar da anne-babanın çocuklarının din eğitiminde birlikte, uyum içinde hareket etmelerinin çocuğun dindarlığının biçimlenmesinde etkili olduğu sonucunu göstermiştir. Bunlardan Clark ve arkadaşlarının yaptıkları çalışmalarda çocuğun inançla ilgili bilgi ve telkinleri daha çok annesinden aldığı, ama dini ibadetlere devam etme konusunda babanın daha etkili olduğu yönünde sonuçlar çıkmıştır. 12 Çocuğun inanç yapısının oluşumunda nasıl oldum, nereden geldim, ben ve kardeşlerim nereden geldiler, insanlar niçin ölüyorlar, ölünce nereye gidiyoruz gibi sorularına aldıkları cevapların biçimi önemlidir. Bu sorulara alacağı cevaplar sonraki yıllardaki dinî yöneliminin temelini oluşturmakta ve büyük ölçüde dindarlık bu temel üzere gerçekleşmektedir. Çünkü çocuklar büyüklerin gözleriyle görmekte, kulaklarıyla işitmektedirler. Çocuğa göre iyi de kötü de, bu çevrenin iyi ya da kötü gördükleridir. 13 Bizim geleneksel kültürümüz de dinî ve kültürel ögeleri çocuğa aktarmada ve onu bu kültür çerçevesinde yoğurup, tabiri caizse oluşturmada belirleyici olan/olması 8 Cemal Tosun, Din Eğitimi Bilimine Giriş, Ankara 2001, s Yavuz, a.g.e., s Doğan Cüceloğlu, Đçimizdeki Çocuk, Đstanbul 2000, 24. bs., s M. Argyle - B. B. Hallahmi, The Social Pyschology of Religion, London-Boston 1975, s. 98, Argyle-Hallahmi, a.g.e., s Abdullah Özbek, Bir Eğitim Kurumu Olarak Ailenin Önemi, Đslâm da Aile ve Çocuk Terbiyesi, Đstanbul 1996, s

5 Dindarlık Olgusu Sempozyumu gereken kurumun aile olduğu fikrine açıktır. Her çocuk (Đslâm) fıtratı üzerine doğar. Sonra anası babası onu Yahudi, Hıristiyan veya Mecusi yaparlar 14 hadisi çocuğun dinî yöneliminde ailenin rolüne Đslâmî bakışı ortaya koyan çok açık bir örnektir. Hadiste dinin hem doğuştan, hem de zamanla edinildiğine işaret edilmekte, bu edinimde anne-babanın, ya da aile ortamında kültürleme yoluyla gerçekleşen eğitim ve öğretimin ne kadar belirleyici olduğu apaçık ifade edilmektedir. 15 Đslâmî gelenekte, yetkiyi devlete ve kurumlarına veren anlayış ve uygulamadan farklı olarak, çocuğun yetiştirilmesi konusunda sorumluluk öncelikle ailenindir. Dolayısıyla çocuğun eğitiminden de, devlet değil, aile sorumludur. Bu nedenle geleneksel terbiye anlayışımızda aile terbiyesinin özel bir yeri vardır. Đyi aile çocuğu ve iyi bir nesebe mensup olmanın anlamı ve değeri de büyüktür. Kaynaklarımızda aile ve çocuk konusunu ele alan, nesep, sıhriyet bağları ve çocuk terbiyesine ilişkin pek çok âyet ve hadisin yanında edebiyatımıza girmiş çok sayıda atasözü ve deyim vardır. 16 Daha önce de zikrettiğimiz gibi Đslâm kültüründe çocuğun yetiştirilmesinden aile, yani öncelikle baba ve anne sorumluyken 17 özellikle Osmanlı modernleşme sürecinde öğretimin yeniden düzenlenmesi ve zorunlu eğitime geçilmesi yönünde başlayan yeniliklerden sonra çocuğun yetiştirilmesinde devletin ya da okulun ailenin yerini almaya başladığı görülmektedir. Bu durum modern dünyadaki gelişmelerle paralel olarak cumhuriyetin kurulmasından günümüze daha da belirginleşmiş, okullaşmanın gelişmesi, yaygınlaşması ve zorunlu kılınması, özellikle çalışan ailelerin çoğalmasının da katkısıyla kreş ve anaokulundan üniversiteye bireyin yetişmesinde aile dışındaki kurumların belirleyiciliği giderek artmıştır. 18 Bugün modern Türkiye Cumhuriyeti, belli bir yaş grubunu okullarında zorunlu eğitime tâbi tutmakta ve felsefesine uygun bir öğretim programından geçirmektedir. Okullarda yapılan din öğretimi de resmî devlet felsefesi doğrultusunda gerçekleştirilmektedir. Türkiye de, zorunlu olmasından dolayı, teorik olarak aileleri dindar olsun olmasın, ilk öğretim ve liseye devam eden Müslüman ailelerin çocuklarının tamamı aynı içeriğe sahip din öğretimi programından geçirilmektedir. Bu tebliğde din öğretiminin kalitesi üzerinde durulmayacaktır. Aile dışında din eğitimi alınan Kur ân kursu vb. kurumlardan ya da kaynaklardan da bahsedilmeyecektir. Zira evrenimizi oluşturan yaş grubunun farklı bir kaynaktan din öğretimi almasında büyük ölçüde ailenin belirleyici ve yönlendirici olduğu kabulünden hareket edilecektir. Ayrıca örgün öğretimde dinî içerikli bir öğretim programının takip edildiği 14 Müslim, Kader Geniş bilgi için bk. Muhiddin, Okumuşlar, Kur ân a Göre Din Fıtrat Eğitim Đlişkisi (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya Đbrahim Canan, Đslâm da Aile Terbiyesi, Đslâm da Aile ve Çocuk Terbiyesi II, Đstanbul 1996, s Abdurrahman Dodurgalı, Ailede Çocuğun Din Eğitimi, Đstanbul 1996, s Geniş bilgi için bk. Yurdagül Mehmedoğlu, Tanzimat Sonrasında Okullarda Din Eğitimi ( ), Đstanbul 2001; Halis Ayhan, Türkiye de Din Eğitimi, Đstanbul 1999, s

6 Aile Dindarlığının Gençlerin Dindarlığına Etkisi Üzerine Bir Tebliğ : Dr. Talip Atalay imam-hatip liselerinde okuyan öğrenciler öğretim programındaki farklılıklarından dolayı araştırma evrenin dışında bırakılmıştır. Tebliğimize konu olan araştırmamızda, ilköğretim ve lise öğrencilerinin ailelerinin dindarlık düzeylerinin farklılığına karşın; ülkenin tamamındaki okullarda uygulanan zorunlu din öğretimi programına tabi tutulduklarından okulda aldıkları din öğretiminin farklılaşmaya neden olmayacak özellikte olduğu kabulünden hareket edilmiştir. Zorunlu din öğretiminin programı dışında benzer programları takip eden fakültelerden mezun olmuş öğretmenlerce öğretilmesinden ötürü öğretmen faktörünün de farklılaşmaya neden olmayacak bir etken olduğu varsayılmıştır. Dolayısıyla normal şartlarda, öğrencilerin dindarlıklarının örgün öğretimdeki din öğretimi programı ve öğretmenin niteliğinden dolayı farklılaşmasını gerektirecek bir neden olmadığı kabulü temel alınmıştır. Bu kabülden hareketle öğrencilerin dinî yönelimlerinde gözlenebilecek farklılaşmaların oluşumunda okul dışındaki faktörlerin etkili olduğu varsayılmıştır. Đşte tebliğimizde, ilköğretim ve lise öğrencilerinin dindarlığının farklılaşmasında etkili olduğunu varsaydığımız faktörlerden birisi olan aile dindarlığının öğrencilerin dindarlıklarında farklılaşmaya neden olup olmadığı toplanılan araştırma verilerinden hareketle ortaya konulacaktır. Örgün öğretimde homojen bir öğretime tâbi tutulan öğrencilerin toplam dindarlık ve dindarlığın inanç, duygu, davranış ve bilgi boyutlarındaki yönelimlerinde gerçekleşen farklılaşmada ailelerinin dindarlıklarının ne derece etkili olduğu sorusu tebliğin problemini oluşturacaktır. Yöntem Araştırma, çok sayıda elemandan oluşan bir evrende, evren hakkında genel bir yargıya varmak amacı ile, evrenden alınan bir örneklem üzerinde, tarama düzenlemelerinden oluşan, genel tarama modelinde yapılmıştır. Araştırmada kullanılan veriler daha önce gerçekleştirilmiş olan Đlköğretim ve Liselerde Dindarlık Üzerine Bir Araştırma: Diyarbakır Örneği isimli çalışma için toplanan veriler kullanılmıştır. Đlköğretim ile lise öğrencilerinin dinin inanç, duygu, ibadet ve bilgi boyutlarıyla, toplam dindarlık düzeylerinin ailelerin dindarlık düzeyi açısından ölçülmesi amacıyla gerçekleştirilen bu araştırma, temelde, uygulanan veri toplama aracından ve ilgili literatürden derlenen bilgilere dayanmaktadır. Örneklem Araştırmanın evreni, Diyarbakır Milli Eğitim Müdürlüğüne bağlı ilköğretim okulları ve liselerdeki öğrencilerden oluşmaktadır. Evreni temsil edecek öğrencilerin seçiminde tesadüfî (seçkisiz) örnekleme yapılmıştır. Örneklemin evreni yeterli düzeyde temsil edebilmesi için il içindeki okullar araştırılmış, bu okullara devam eden öğrencilerin genel özellikleri tespit edildikten sonra en uygun örneklem olabileceği düşünülen ilköğretim ve liseler seçilmiştir. Bu okullardan da tesadüfî (seçkisiz) örnekleme yoluyla seçilen 666 ilköğretim okulu ve 189

7 Dindarlık Olgusu Sempozyumu 582 lise öğrencisi örneklemi oluşturmuştur Araştırmamızın örneklemini oluşturan 666 ilköğretim % 4.4 ü (s= 29) ailelerinin dindarlık düzeyini düşük olarak, % 45.2 si (s=302) orta olarak, % 50.3 ü (s=335) yüksek olarak nitelemiştir. Araştırmamızın örneklemini oluşturan 582 lise öğrencisinden % 5 i (s=29) ailesinin dindarlık düzeyinin düşük, % 65.1 i (s=379 ) orta ve % 29.9 (s=174) ise yüksek olarak belirtmiştir. Veri toplama aracı Verilerin toplanmasında, DEÜ Đlâhiyat Fakültesi Din Psikolojisi A.B.D. öğretim elemanları tarafından, dini hayatın Glock tarafından öne sürülen dindarlığın inanç, duygu, davranış ve bilgi boyutlarından oluşan dört boyutunu ölçmek için geliştirilmiş olan Dinî Hayat Ölçeği nden faydalanılmıştır. Veri toplama aracı, bireylerin dinî hayatlarıyla ilgili farklı değişkenler açısından durumlarının belirlenmesini hedefleyen, likert tipi, k sayıda sorunun her biri için farklı sayıda seçeneklerin belirlendiği ve seçeneklerin de sıralı biçimde ardışık olarak dizildiği bir ölçektir. Dinî Hayat Ölçeği, asıl olarak 31 sorudan meydana gelmektedir. Ölçeğin inanç boyutu 4, duygu boyutu 7, davranış boyutu 10 ve bilgi boyutu 10 maddeden oluşmaktadır. Ölçekten alınacak en yüksek puan 69, en düşük puan 0 dır. Alınacak toplam puan dindarlık puanı olarak değerlendirilecektir. Ölçeği oluşturan kısımlardan inanç boyutu, katılıyorum (2), kararsızım (1), katılmıyorum (0) seçeneklerini içermekte ve inanç boyutundan alınabilecek en yüksek puan 8, en düşük puan 0 dır. Duygu boyutu, itemleri ifade eden duygu ve tecrübelerin şiddet ve derecesini ölçen hiç (0), biraz (1), çok (2), pek çok (3) seçenekleri üzerinden işaretlenebilmekte olup bu boyutta da en az 0, en çok 21 puan alınabilmektedir. Davranış boyutunda, lise öğrencilerinde ölçülmek istenen dinî davranışın sıklık derecesine göre; hiç (0), bazen (1), çoğu zaman (2) ve her zaman (3) seçenekleri işaretlenebilmekte, alınan en az puan 0, en çok puan 30 olmaktadır. Đlköğretim öğrencilerinde ise, seçenekler aynı olmakta ancak soru sayısı 6 olduğu için alınan puan en çok 18 olmaktadır. Dördüncü kısım olan bilgi boyutunda, seçeneklerden her doğru cevaba 1 puanın verildiği doğru-yanlış biçiminde düzenlenmiştir. Hiç doğru seçeneği olmayan öğrenci bu bölümden 0, hepsini doğru işaretleyen öğrenci 10 puan alacaktır. Ölçeğin Güvenirliği: Ölçeğin güvenirliği ile ilgili Yıldız (1988) tarafından yarıya bölme (split half) tekniği uygulanmış ve sonuçta korelâsyon katsayısının (Pearsonmoment-çarpım, r=86), P<.00 düzeyinde anlamlı olduğu tespit edilmiştir. Yine Yıldız 190

8 Aile Dindarlığının Gençlerin Dindarlığına Etkisi Üzerine Bir Tebliğ : Dr. Talip Atalay tarafından ölçeğin boyutları arasındaki korelâsyonlara bakılarak homojen bir yapıya sahip olup olmadığının belirlenmesi için yapılan araştırma sonucunda ölçeği oluşturan boyutların kendi aralarında ve dindarlık puanıyla aralarındaki korelâsyonların P<.00 düzeyinde anlamlı olduğu saptanmıştır. Ayrıca aynı ölçekle ilgili Şahin (1999) tarafından ölçeğin homojen bir yapıya sahip olup olmadığı araştırılmıştır. Ölçeğin boyutlarının kendi aralarında ve dindarlık puanıyla korelâsyonlarına bakılmış ve P<.00 düzeyinde anlamlı korelâsyon tespit edilmiştir. Verilerin analizi Dini Hayat Ölçeği verileri, istatistiksel işlemler öncesinde sayısal değerlere dönüştürülmüş, önce dindarlığın inanç, duygu, ibadet ve bilgi boyutu puanları, sonra da toplam dindarlık puanı belirlenmiştir. Dindarlık ve dindarlığın boyutlarına dair puanların ailenin dindarlık düzeyi bağımsız değişkenine göre dağılımları arasındaki farklılığı tespit etmek için tek-yönlü varyans analizi (One Way Anova), bu farklılıkların hangi gruplar arasında gerçekleştiğini tespit etmek için ise Tukey-HSD çoklu karşılaştırma testi kullanılmıştır. Bu testleri uyguladığımız öğrenciler, söz konusu faktörlere göre üç ya da daha fazla grup oluşturmaktadır. Tartışma Diyarbakır da yaşayan ailelerin dindarlıkları arasındaki farklılaşmanın ilköğretim ve liselere devam eden öğrencilerin dindarlık ve dindarlıklarının boyutlarında farklılaşmaya yol açtığı varsayımının araştırılmasını tebliğin problemi olarak belirlemiştik. Acaba elde edilen bulgular ailelerin dindarlıkları arasındaki farklılığın ilköğretim ve lise örneklem gruplarından öğrencilerin dinî yönelim düzeylerinde farklılaşmaya neden olduğunu gösteriyor mu? Ailelerin dindarlığı öğrencilerin dindarlığında farklılaşmaya yol açabilecek bir etkiye sahip mi? Bu etki ilköğretim ve lise öğrencilerinde benzer düzeylerde mi, yoksa farklı derecelerde mi yansıyor? Bu soruların cevaplarını ararken özellikle ilköğretim ve lise düzeyi öğrencilerinin dindarlık ve boyutlarına ilişkin puanlarının birebir karşılaştırılabilmesi amacıyla her iki gruba ait verileri her bir boyut ve toplam dindarlık puanlarında bir arada tartışmayı uygun bulduk. Bulgular Đlköğretim ve lise örneklem gruplarından elde edilen araştırma bulguları tablolar hâlinde sunulmuştur. 191

9 Dindarlık Olgusu Sempozyumu a. Đlköğretim Bulgular Tablo 1. Đlköğretim Öğrencilerinin Ailenin Dindarlık Düzeyi Bağımsız Değişkenine Göre Đnanç Boyutu Puanlarının Ortalama ve Standart Sapmaları N Ortalama Standart Sapma Düşük Orta Yüksek Toplam Tablo 1 deki bulgular incelendiğinde, ilköğretim öğrencilerinden ailesinin dindarlık düzeyini düşük olarak ifade edenlerin inanç boyutunda ulaştığı ortalama X=7.58, orta olarak ifade eden grubun ulaştığı ortalama X=7.73 ve yüksek olarak ifade eden grubun ulaştığı ortalama ise X=7.77 dir. Ortalamalar arasında gözlenen farkın anlamlı olup olmadığını belirlemek için uygulanan varyans analizi (one-way Anova) sonucu Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2. Đlköğretim Öğrencilerinin Đnanç Boyutu Puanlarının Ailenin Dindarlık Düzeyi Bağımsız Değişkenine Göre Dağılımları Arasındaki Farklılığın Anlamlılık Dü- D zeyine Dair Tek Yönlü Varyans Analizi Varyans Kaynağı Kareler Toplamı SD Kareler Ortalaması Gruplar Arası Grup Đçi Toplam F: 1.03 P>.05 Tablo 2 incelendiğinde, ilköğretim öğrencilerinin inanç boyutu puanlarının ailenin dindarlık düzeyine göre farklılaşmadığı gözlenmektedir. Ancak, anlamlı farklılık olmamakla birlikte ailelerin dindarlık seviyeleriyle öğrencilerin inanç boyutu ortalaması arasında paralellik olduğu gözlenmektedir. Đlköğretim öğrencilerinin okul dışından din eğitimi alma durumuna göre inanç boyutu puanları ve t-testi sonuçları Tablo 3 de verilmiştir. Tablo 3. Đlköğretim Öğrencilerinin Ailenin Dindarlık Düzeyi Bağımsız Değişkenine Göre Duygu Boyutu Puanlarının Ortalama ve Standart Sapma Sonuçları N Ortalama Standart Sapma Düşük Orta Yüksek Toplam Ailenin dindarlık düzeyi açısından yapılan analizler incelendiğinde ilköğretim öğrencilerinin duygu boyutuna ilişkin ortalama puanlarının düşük dindarlık düzeyinden yükseğe doğru X=16.17, X=17.04 ve X=17.93 şeklinde yükselen bir seyir izlediği gözlenmektedir. Ortalamalar arasındaki farklılığın anlamlı olup olmadığını belirlemek için varyans 192

10 Aile Dindarlığının Gençlerin Dindarlığına Etkisi Üzerine Bir Tebliğ : Dr. Talip Atalay analizinden (one-way Anova) yararlanılmış, analiz sonuçları Tablo 4 de verilmiştir. Tablo 4. Đlköğretim Öğrencilerinin Ailenin Dindarlık Düzeyi Bağımsız Değişkenine Göre Duygu Boyutu puanları Arasındaki Farklılığın Anlamlılığına Dair Varyans Analizi Varyans Kaynağı Kareler Toplamı SD Kareler Ortalaması Gruplar Arası Grup Đçi Toplam F: P<.00 Analiz sonuçlarına göre; ilköğretim öğrencileri ailelerinin dindarlık düzeylerine göre duygu boyutunda P>.01 düzeyinde anlamlı farklılık göstermektedirler. Gözlenen anlamlı farkın hangi gruplar arasında oluştuğunu belirlemek için Tukey- HSD testi uygulanmıştır. Analiz sonuçları Tablo 5 de verilmiştir. Tablo 5. Đlköğretim Öğrencilerinin Ailenin Dindarlık Düzeyi Bağımsız Değişkenine Göre Duygu Boyutu Puanları ve Tukey-HSD Testi Sonuçları Düşük Orta Yüksek Toplam Düşük * Orta * Yüksek Toplam * P<.05. Uygulanan Tukey-HSD testi sonucuna göre bir değerlendirme yapılırsa, yüksek dindarlık düzeyine sahip ailelere mensup ilköğretim öğrencileriyle hem orta dindarlık düzeyinden, hem de düşük dindarlık düzeyinden gelen öğrencilerin dinî duygu boyutu arasında anlamlı farklılık olduğu gözlenmektedir. Duygu boyutunda, ailenin dindarlık düzeyi orta olarak belirten öğrencilerle düşük olarak belirten öğrenciler arasında anlamlı fark bulunmamakla birlikte, orta dindarlık düzeyine sahip olduğunu ifade eden öğrencilerin daha yüksek puan ortalamasına sahip olduğu gözlenmektedir. Tablo 6. Đlköğretim Öğrencilerinin Ailenin Dindarlık Düzeyi Bağımsız Değişkenine Göre Davranış Boyutuna Đlişkin Ortalama ve Standart Sapma Sonuçları N Ortalama Standart Sapma Düşük Orta Yüksek Toplam Tablo 6 daki bulgular incelendiğinde, ilköğretim öğrencilerinin davranış boyutu puanlarının ailelerinin dindarlık seviyeleriyle doğru orantılı olarak, düşük dindarlık düzeyinde aileye sahip olanların X=12.37, orta dindarlık düzeyi aileye sahip olanların X=12.84 ve yüksek dindarlık düzeyine sahip aileye sahip öğrencilerde X=

11 Dindarlık Olgusu Sempozyumu şeklinde gerçekleştiği gözlenmektedir. Ortalamalar arasında gözlenen farkın istatistiksel olarak anlamlılık durumu varyans analizi ile sınanmış, analiz sonuçları Tablo 7 de verilmiştir. Tablo 7. Đlköğretim Öğrencilerinin Ailenin Dindarlık Düzeyi Bağımsız Değişkenine Göre Davranış Boyutuna Đlişkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları Varyans Kaynağı Kareler Toplamı SD Kareler Ortalaması Gruplar Arası Grup Đçi Toplam F: P<.00 Tablo 7 deki analiz sonuçları, ilköğretim öğrencilerinin ailelerinin dindarlık düzeylerine göre davranış boyutu ortalamaları arasında P<.00 düzeyinde anlamlı farklılık olduğunu göstermektedir. Anlamlı farkın hangi gruplar arasında olduğunu belirlemek için uygulanan Tukey-HSD testi sonuçları Tablo 8 de sunulmuştur. Tablo 8. Đlköğretim Öğrencilerinin Ailenin Dindarlık Düzeyi Bağımsız Değişkenine Göre Davranış Boyutu Puanları ve Tukey-HSD Testi Sonuçları Düşük Orta Yüksek Toplam Düşük * Orta * Yüksek Toplam * P<.05 Tablo 8 de sunulan Tukey-HSD testi sonuçları, ilköğretim öğrencilerinden ailelerinin dindarlık düzeyini yüksek olarak ifade edenlerin oluşturduğu grubun davranış boyutu ortalamasının hem orta dindarlık düzeyine sahip ailelerden gelen öğrenci grubundan, hem de düşük dindarlık düzeyine sahip ailelerden gelen öğrenci grubundan anlamlı düzeyde yüksek olduğunu göstermektedir. Anlamlı bir fark oluşturmamakla birlikte orta dindar aile grubu öğrencilerinin davranış boyutu ortalaması da düşük dindarlık düzeyine sahip ailelerden gelen öğrencilerden oluşan grubun puanından yüksektir. Ailelerin dindarlık düzeyinin, öğrencilerin davranış boyutu ortalamasında, önemli olduğu anlaşılmaktadır. Tablo 9. Đlköğretim Öğrencilerinin Ailenin Dindarlık Düzeyi Bağımsız Değişkenine Göre Bilgi Boyutuna Đlişkin Ortalama ve Standart Sapma Sonuçları N Ortalama Standart Sapma Düşük Orta Yüksek Toplam Ailelerinin dindarlık düzeyleri açısından Tablo 9 daki bulgular incelendiğinde, il- 194

12 Aile Dindarlığının Gençlerin Dindarlığına Etkisi Üzerine Bir Tebliğ : Dr. Talip Atalay köğretim öğrencilerinin ailelerinin dindarlık seviyelerine göre dinî bilgi boyutu ortalamalarının yüksekten düşüğe doğru; dindar aile çocuklarının X=6.53 puan, orta düzey dindarlığa sahip ailelerin çocuklarının X=6.42 puan ve ailelerinin düşük dindarlık düzeyine sahip olduğunu ifade eden grubun X=6.41 puan şeklinde sıralandığı gözlenmektedir. Ortalamalar arasında gözlenen farkın anlamlılık düzeyini ölçmekte kullanılan varyans analizi sonuçları Tablo 10 da sunulmuştur. Tablo 10. Đlköğretim Öğrencilerinin Ailenin Dindarlık D Düzeyi Bağımsız Değişkenii- ne Göre Bilgi Boyutu Puanlarının Farklılığına Đlişkin Tek Yönlü Varyans Analizi So- S nuçları Varyans Kaynağı Kareler Toplamı SD Kareler Ortalaması Gruplar Arası Grup Đçi Toplam F: 0.35 P>.05 Tablo 10 daki bulgulardan, ilköğretim öğrencilerinin ailelerinin dindarlık seviyelerine göre bilgi boyutlarına ilişkin ortalamaları arasında gözlenen farkın anlamlı olmadığı gözlenmektedir. Fakat anlamlı fark gözlenmese de ailelerin dindarlık seviyeleri yükseldikçe bilgi boyutu ortalamasının da yükseldiği görülmektedir. Tablo 11. Đlköğretim Öğrencilerinin Ailenin Dindarlık Düzeyi Bağımsız Değişkenii- ne Göre Dindarlığa Đlişkin Ortalama ve Standart Sapma Sonuçları Ortalama Standart Sapma Düşük Orta Yüksek Toplam Tablo 11 gözden geçirildiğinde; ilköğretim öğrencilerinin ailelerinin dindarlık seviyesine göre dindarlık ortalama puanlarının sırasıyla düşük dindarlık seviyesine sahip ailelerin çocuklarının oluşturduğu grubun X=42.65, orta dindarlık seviyesine sahip ailelerin çocuklarının oluşturduğu grubun X=43.82 ve yüksek dindarlık seviyesine sahip ailelerin çocuklarının oluşturduğu grubun X=46.67 şeklinde gerçekleştiği gözlenmektedir. Ortalamalar arasında gözlenen farkın anlamlılığını ölçmek için yararlanılan varyans analizi sonuçları Tablo 12 de sunulmuştur. Tablo 12. Đlköğretim Öğrencilerinin Ailenin Dindarlık Düzeyi Bağımsız Değişkenii- ne Göre Dindarlığa Đlişkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları Varyans Kaynağı Kareler Toplamı SD Kareler Ortalaması Gruplar Arası Grup Đçi Toplam

13 Dindarlık Olgusu Sempozyumu F: P<.00 Tablo 12 de sunulan varyans analizi bulguları, ailelerin dindarlık seviyelerinin ilköğretim öğrencilerinin dindarlık düzeyinde P<.00 değerinde anlamlı farklılaşmaya neden olduğunu göstermektedir. Anlamlı farkın hangi gruplar arasında olduğunu belirlemek için Tukey-HSD testi uygulanmış, analiz sonuçları Tablo 13 de verilmiştir. Tablo 13. Đlköğretim Öğrencilerinin inin Ailenin Dindarlık Düzeyi Bağımsız Değişkenii- ne Göre Dindarlığa Đlişkin Tukey-HSD Testi Sonuçları Düşük Orta Yüksek Toplam Düşük * Orta * Yüksek Toplam *P<.05 Tukey-HSD testi sonuçları, ilköğretim öğrencilerinden düşük dindarlık seviyesine sahip ailelerin çocuklarının oluşturduğu grupla, orta ve yüksek dindarlık seviyesine sahip ailelerin çocuklarının oluşturduğu gruplar arasında dindarlık puanında anlamlı farklılaşmalar olduğunu ortaya koymaktadır. Bu bulgulara göre ailenin dindarlık düzeyinin öğrencilerin dindarlığında etkili bir rol oynadığı söylenebilir. Çünkü dindarlık puanları ailelerin dindarlık düzeylerine doğru oranda bir yükselme göstermekte, dindarlık ortalaması en yüksek öğrenci grubunun dindar aile çocuklarından oluşan grup olduğu gözlenmektedir. B. Lise Bulgular Tablo 1. Lise Öğrencilerinin Ailenin Dindarlık Düzeyi Bağımsız Değişkenine Göre Đnanç Boyutu Puanlarının Ortalama ve Standart Sapmaları N Ortalama Standart Sapma Düşük Orta Yüksek Toplam Tablo 1 deki istatistik bulguları incelendiğinde, lise öğrencilerinden ailesinin dindarlık düzeyini düşük olarak ifade eden öğrenci grubunun inanç boyutunda ulaştığı ortalamanın X=6.58, orta olarak ifade eden grubun ulaştığı ortalamanın X=7.84 ve yüksek olarak ifade eden grubun ulaştığı ortalamanın ise X=7.86 olduğu görülmektedir. Ortalamalar arasında gözlenen farkın anlamlı olup olmadığını belirlemek için uygulanan varyans analizi (one-way Anova) sonucu Tablo 2 da verilmiştir. 196

14 Aile Dindarlığının Gençlerin Dindarlığına Etkisi Üzerine Bir Tebliğ : Dr. Talip Atalay Tablo 2. Lise Öğrencilerinin Đnanç Boyutu Puanlarının Ailenin Dindarlık Düzeyi Bağımsız Değişkenine Göre Dağılımları Arasındaki Farklılığın Anlamlılık Düzeyine Dair Tek Yönlü Varyans Analizi Varyans Kaynağı Kareler Toplamı SD Kareler Ortalaması Gruplar Arası Grup Đçi Toplam F: P<.00 Tablo 2 deki bulgular incelendiğinde lise öğrencilerinin ailelerinin dindarlık düzeylerine göre inanç boyutuna ilişkin ortalamaları arasında P<.00 düzeyinde anlamlı farklılaşma gözlenmektedir. Farklılaşmanın hangi gruplar arasında olduğunu belirlemek için Tukey-HSD testinden faydalanılmıştır. Sonuçlar Tablo 3 de gösterilmiştir. Tablo 3. Lise Öğrencilerinin Đnanç Boyutu Puanlarının Ailenin Dindarlık Düzeyi Bağımsız Değişkeni Gruplarına Göre Dağılımları Arasındaki Farklılığa Dair Tukey-HSD Testi Sonuçları Düşük Orta Yüksek Toplam Düşük 6.58 * * Orta 7.84 Yüksek 7.86 Toplam 7.78 * P<.05 Tablo 3 deki Tukey-HSD testi sonuçları incelendiğinde, ailelerinin dindarlık düzeyini düşük olarak niteleyen öğrencilerin inanç boyutu ortalaması ile orta ve yüksek olarak niteleyen öğrencilerin ortalamaları arasında anlamlı fark gözlenmektedir. Öğrencilerin ortalamalarının ailelerin dindarlık düzeyi sıralamasıyla paralel olarak sıralandığı gözlenmektedir. Tablo 4. Lise Öğrencilerinin Ailenin Dindarlık Düzeyi Bağımsız Değişkenine Göre Duygu Boyutuna Đlişkin Ortalama ve Standart Sapma Sonuçları N Ortalama Standart Sapma Düşük Orta Yüksek Toplam Ailenin dindarlık düzeyine göre yapılan analizler incelendiğinde lise öğrencilerinin duygu boyutuna ilişkin ortalamalarının düşük dindarlık düzeyinden yükseğe doğru X=12.86, X=16.18 ve X=17.45 puan şeklinde yükselen bir seyir izlediği gözlenmektedir. Ortalamalar arasındaki ilişkinin anlamlı olup olmadığını belirlemek için varyans analizinden (one-way Anova) yararlanılmış, analiz sonuçları Tablo 5 de verilmiştir. 197

15 Dindarlık Olgusu Sempozyumu Tablo 5. Lise Öğrencilerinin Ailenin Dindarlık Düzeyi Bağımsız Değişkenine Göre Duygu Boyutu Puanlarının Ortalama ve Standart Sapma Sonuçları Varyans Kaynağı Kareler Toplamı SD Kareler Ortalaması Gruplar Arası Grup Đçi Toplam F: P<.00 Tablo 5 deki analiz sonuçları lise öğrencilerinin ailelerinin dindarlık düzeylerine göre duygu boyutu ortalamaları arasında P<.00 düzeyinde anlamlı farklılaşma ortaya koymuştur. Bu farklılaşmanın hangi gruplar arasında oluştuğunu belirlemek için Tukey-HSD testi uygulanmış, analiz sonuçları Tablo 6 da verilmiştir. Tablo 6. Lise Öğrencilerinin Ailenin Dindarlık Düzeyi Bağımsız Değişkenine Göre Duygu Boyutu Puanlarının Dağılımlarına Dair Tukey-HSD Testi Sonucu Düşük Orta Yüksek Toplam Düşük * * Orta * Yüksek Toplam * P<.05 Tukey-HSD testi verilerine göre, ailelerinin dindarlık düzeyine göre bütün grupların duygu boyutu ortalama puanları arasında anlamlı farklılaşma saptanmıştır. Ailelerin dindarlık düzeyi yükseldikçe öğrencilerin de ortalamaları yükselmektedir. Ailenin dindarlık seviyesinin öğrencilerin dini duygu boyutunda etkili olduğu gözlenmektedir. Tablo 7. Lise Öğrencilerinin Ailenin Dindarlık Düzeyi Bağımsız Değişkenine Göre Davranış Boyutuna Đlişkin Ortalama ve Standart Sapma Sonuçları N Ortalama Standart Sapma Düşük Orta Yüksek Toplam Tablo 7 deki bulgular incelendiğinde lise öğrencilerinin davranış boyutu puanlarının ailelerinin dindarlık seviyelerine paralel olarak sıralandığı anlaşılmaktadır.buna göre ortalamaların, Düşük grubu (X=16.48), Orta grubu (X=20.98) ve Yüksek grubu (X=23.24) şeklinde gerçekleştiği gözlenmektedir. Ortalamalar arasında gözlenen farkın anlamlılığını ölçmek için yapılan varyans analizi sonuçları Tablo 8 de sunulmuştur. 198

16 Aile Dindarlığının Gençlerin Dindarlığına Etkisi Üzerine Bir Tebliğ : Dr. Talip Atalay Tablo 8. Lise Öğrencilerinin Ailenin Dindarlık Düzeyi Bağımsız Değişkenine Göre Davranış Boyutuna Đlişkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları Varyans Kaynağı Kareler Toplamı SD Kareler Ortalaması Gruplar Arası Grup Đçi Toplam F: P<.00 Tablo 8 deki analiz bulguları lise öğrencilerinin ailelerinin dindarlık düzeyleriyle, davranış boyutu ortalamaları arasında P<.00 düzeyinde anlamlı ilişkinin varlığını göstermektedir. Anlamlı farkın hangi gruplar arasında olduğunu belirlemek için uygulanan Tukey-HSD testi sonuçları Tablo 9 da verilmiştir. Tablo 9. Lise Öğrencilerinin Ailenin Dindarlık Düzeyi Bağımsız Değişkenine Göre Davranış Boyutu Puanları ve Tukey-HSD Testi Sonuçları Düşük Orta Yüksek Toplam Düşük * * Orta * Yüksek Toplam * P<.05 Tukey-HSD testi sonuçlarında, lise öğrencilerinin ailelerinin dindarlık seviyelerine göre davranış boyutuna ilişkin tutumlarında bütün gruplar arasında çok anlamlı farklılaşma gözlenmektedir. Ailelerin dindarlık seviyeleri yükseldikçe davranış boyutuna ortalamaları da artmaktadır. Bu bulgulara göre ailenin dindarlık düzeyinin öğrencilerin dinî davranış boyutunu olumlu yönde etkilediği söylenebilir. Tablo 10. Lise Öğrencilerinin Ailenin Dindarlık Düzeyi Bağımsız Değişkenine Göre Bilgi Boyutuna Đlişkin Ortalama ve Standart Sapma Sonuçları N Ortalama Standart Sapma Düşük Orta Yüksek Toplam Tablo 10 deki bulgular incelendiğinde, lise öğrencilerinin ailelerinin dindarlık düzeyine göre bilgi boyutunda diğer boyutlarda olduğu gibi ailenin dindarlık düzeyiyle öğrencilerin ortalamaları arasında paralellik gözlenmektedir. Sonuçlardan Yüksek grubunun X=7.00 puan, Orta grubunun X=6.94 ve Düşük grubunun X=6.44 ortalamaya ulaştığı anlaşılmaktadır. Ortalamalar arasındaki ilişkinin anlamlı olup olmadığını belirlemek için varyans analizinden (one-way Anova) yararlanılmış, analiz sonuçları Tablo 11 de verilmiştir. 199

17 Dindarlık Olgusu Sempozyumu Tablo 11. Lise Öğrencilerinin Ailenin Dindarlık Düzeyi Bağımsız Değişkenine Göre Bilgi Boyutu Puanlarının Farklılığına Đlişkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları Varyans Kaynağı Kareler Toplamı SD Kareler Ortalaması Gruplar Arası Grup Đçi Toplam F: 1.51 P>.05 Tablo 11 deki bulgulardan lise öğrencilerinin ailelerinin dindarlık seviyelerine göre bilgi boyutuna ilişkin ortalamaları arasında gözlenen farkın P>.05 düzeyinde kaldığı ve ortalamalar arasındaki farkın anlamlılık düzeyine ulaşmadığı gözlenmektedir. Bununla birlikte ailelerin dindarlık seviyeleri yükseldikçe bilgi boyutu ortalamasının da yükseldiği görülmektedir. Tablo 12. Lise Öğrencilerinin Ailenin Dindarlık Düzeyi D Bağımsız Değişkenine Göre Dindarlığa Đlişkin Ortalama ve Standart Sapma Sonuçları N Ortalama Standart Sapma Düşük Orta Yüksek Toplam Tablo 12 ye göre, lise öğrencilerinin ailelerinin dindarlık seviyesine göre dindarlık düzeylerine ilişkin ortalamalarına bakıldığında, sırasıyla, düşük dindarlık seviyesine sahip ailelerin çocuklarının oluşturduğu grubun X=42.51, orta dindarlık seviyesine sahip ailelerin çocuklarının oluşturduğu grubun X=51.83 ve yüksek dindarlık seviyesine sahip ailelerin çocuklarının oluşturduğu grubun X=55.43 puana ulaştığı gözlenmektedir. Ortalamalar arasında gözlenen farkın anlamlılığını ölçmek için yapılan varyans analizi sonuçları Tablo 13 de sunulmuştur. Tablo 13. Lise Öğrencilerinin Ailenin Dindarlık Düzeyi Bağımsız Değişkenine Göre Dindarlığa Đlişkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları Varyans Kaynağı Kareler Toplamı SD Kareler Ortalaması Gruplar Arası Grup Đçi Toplam F: P<.00 Tablo 13 de sunulan varyans analizi bulguları ailelerin dindarlık seviyelerinin lise öğrencilerinin dindarlık ortalamaları arasında P<.00 düzeyinde anlamlı farklılaşmaya neden olduğunu göstermektedir. Anlamlı farkın hangi gruplar arasında gerçekleştiğini belirlemek için Tukey-HSD testi uygulanmıştır. Analiz sonuçları Tablo 14 de verilmiştir. 200

18 Aile Dindarlığının Gençlerin Dindarlığına Etkisi Üzerine Bir Tebliğ : Dr. Talip Atalay Tablo 14. Lise Öğrencilerinin Ailenin Dindarlık Düzeyi Bağımsız Değişkenine Göre Dindarlığa Đlişkin Tukey-HSD Testi Sonuçları Düşük Orta Yüksek Toplam Düşük * * Orta * Yüksek Toplam * P<.05 Tukey-HSD testi sonuçları, lise öğrencilerinden düşük dindarlık seviyesine sahip ailelerin çocuklarının oluşturduğu grupla, orta ve yüksek dindarlık seviyesine sahip ailelerin çocuklarının oluşturduğu grupların dindarlık puanları arasında anlamlı farklılaşmalar olduğunu ortaya koymaktadır. Bu bulgulara göre ailenin dindarlık düzeyinin öğrencilerin dindarlığında etkili bir rol oynadığı söylenebilir. Değerlendirme Đnanç boyutu Bulgularımız ilköğretim ikinci kademe öğrencilerinin ailelerinin dindarlık düzeyine göre inanç boyutu ortalamaları arasında anlamlı farklılaşma göstermemektedir. Ancak analiz sonuçları, anlamlılık düzeyine ulaşmamakla birlikte, öğrencilerinin puanlarının sıralanışının yine de ailelerin dindarlık düzeyi yüksek gruptan düşük gruba doğru sıralanmış olduğunu göstermektedir. Anlamlılık düzeyine ulaşmadığı için bu sonuçlar bize öncelikle ailenin dindarlık düzeyinin dindarlığın inanç boyutuna etkisinin olumlu yönde olduğu fikrini verir. Lise öğrencilerinin inanç boyutuna ilişkin bulgularımızın analiz sonuçlarına bakıldığında ortalamaların düşükten yükseğe doğru; ailesinin dindarlık düzeyini Düşük ifade eden grup (X=6.58), Orta ifade eden grup (X=7.84) ve Yüksek ifade grup (X=7.86) şeklinde sıralandığı görülmektedir. Varyans analizi sonuçları ise; lise öğrencilerinin ailelerinin dindarlık düzeylerine göre inanç boyutuna ilişkin ortalamaları arasında P<.00 düzeyinde anlamlı farklılaşma olduğunu göstermektedir. Tukey-HSD testi, farklılaşmanın ailelerinin dindarlık düzeyini Düşük olarak niteleyen grupla, Orta ve Yüksek olarak niteleyen gruplar arasında gerçekleştiğini göstermiştir. Yine dindarlık düzeyi yüksek olan aileden gelen grubun puanları, ilköğretim gruplarında olduğu gibi anlamlılık düzeyine ulaşmamakla birlikte, orta dindarlık düzeyi grubu puanlarından da yüksektir. Her iki gruba ait sonuçlardan ilköğretim grubunda ailenin dindarlığının inanç boyutunda farklılaşmaya yol açacak bir etkiye sahip olmamakla birlikte; lise grubunda dindarlığın inanç boyutunda anlamlı farklılaşmaya neden olduğu sonucu çıkmaktadır. Farklılaşmanın lise grubunda gerçekleşmiş olması anlamlıdır. Zira ilköğretim gru- 201

19 Dindarlık Olgusu Sempozyumu bu dinî şuurun yeniden yapılandığı, uyanışın yaşandığı yaş grubundadır ve farklılaşmanın anlamlılık düzeyine çıkmamasında içinde bulundukları yaşın etkili olduğu düşünülebilir. Yaş grubu özellikleri açısından lise grubu ise; dinî inanç açısından şüphe ve bunalım çağı nın tipik özellikleri olan önceden bildiklerini yeniden eleştiriye tâbi tutma, büyüklerinden öğrendiklerini süzgeçten geçirme ve hatta reddetme eğilimlerinin öne çıktığı bir döneme karşılık gelmektedir.20 Vergote nin deyimiyle bu dönemde ortaya çıkan çatışmalar, bireyin fiziksel ve ruhsal yapısındaki değişmeler ve ait olduğu dinî geleneğin de etkisiyle dinî gelişiminde önemli bir aşamayı oluşturur.21 Dindarlığın inanç boyutunda ailelerin dindarlıklarındaki farklılaşmanın belirleyici olması, ailenin dinî inanca ilişkin lise öğrenci grubunun yönelimlerinin farklılaşmasında belirleyici, etkin ve başat bir role sahip olduğunu kabul etmemiz gerektiğini gösterir. Duygu Boyutu Bulgularımız ilköğretim öğrencilerinin ailelerinin dindarlık düzeyine göre duygu boyutuna ilişkin ortalamalarının Düşük ten Yüksek e doğru X=16.17, X=17.04 ve X=17.93 puan arasında yükselen bir seyir izlediği ve aralarında P<.00 düzeyinde anlamlı fark bulunduğunu göstermektedir. Anlamlı farklılaşmanın hangi gruplar arasında olduğunu görebilmek amacıyla uyguladığımız Tukey-HSD testine göre anlamlı farklılaşma, Yüksek dindarlık düzeyine sahip ailelere mensup öğrenci grubuyla Orta ve Düşük dindarlık düzeyinde oldukları ifade edilen ailelerin çocuklarından oluşan gruplar arasında gerçekleşmektedir. Ailelerinin dindarlık düzeyi Orta grubunun puanları da Düşük grubun puanlarından, anlamlı fark olmamakla birlikte, daha yüksektir. Bulgularımız; lise öğrencilerinin ailelerinin dindarlık düzeyine göre duygu boyutu ortalama puanlarının dağılımlarının da ilköğretim öğrencilerinde olduğu gibi düşük dindarlık düzeyinden yükseğe doğru düşük (X=12.86), orta (X=16.18), yüksek (X=17.45) şeklinde yükseldiğini ve ortalamalar arasında P<.00 düzeyinde anlamlı fark olduğunu göstermiştir. Bütün grupların duygu boyutu ortalamalarının ötekilere göre anlamlı düzeyde farklılaştığını da Tukey-HSD testi sonuçları ortaya koymaktadır. Sonuçlar, ailenin dindarlık düzeyi yükseldikçe duygu boyutunda ortalamaların anlamlı bir şekilde yükseldiğini göstermektedir. Dindarlığın duygu boyutunun gelişmesinde ailecek paylaşılan dinî gün ve gecelerin kutlanması, oruç, sahur, iftar, bayram zamanlarında yaşanılan ve paylaşılan ma- 19 Recep Yaparel, Yirmi Kırk Yaş Arası Kişilerde Dinî Hayat ile Psiko-Sosyal Uyum Arasındaki Đlişki Üzerine Bir Araştırma (Yayınlanmamış Doktora Tezi), AÜSBE, Ankara 1987, s Hüseyin Peker, Din Psikolojisi, Samsun 1993, s Antoine Vergote, Ergenlikte Din (trc. Erdoğan Fırat), AÜĐFD, XXIV, Ankara 1981, s

20 Aile Dindarlığının Gençlerin Dindarlığına Etkisi Üzerine Bir Tebliğ : Dr. Talip Atalay nevî birlikteliklerin önemli etkisi vardır. Bu sonuçlar; hem ilköğretim hem de lise gruplarında, dinî duygunun kazandırılmasında ailenin dindarlığının inanç boyutuna göre çok daha belirleyici bir etkiye sahip olduğunu göstermektedir. Đlköğretimde yalnızca ailesinin dindarlık düzeyi yüksek grupla orta ve düşük dindarlık grupları arasında gözlenen farklılaşmanın, lisede bütün gruplar arasında gerçekleşmesi de manidar bir sonuçtur. Bu sonuç lise grubunun dindarlığın duygu boyutunda da netleşmeye başladığı, daha kesin tutum geliştirdiği ve duygu boyutundaki tutumlarında ailelerinin dindarlığının son derece belirleyici olduğunu söylememize imkân tanır. Davranış Boyutu Đlköğretim öğrencilerinin davranış boyutuna ilişkin bulgularımız, ortalamaların ilk iki boyutta olduğu gibi, ailelerin dindarlık seviyeleriyle doğru orantılı olarak, Düşük dindarlık düzeyi grubu (X=12.37), Orta dindarlık düzeyi grubu (X=12.84) ve Yüksek dindarlık grubu (X=14.52) şeklinde sıralandığını göstermektedir. Varyans analizi sonuçları davranış boyutu ortalamaları arasında P<.00 düzeyinde anlamlı farklılaşma, Tukey-HSD testi ise; ailelerinin dindarlık düzeyi Yüksek grubundan öğrencilerin puanlarıyla Orta, ve Düşük dindarlık düzeyinde ailelerden gelen öğrenci gruplarının puanları arasında anlamlı farklılaşmayı tespit etmiştir. Yine anlamlılık düzeyine ulaşmamakla birlikte Orta grubunun ortalamasının da Düşük grubun ortalamasından daha yüksek olduğu görülmektedir. Lise öğrencilerinin davranış boyutu ortalamalarındaysa ailelerinin dindarlık seviyeleriyle doğru orantılı olarak puanları Düşük (X=16.48), Orta (X=20.98) ve Yüksek dindarlık düzeyi grubu (X=23.24) şeklinde sıralanmıştır. Yapılan analizler, lise öğrencilerinin ailelerinin dindarlık düzeyleriyle, davranış boyutu ortalamaları arasında P<.00 düzeyinde anlamlı ilişki göstermiştir. Anlamlı farklılaşmanın hangi gruplar arasında olduğunu belirlemek için uygulanan Tukey-HSD testi sonuçları, lise öğrencilerinin ailelerinin dindarlık seviyelerine göre davranış boyutunda bütün grupların ortalamaları arasında anlamlı farklılaşma gerçekleştiğini ortaya koymuştur. Test verileri ailelerin dindarlık seviyeleri yükseldikçe grupların davranış boyutu puanlarının da arttığını göstermektedir. Bulgular, davranış boyutundaki verilerin duygu boyutuyla benzeştiğini göstermektedir. Davranış boyutunda da inanç boyutuna göre daha kesin farklılaşmalar olduğunu söyleyebilmemizi sağlayacak sonuçlar görülmektedir. Bu sonuçlara göre, davranış boyutunda, duygu boyutunda olduğu gibi, hem ilköğretim hem de lise grubunda ailelerin dindarlığının etkisi inanç boyutuna göre daha belirgin bir farklılaşmaya neden olacak ölçüde etkilidir. Đlköğretim grubunda anlamlılık düzeyi daha düşük olsa da, lise örneklem grubunda bütün gruplar arasında ailelerin dindarlığına göre anlamlı farklılaşmaların gözlenmesi, davranış kazandırmada ailenin son derece önemli 203

21 Dindarlık Olgusu Sempozyumu bir role sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Dinî yaşantının yaşam biçimine yansıdığı, pratik olarak gerçekleştiği bir ailede yetişen çocuklar, başta olmak üzere namaz ve oruç olmak üzere temel ibadetler ve din kaynaklı davranış kalıplarını yerine getirme alışkanlığını da edinmektedirler. Söz konusu kazanım ve alışkanlıkların kazanılmasında aile en önemli etken olarak gözlenmektedir. Bilgi Boyutu Ailenin dindarlık düzeyine göre dindarlığın bilgi boyutuna ilişkin bulgularımız, hem ilköğretim hem de lise öğrencilerinin bilgi boyutu ortalamaları arasında anlamlı farklılaşmanın olmadığını göstermektedir. Ancak diğer boyutlarda olduğu gibi, genel olarak ortalamaların ailenin dindarlık düzeyine paralel bir yükselme seyri izlediği belirlenmiştir. Grupların puanları arasında gözlenen farklılaşmanın anlamlılık düzeyine ulaşmaması, dindarlığın bilgi boyutunda okulun etkisini göstermektedir. Bu bulguları ailelerin dindarlıklarının farklılığından kaynaklanan öğrenciler arasındaki bilgi farklarının okuldaki din öğretimiyle giderilmesi şeklinde yorumlayabiliriz. Her iki örneklem grubunda da bilgi boyutu puanlarındaki homojen dağılım okulun bilgi edindirmedeki rolünü ve aile ile okulun öğrencilerin dindarlıklarının hangi boyutlarında etkili olduğunu açık olarak ortaya koymaktadır. Amacı öğretim olan, dolayısıyla öncelikle bilgi edindirmeyi hedefleyen örgün din öğretimi, gerçekten de öğrenciye bilgi edindirebilmekte ve bu açıdan başarılı olabilmektedir. Ancak özellikle daha etkili, derinlikli ve karmaşık bir süreçte edinilen inanç, duygu ve davranış boyutunda farklılaşmaya neden olmamakta, bu konuda okul dışı faktörlerden en önemlisi olan ailelerin dindarlıkları belirleyici olmaktadır. Bu sonuçlardan sonra öğrencilerin dindarlıklarının bilgi boyutunda aile belirleyici, anlamlı fark oluşturucu bir etken değildir, denilmesi uygundur. Toplam Dindarlık Toplam dindarlık puanları, dindarlığın diğer boyutlarının puanları toplandıktan sonra ortalaması alınarak belirlenmektedir. Toplam dindarlığa ilişkin bulgularımız ilköğretim öğrencilerinin ailelerinin dindarlık seviyesine göre toplam dindarlık ortalamalarının, dindarlığın bütün boyutlarında olduğu gibi sırasıyla Düşük dindarlık seviyesine sahip ailelerin çocuklarının oluşturduğu grup (X=42.65), Orta grubu (X=43.82) ve Yüksek grubu (X=46.67) şeklinde sıralandıkları göstermektedir. Varyans analizi verileri, grupların ortalamaları arasında P<.00 düzeyinde anlamlı fark belirlemiş, Tukey-HSD testi verileri de farklılaşmanın Düşük dindarlık grubuyla, Orta ve Yüksek grupları arasında gerçekleştiğini ortaya koymuştur. Lise öğrencilerinin ailelerinin dindarlık seviyesine göre dindarlık düzeylerine ilişkin ortalama puanları ise; sırasıyla, Düşük dindarlık seviyesine sahip ailelerin çocuklarının oluşturduğu grup (X=42.65), Orta (X=43.82) ve Yüksek grup 204

22 Aile Dindarlığının Gençlerin Dindarlığına Etkisi Üzerine Bir Tebliğ : Dr. Talip Atalay (X=46.67) olarak sıralanmıştır. Ortalamalar arasında anlamlılık düzeyini tespit için uygulanan varyans analizi sonuçları P<.00 düzeyinde farklılaşma göstermiştir. Tukey-HSD testiyle, bütün gruplar arasında anlamlı farklılaşma olduğu anlaşılmıştır. Toplam dindarlık puanlarına ilişkin bulgularımız ailenin dindarlık düzeyinin öğrencilerin dindarlıkları arasındaki farklılaşmada etkili olduğunu göstermektedir. Dindarlık puanları, anlamlı farklılaşma olmayanlar da dahil olmak üzere, ailelerin dindarlık düzeyleriyle paralel olarak yükselmektedir. Ulaştığımız veriler, ilköğretim öğrencilerinin toplam dindarlık puanları arasındaki anlamlı farklılaşmanın yalnızca düşük dindarlık düzeyine sahip ailelerin çocuklarından oluşan grup ile orta ve yüksek dindarlık düzeyine sahip ailelerin çocuklarından oluşan grup arasında gerçekleştiğini göstermektedir. Ancak lise örneklem grubunda bütün gruplar arasında anlamlı farklılaşma tespit edilmiştir. Bu sonuçlar dindarlık ya da dinî yönelimin farklılaşmasında aile dindarlığının son derece belirleyici, farklılaştırıcı bir etkiye sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Ailelerin etkisi ilköğretim örneklem grubuna oranla lise örneklem grubunda çok daha net olarak gözlemlenebilmektedir. Nitekim lise öğrencileriyle ilgili bulgularda inanç boyutu puanları açısından hem Yüksek, hem de Orta grubunun puanlarının Düşük grubunun ortalamasından anlamlı düzeyde yüksek olduğu tespit edilmişti. Ayrıca bütün grupların duygu ve davranış boyutu ile toplam dindarlık ortalamaları arasında anlamlı farklılaşma gerçekleştiği saptanmıştı. Yüne bütün boyutlarda ulaşılan puanlar, anlamlılık düzeyine ulaşmayanlar da dâhil, ailenin dindarlık düzeyi sırasına göre sıralanmıştı. Sonuç Araştırma bulgularımız ailenin dindarlık düzeyinin ilk ve lise öğrencilerinin dindarlık düzeyinin farklılaşmasında genel olarak etkili olduğunu gösterdi. Benzer bulgular bizden önce yapılan belli çalışmalarda da kısmen elde edilmişti. Ailenin dinî yönelimleri ile çocuğun dinî inanç ve tutumları arasındaki ilişkiyi ortaya koyan bu çalışmalardan bazılarına göre; Kaya (1993) üniversiteli öğrenciler üzerine yaptığı araştırmasında, anne-babanın namaz kılma, oruç tutma, evde Kur ân ve Mevlit, dinî yayınların okunup okunmaması durumlarıyla öğrencilerin dinî tutumları arasında önemli ilişkiler bulmuştur.22 Bu tür dinî uygulamaları yerine getiren ailelerin çocuklarının dinî tutum düzeylerinin dinî uygulamaların yapılmadığı ailelerden gelen öğrencilerden daha yüksek olduğunu 22 Mevlüt Kaya, Din Eğitiminde Đletişim ve Dinî Tutum, Samsun 1998; 237,