ÜRETİM MALİYETLERİNİN DÜŞÜRÜLMESİNDE HEDEF MALİYETLEME YÖNTEMİNİN ROLÜ ve UYGULANABİLİRLİĞİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA

Transkript

1 ÜRETİM MALİYETLERİNİN DÜŞÜRÜLMESİNDE HEDEF MALİYETLEME YÖNTEMİNİN ROLÜ ve UYGULANABİLİRLİĞİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA Ali ALAGÖZ Baki YILMAZ Mustafa AY Özet Günümüz işletmeleri, artan rekâbet ve gelişen teknoloji karşısında düşük maliyet, kısa zaman ve yüksek kalite hedeflerini aynı anda ve aynı düzeyde gerçekleştirebilmek için, maliyetlerin henüz gerçekleşmeden yönetilmesini ve hedeflenen kârı gerçekleştirebilecek bir maliyet düzeyinde üretilmesini amaçlayan hedef maliyetleme tekniği üzerinde yoğunlaşmışlardır. Hedef maliyetleme, işletmeler tarafından üretimi yapılacak olan yeni ürünlerde kaliteyi, verimliliği ve kârlılığı sağlamak amacıyla uygulanmaktadır. Anahtar Kelimeler : Maliyet Yönetimi, Hedef Kâr, Hedef Maliyetleme. 1. GİRİŞ Günümüzde ekonomik ve sosyal alanlarda ortaya çıkan değişimler, işletmelerin yoğun bir rekâbet ortamında üretim ve satış faaliyetlerini yerine getirmelerini zorunlu kılmıştır. Bu yoğun rekâbet ortamında işletmeler yerel ve küresel pazarlarda varlıklarını devam ettirebilmek, rekâbet güçlerini koruyabilmek, maliyet-zamanlamakalite-teknoloji hedeflerini eşzamanlı ve optimal düzeyde gerçekleştirebilmek için maliyet yönetimine büyük ölçüde önem vermeye başlamışlardır. Maliyet yönetimi, maliyetlerin plânlanmasında, iyileştirilmesinde ve yönetiminde önemli bir rol oynamaktadır. Bu rol, pazara yönelik ve müşteri odaklı yaklaşımlarla birlikte maliyet yönetiminin bir aracı olan Hedef Maliyetleme yaklaşımını ortaya çıkarmıştır (Hacırüstemoğlu ve Şakrak, 2002, Karcıoğlu, 2000). Üretim plânlama ve tasarım aşamasında ürün maliyetlerini dikkate almamak, kârlılık oranının düşmesine neden olmaktadır. Birçok işletme ürün maliyetlerinin ürün hayat döngüsünün ilk aşamalarında düşürülmesi gerekliliğinin farkına varmıştır. Maliyetleri düşürmek için, ürün hayat döngüsünün plânlama ve tasarım aşamalarında, üretim aşamalarına göre, daha fazla olasılık vardır. Hedef maliyetleme, üretim maliyetlerinin üretim plânlama aşamasından başlayarak sistemli bir şekilde düşürme işlemidir. Bu çalışma ile, işletme başarısında maliyet yönetiminin ve bir araç olarak hedef maliyetlemenin, maliyetlerin yönetimi, maliyetlerin plânlanması ve iyileştirilmesinde oynadığı rol bir uygulamanın sonuçları ile özetlenmiştir. 2. HEDEF MALİYETLEME 1970 li yıllarda yaşanan petrol krizi nedeniyle Japon firmalarınca satış faaliyetlerinin kontrolüne yönelik olarak geliştirilen hedef maliyetleme, ürün yaşam seyri boyunca, ürün maliyetlerinin düşürülmesini hedef alan stratejik bir kâr ve maliyet yönetim sürecidir. Hedef maliyetlemenin uygulamadaki kapsamını da içeren çeşitli tanımları sözkonusudur. Japonya da ortaya çıkan ve geliştirilen bir maliyet yönetimi olmasının bir sonucu olarak daha çok Japon yazarlarca incelenen bir kavram olan hedef maliyetleme konusunda, Hiromoto, Sakurai ve Monden önemli çalışmalar yapmışlardır (Ceran, 2001). Hıromoto hedef maliyetlemeyi pazara yönelik ve dinamik maliyet yönetiminin temel fonksiyonu 47

2 A. Alagöz, B. Yılmaz, M. Ay olarak tanımlamıştır. Sakurai ve Monden, hedef maliyetlemeyi, belli bir ürünün yaşam seyri boyunca, işletmedeki diğer departmanlar yardımıyla ayrıntılı bir şekilde ürünün maliyetini azaltmak için kullanılan etkin bir maliyet yönetim aracı olarak tanımlamıştır (Horvath, 1993). Seıdenschwarz ın tanımlamasına göre ise, hedef maliyetleme ürünlerin yaşam süresiyle ilgili olarak, esas itibariyle pazarlama, araştırma-geliştirme ve üretim gibi bütün işletme alanlarında maliyete yönelik koordinasyonu ve sıkı bir biçimde pazara yönelik maliyet yönetimini sağlamak ve korumaktır ( Ceran, 2001). Hedef maliyetleme, maliyetlerin plânlanması ve yönetiminde eş zamanlı planlar yapılmasını hedeflemektedir (Cooper ve Chew, 1996). Hedef maliyetleme aşağıdaki amaçlar etrafında toplanmıştır ( Karcıoğlu, 2000). Tüm firmanın ve özellikle maliyetlerin piyasa ile uyumunu sağlamak, Bir ürünün ilk proje safhasında maliyet yönetimi desteğini sağlamak, Maliyet hedeflerinin devamlı olarak kontrol edilmesi nedeniyle, dinamik maliyet yönetimini gerçekleştirmek, İşletme stratejisinin doğrudan piyasaya yönelik ihtiyaçlardan etkilenmesine yardımcı olmak. 3. HEDEF MALİYETLEMENİN ÖZELLİKLERİ Hedef maliyetlemenin özellikleri aşağıdaki gibi sıralanabilir (Karcıoğlu, 2000, Şakrak, 1997, Yükçü, 1999, Doğan, 1998): Hedef maliyetleme, ürün plânlama ve tasarım aşamalarında kullanılır. Hedef maliyetleme, müşteri odaklı bir yöntemdir ve hedeflenen maliyet pazar tarafından yönlendirilmektedir. Hedef maliyetleme, stratejik bir maliyet yönetim sistemidir. Hedef maliyetleme, ürünün yaşam seyri üzerinde, ilk safhalarda,uygulanan bir maliyet yönetimidir. Hedef maliyetleme, maliyet plânlamasıdır, maliyet kontrolü değildir. Hedef maliyetleme, maliyetlerin ortaya çıkmadan önce yönetimi ilkesine dayanır. Hedef maliyetleme, mühendisleri, ilgilileri ve çalışanları ürün, teknoloji ve tasarımın maliyet etkilerini araştırmaya yönelik olarak etkileyen bir yöntemdir. Hedef maliyetleme, bütün işletme dallarını bir arada toplayan bir takım yönetimidir. 4. HEDEF MALİYETLEME SÜRECİ Hedef maliyetleme yöntemi, maliyet ve kâr plânlamasında geleneksel maliyet yönteminden ayrılmakta; fiyat, kâr ve maliyete ilişkin temel faktörlerin pazara yönelik olarak birleşimini ön plana çıkarmaktadır (Atabey ve diğerleri, 2004). Hedef maliyetleme süreci, bir ürün düşüncesinin ilk kez ortaya atılmasıyla başlamakta ve seri üretim için hazır hale gelindiğinde de tamamlanmaktadır (Ergun, 2002). Hedef maliyetleme sürecinin altı temel ilkeden oluştuğu görülmektedir( Şakrak, 1997). Fiyata göre maliyetleme ilkesi, Müşteri üzerinde odaklaşma ilkesi, Mamul tasarımı üzerinde odaklaşma ilkesi, Geniş kapsamlı katılım ilkesi, Yaşam seyrince maliyeti düşürme ilkesi, Değerler zinciri ile ilgilenme ilkesi 5. ARAŞTIRMANIN AMACI VE YÖNTEMİ Bu araştırma, Konya da otomotiv yan sanayi, tarım makineleri sanayi, endüstriyel tesis makineleri sanayi ve değirmen makineleri sanayi alanında faaliyet gösteren ve yüksek teknolojiye dayalı üretim yapan 55 üretim işletmesi baz alınarak, üretim işletmelerinde hedef maliyetleme yönteminin rolü ve hedef maliyetleme yönteminin uygulanabilirliğini saptamak amacıyla yapılmıştır. Bu araştırmada temel amaç; ankete katılan işletmelerde hem yaşamını sürdüren hem de yenilenen ürünlerin maliyetlerinin belirlenmesinde, pazara yönelik hedef üretim yapmada, müşteri analizini gerçekleştirmede hedef maliyetleme yönteminin uygulanabilirliğini tespit etmektir. Anketler, elektronik posta yoluyla, posta yoluyla, web üzerinden ve işletme yöneticileriyle yüz yüze görüşle yapılmıştır. Anket soruları, hedef maliyetleme yönteminin uygulanabilirliğine ilişkin işletme stratejileri ve temel prensipler göz önünde bulundurularak hazırlanmıştır. Uygulama çalışmasında öncelikle yeni ürünlerin fonksiyonları ve fonksiyon yapısı saptanarak hedef maliyetleme yönteminin uygulanabilirliğini sağlamaya yönelik sorular hazırlanmıştır. Ayrıca anket soruları daha önceki çalışmalardan yararlanarak hazırlanmıştır (Doğan ve Hatipoğlu, 2004). Anket soruları iki bölümden oluşmuştur. Elde edilen veriler SPSS 11.5 istatistik 48

3 programına aktarılmış, frekans ve yüzde dağılımları tablolara dökülmüştür. Araştırmaya ait hipotezler aşağıda verilmiştir: Hº = Hedef maliyetleme yöntemi uygulanabilir. H¹ = Hedef maliyetleme yöntemi uygulanamaz. 6. ARAŞTIRMA SONUÇLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ Anketin birinci bölümünde işletmeyle ilgili genel sorulara yer verilmiş anketi yanıtlayan işletme yöneticilerinin %40.7 si üretim-planlama müdürü ve şefi, %38.3 ü muhasebe müdürü ve şefi, %21 nin ise pazarlama müdürü olduğu belirlenmiştir. Anketi yanıtlayan yöneticilerin büyük bir çoğunluğunun ankete vermiş oldukları yanıtlara göre hedef maliyetleme konusunda belli bir bilgi birikimine sahip oldukları anlaşılmıştır. Ayrıca ankete katılan işletmelerin personel sayısı bakımından %36,4 ü büyük ölçekli işletme (151 ve üzeri personel), 52,7 si orta ölçekli işletme ( personel) ve %10,9 u küçük işletmedir ( personel). (Tablo 1) Tablo 1. Ankete katılan işletmelerin kuruluş yılı ve personel sayısı Kuruluş Yılı Sayı Yüzde (%) Personel Sayısı Sayı Yüzde (%) 1950 ve öncesi 12 21, arası 6 10, , arası 29 52, ,7 151 ve üzeri 20 36,4 Anketin ikinci bölümünde sorulara verilen yanıtlar ise tablolar aracılığıyla aşağıda açıklanmıştır. Tablo 2. İşletmelerin mamul maliyetlerini belirleme biçimleri Maliyet Belirleme Biçimi Sayı Yüzde (%) Kabiliyetler, deneyimler 13 23,6 Üretim Teknolojisi 6 10,9 Rakip İşletmelerin Maliyetleri 10 9,1 Standart Maliyetler 21 38,2 Müşteri Talepleri-Pazar 5 18,2 İşletmelerin mamul maliyetlerini belirleme biçimleri ile ilgili olarak ankete katılan yöneticilerin % 38.2 si standart maliyetler, %23.6 sı kabiliyet ve deneyimlere dayalı olarak, %9.1 i rakip işletmelerin maliyetlerine bağlı olarak, %10.9 u üretim teknolojisine bağlı olarak, %18.2 si de müşteri talepleri dikkate alınarak belirlediklerini açıklamışlardır. Bu sonuçlardan işletmelerin mamul maliyetlerini belirlemede geleneksel yöntemleri kullanmaya devam ettiklerini çok az bir kısmının ise hedef maliyetleme yöntemine uygun olarak maliyetlerini belirlediğini görüyoruz. Tablo 3. İşletmelerin mamul maliyetlerini belirleme zamanları Maliyet Belirleme Biçimi Sayı Yüzde (%) Tasarım Aşamasında Üretim Aşamasında 14 25,5 Üretim Tamamlandıktan Sonra 30 54,5 İşletmelerin mamul maliyetlerini belirleme zamanları; %54,5 i üretim tamamlandıktan sonra, %25,5 i üretim aşamasında ve %20 si tasarım aşamasında oluşmaktadır. Bu durum Tablo 1 deki durumu destekleyerek mamul maliyetlerini belirleme zamanının da geleneksel maliyetleme yöntemine göre yapıldığını ancak hiç azımsanmayacak ölçüde tasarım aşamasında da mamul maliyetlerinin belirlendiğini görüyoruz. İşletmelerin mamul maliyetlerini belirleme zamanları açısından anlamlı bir ilişki olduğu tespit edilmiş ve Hº hipotezi kabul edilmiştir. 49

4 A. Alagöz, B. Yılmaz, M. Ay Tablo 4. Pazar ve müşteri analizi yapma Pazar ve Müşteri Analizi Sayı Yüzde (%) Evet 35 63,6 Hayır 16 29,1 Kısmen 4 7,3 İşletmelerin %63,6 sının pazar ve müşteri analizi yaptığını, %29,1 inin yapmadığı, %7.3 ünün ise kısmen yaptığı görülmektedir. Bu sonuçlara göre ankete katılan işletmelerin büyük bir çoğunluğunun hedef maliyetleme yönteminin en temel ilkelerinden olan pazara ve müşteri analize göre hedef belirleme analizini yaptıkları görülmektedir. Pazar ve müşteri analizi yapılması ankete katılan işletmelerin mamulün fiyatını pazarın belirlediği hususunda aynı düşüncede olması bakımından oldukça önemlidir. Tablo 5. Hedef maliyet yönteminin uygulanabilirliği Hedef Maliyet Yönteminin Uygulanabilirliği Sayı Yüzde (%) Evet 31 56,3 Hayır 24 43,4 Hedef maliyetleme yönteminin uygulanabilirliğine ilişkin anket sorusuna yanıt veren işletme yöneticilerinin %56.3 ü kendi sektöründe hedef maliyetleme yönteminin uygulanabileceğini, %43.4 ü hedef maliyetleme yönteminin uygulanmasının zor olduğunu belirtmişlerdir. Bu durum hedef maliyetleme yönteminin uygulanabilirlik aşamalarının gerçekleşmesine bağlı olarak yaygınlaşabileceğini göstermektedir. Hedef maliyetleme yönteminin uygulanabilirliği açısından anlamlı bir ilişki olduğu tespit edilmiş ve Hº hipotezi kabul edilmiştir. Tablo 6. Hedef maliyet yönteminin uygulanmasının zorlukları Hedef Maliyet Yönteminin Uygulanmasının Zorlukları Sayı Yüzde (%) Çevresel Belirsizlik 4 16,6 Ürün Plânlama ve Tasarım Aşamasında Maliyetlerin Direkt Gündeme Gelmemesi 8 33,3 Müşteri İstek ve Beklentilerinin Tespitinin Zorluğu 10 41,7 Bölümlerarası İletişimin Az Olması 2 8,4 TOPLAM ,0 Hedef maliyetleme yönteminin uygulanmasının zor olduğunu belirten işletme yöneticilerine sorulan anket sorularına verilen yanıtlarda %41.7 sinin müşteri istek ve beklentilerinin tespitinin zor olduğunu, % 33,3 ünün ürün plânlama ve tasarım aşamasında maliyetlerin direkt gündeme gelmemesini, %16.6 sının çevresel belirsizlik olmasını, %8.4 ünün ise bölümler arası iletişiminin az olmasını neden olarak göstermişlerdir. Bu durum hedef maliyetleme yönteminin temel unsurlarından olan müşteri istek ve beklentileri ve ürün maliyetlerinin planlama ve tasarım aşamasında belirlenmesi durumunun uzun mamul geliştirme zamanına ve pazarın karmaşıklığına bağlı olduğu sonucunu çıkarmıştır. 7. SONUÇ Geleneksel maliyet yöntemleri, ekonomik ve sosyal alanlarda yaşanan değişimler karşısında işletmelerin gereksinim duyduğu maliyet bilgisini karşılayamaz duruma gelmişlerdir. Özellikle rekâbetin yoğun yaşandığı dönemlerde sağlıklı karar almayı kolaylaştırmak, maliyetleri gerçekleşmeden kontrol edebilmek, pazar payını ve kârlılığını artırabilmek amacıyla hedef maliyetleme tekniği kullanılmaya başlanmıştır. Pazar odaklı bir stratejik maliyet yönetim aracı olan hedef maliyetleme, mamulün pazarda tüketicilerin tercihlerine göre belirlenen satış fiyatından hedeflenen kâr payının düşülmesi ile maliyet bilgilerinin karar vermede, plânlamada, maliyet azaltmada ve kontrolde kullanımına olanak sağlayan çalışmalardan oluşmaktadır. 50

5 Hedef maliyetleme, yeni ürün ve hizmet geliştirmenin daha geniş süreci içinde ayrılmaz bir süreç ve bazı durumlarda varolan ürünler, hizmetler ve süreçlerin geliştirilmesinde kullanılan önemli bir maliyet yönetim tekniği olarak karşımıza çıkmaktadır. Yapmış olduğumuz çalışmada, hedef maliyetleme yönteminin araştırmaya katılan işletmelerde uygulanmasının zor olmadığını, fakat sürece ilişkin bazı ilke ve kuralların tam olarak uygulanmamasının, hedef maliyetleme yönteminin uygulanabilirliğini azalttığını görüyoruz. Daha önce bu konuda yapılan araştırma sonuçlarına bakıldığında da benzer sonuçlara ulaşıldığı görülmektedir. Bu araştırmanın Türkiye nin tüm bölgelerinde yüksek teknolojiye dayalı üretim yapan işletmelerde yapılması hedef maliyetleme yönteminin uygulanabilirliği açısından daha doğru sonuçlar verecektir. 8. KAYNAKÇA ATABEY, A., YILMAZ, B., ŞAHİN, İ. E., 2004, Üretim Maliyetlerinin Düşürülmesinde Bir Araç: Hedef Maliyetleme, IV. Ulusal Üretim Araştırmaları Sempozyumu,, Konya, Ekim CERAN,Y., 2001, Yeni Bir Maliyetleme Yöntemi Olarak Hedef Maliyetleme-Pazara Yönelik Hedef Maliyetleme Yöntemi ve Bir Uygulama, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. COOPER, R., CHEW, W. B., 1996, Control Tomorrow s Costs Through Today s Designs, Harvard Business Review, January. DOĞAN, Z., 2000, Maliyet Yönetiminde Yeni Bir Yaklaşım:Ürün Yaşam Seyri Maliyetleme Yöntemi, Muhasebe Bilim Dünyası (MÖDAV) Dergisi, Cilt:2, Sayı:1, Mart. DOĞAN, Z., HATİPOĞLU, A., 2004, Hedef Maliyetleme Yönteminin Uygulanabilirliğine İlişkin Bir Araştırma, Muhasebe ve Finansman Dergisi (MUFAD), Sayı:21, Ocak. ERGUN, Ü., 2002, Ürün Tasarım Aşamasında Uygulanan Stratejik Maliyet Yönetimi Teknikleri, Muhasebe ve Denetime Bakış, TURMOB Yayını, Yıl:2, Sayı:6, Şubat. HACIRÜSTEMOĞLU, R., ŞAKRAK, M., 2002, Maliyet Muhasebesinde Güncel Yaklaşımlar, Türkmen Kitabevi, İstanbul. HORVATH, P., NİEMAND, S., WOHLBOLD M., 1993, Target Costing-State Of Art, Editör: P.Horvath, Target Costing, Stutgart. KARCIOĞLU, R., 2000, Stratejik Maliyet Yönetimi, Aktif Yayınevi, İstanbul. ŞAKRAK, M., 1997, Maliyet Yönetimi, Maliyet ve Yönetim Muhasebesinde Yeni Yaklaşımlar, Yasa Yayınları, No:80. YÜKÇÜ, S., 1999, Yeni Bir Fiyatlandırma Yaklaşımı Olarak Hedef Maliyetleme, Muhasebe Bilim Dünyası Dergisi (MÖDAV), Cilt:1, Sayı:3, Eylül. YÜKÇÜ, S., 2000, Maliyet Düşürmede Sistematik Yaklaşımlar, Muhasebe ve Denetime Bakış, TÜRMOB Yayını, Yıl:1, Sayı;2, Ekim. 51