Zihinsel Yetersiz Bireylerin Sağlık Sorunları

Derleme/Review Article TAF Prev Med Bull 2010; 9(2):145-150 Zihinsel Yetersiz Bireylerin Sağlık Sorunları [Health Problems of Mentally Disabled Individuals] ÖZET Zihinsel yetersiz bireyler sağlık sorunları açısından riskli bir gruptur. Bunun nedenlerinden biri zihinsel yetersiz çocuklarda sağlık sorunlarının toplumun geneline göre daha fazla görülmesi, diğeri zihinsel yetersiz çocukların sağlık hizmetlerinden yeterince yararlanamamalarıdır. Araştırmalarda zihinsel yetersiz bireylerde beslenme sorunlarının sık görüldüğü belirlenmiştir. Beslenmeyle ilgili olarak düşük kilo, malnütrisyon, fazla kilo, pika, demir ve çinko eksikliği, emilim bozuklukları ve yeme bozuklukları görülebilmektedir. Motor yetersizlik ve hareket kısıtlılığı nedeniyle yetersiz aktivite sorunu sık yaşanmaktadır. Boşaltım alanında ise yetersiz sıvı alımı ve lifli gıdaların tüketilmemesine bağlı olarak konstipasyon sık görülmektedir. Diğer sorunlar; düzensiz uyku, kısa süreli uyku, gece uyanma, gündüz uykusuzluk gibi uyku sorunlarıdır. Görmeişitme kayıpları, epilepsi, motor yetersizlikler, Hepatit A, kötü ağız hijyeninin zihinsel yetersiz bireylerde toplumun geneline göre daha fazla görülmektedir. Zihinsel yetersiz bireylere yönelik sağlık hizmetlerinin sınırlı olması, toplumun geneline göre sağlık durumlarının daha kötü olması ve zihinsel yetersiz bireylerin sağlık hizmetini talep etmekte ve sağlık sorunlarını dile getirmekte güçlükleri olması nedenleriyle sağlığın korunması ve geliştirilmesi hizmetlerinden daha fazla yararlanmaları sağlanmalıdır. SUMMARY Mentally disabled individuals are at risk of health problems. In fact, health problems are more frequent in mentally disabled individuals than in the general population and mentally disabled individuals less frequently use health care facilities. It has been shown that mentally disabled individuals frequently have nutritional problems. They may suffer from low weight, malnutrition, high weight, pica, iron and zinc deficiencies and absorption and eating disorders. Activities can be limited due to motor disability and restricted movements. Depending on insufficient liquid intake and dietary fiber, constipation can be frequent. Another problem is sleep disorders such as irregular sleep hours, short sleep, waking up at night and daytime sleepiness. Visualhearing losses, epilepsy, motor disability, hepatitis A infection and poor oral hygiene are more frequent in mentally disabled children than in the general population. The mentally disabled have limited health care facilities, poorer health status than the general population and difficulties in demanding for health care and expressing health problems. Therefore, they should be provided with more health promotion services. Hatice Yıldırım Sarı Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu, İzmir. Anahtar Kelimeler: Zihinsel Yetersizlik, Engelli ve Sağlık, Engelli ve Hemşirelik. Key Words: Intellectual Disability, Disability and Health, Disability and Nursing. Sorumlu yazar/ Corresponding author: Hatice Yıldırım Sarı Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Mithatpaşa Caddesi 35340 İnciraltı, İzmir, Türkiye. hatice.sari@deu.edu.tr GİRİŞ Zihinsel yetersiz bireyler sağlık sorunları açısından riskli bir gruptur. Bunun önemli iki nedeninden biri zihinsel yetersiz bireylerde sağlık sorunlarının toplumun geneline göre daha fazla görülmesi, diğeri zihinsel yetersiz bireylerin sağlık hizmetlerinden yeterince yararlanamamalarıdır. Bu makalede zihinsel yetersizlik, zihinsel yetersiz bireylerin sağlık sorunları, sağlık hizmetlerinden yararlanmalarının önündeki engeller ve çözüm önerileri ele alınacaktır. Zihinsel Yetersizlik Zihinsel yetersizlik tüm etnik ve sosyal gruplarda oluşabilen çocuğun hem bilişsel fonksiyonları hem de günlük davranışlarında görülen yetersizlik durumudur. Zihinsel yetersizlik yeni ve karmaşık bilgileri anlama, yeni becerileri öğrenme yeteneğinin (zekada azalma) ve bağımsız bir yaşamı yönetme becerisinin (sosyal fonksiyonlarda azalma) azaldığı bir durumdur (1). Amerikan Zihinsel Engelliler Birliği nin 1992 yılındaki tanımına göre ise, zihinsel işlevlerde önemli derecede normalaltı, bunun yanı sıra uyumsal beceri alanlarından (iletişim, özbakım, ev yaşamı, sosyal beceriler, toplumsal yararlılık, kendini yönetme, sağlık ve güvenlik, işlevsel akademik beceriler, boş zaman ve iş) iki ya da daha fazlasında sınırlıklar gösterme durumudur (2). Zihinsel yetersizlikten söz edebilmek için yetersizlik durumunun 18 yaşından önce ortaya çıkması, zeka ve uyum yeteneklerinin standart ölçümlerinde ortalamanın altında bir başarım (performans) göstermesi gerekmektedir (3). Zihinsel yetersizlik toplumda %3 oranında görülmektedir (2). Türkiye Özürlüler Araştırması sonuçlarına göre, engelli nüfusun toplam nüfus içindeki oranı %12.29 dur. Buna göre ülkemizde 8.431.937 kişi engelli olarak yaşamını sürdürmektedir (4) Engellilik sadece bu sorunu yaşayan kişiyi değil, ailesini ve yakın çevresini ekonomik, fiziksel, sosyal ve psikolojik olarak etkileyen bir sorundur. Bu nedenle bir toplum sağlığı sorunu olarak kabul edilmeli ve sağlık hizmetlerinin öncelikleri arasında yer almalıdır. www.korhek.org 145

Zihinsel Yetersizlik ve Sağlık Dünya Sağlık Örgütü tarafından zihinsel yetersizliği olan bireylerin yaşam sürelerinin uzadığı bu nedenle de sağlıklı yaşlanmalarının geliştirilmesi, sağlık ve sosyal yeterliliklerinin güçlendirilmesi, yaşam kalitelerinin artırılmasının önemli olduğu vurgulanmaktadır. (5). Zihinsel yetersiz bireylere yönelik sağlık hizmetlerinin sınırlı olması (5-6), toplumun geneline göre sağlık durumlarının daha kötü olması (7) ve zihinsel yetersiz bireylerin sağlık hizmetini talep etmekte ve sağlık sorunlarını dile getirmekte güçlükleri olması nedenleriyle sağlığın korunması ve geliştirilmesi hizmetlerinden daha fazla yararlanmaları sağlanmalıdır. Zihinsel Yetersiz Bireylerin Sağlık Sorunları Zihinsel yetersiz bireylerde son yıllarda yaşam beklentisinin arttığının belirtilmesine karşın ölüm oranlarının toplumun genelinden daha yüksek olduğu bilinmektedir. Zihinsel yetersiz bireylerde erken ölümlerin nedenleri arasında; zihinsel yetersizliğin şiddeti, mobilitenin azalması, beslenme güçlükleri, Down Sendromu ve zihinsel yetersizliğe epilepsinin eşlik etmesi bulunmaktadır. (1). Beslenme sorunları: Özellikle beslenmeyle ilgili sorunların zihinsel yetersiz bireylerde sık görüldüğü belirtilmektedir (8-9). Beslenmeyle ilgili olarak kilo sorunları ilk sırada gelmekte; fazla kilo ve obesite ya da tam tersi düşük kilo sorununa sık rastlanmaktadır. Zihinsel yetersiz bireylerin kilolarının toplumun geneline göre daha fazla olduğu belirlenmiştir (10). Yapılan bir araştırmada 10-19 yaşlar arasında düşük kilo oranının yüksek olduğu ancak ilerleyen yaşlarda bunun yerini obezitenin aldığı saptanmıştır (11). Beden kitle indekslerinin incelendiği bir araştırmada zihinsel yetersiz bireylerin %37,7 sinin fazla kilolu, %34 ünün obez olduğu belirlenmiştir (12). İspanya da yapılan çalışmada ise 128 zihinsel yetersiz çocuğun serum biyokimya değerleri (albumin, transferrin, ferritin, demir, kalsiyum, fosfor, kolesterol, HDL kolesterol, LDL kolesterol, trigliserid, alkaline fosfotaz, transaminaz ve karnitin) incelenmiş, sonuçlara göre zihinsel yetersizliği olan çocukların büyük çoğunluğunda malnütrisyon saptanmıştır (13). Zihinsel yetersiz bireylerde pika sorununun görüldüğüne dikkat çeken çalışmalar bulunmaktadır (14-15). Özellikle kurumsal bakım alan ve sosyalleşme sorunu olan zihinsel yetersiz bireylerde pika (tebeşir, toprak gibi şeyleri yeme isteği ve yeme), gizli yemek yeme, aşırı yemek yeme isteği, yemeği döküp dağıtmak gibi yeme bozuklukları olduğu belirtilmektedir. Bu yeme bozukluklarından pikayla ilişkili olarak demir ve çinko eksikliği, emilim bozuklukları, konstipasyon, kusma, bağırsak daralması, kurşun zehirlenmesi, barsak parazitleri, hepatit görülebilmektedir (14-15). Yetersiz Fiziksel Aktivite: Fiziksel aktivite birey ve toplum sağlığını etkileyen önemli unsurlardan biridir. Zihinsel yetersiz bireylerin sedanter yaşam sürdürdüğü, motor yetersizlik ve hareket kısıtlılığının görüldüğü belirtilmektedir. Zihinsel yetersiz bireylerin çoğu günlük yaşam aktiviteleri ve çalışma faaliyetlerinde yeterli fiziksel aktivitede bulunmamaktadır (8;16,17). Zihinsel yetersiz bireylerde yaygın olarak görülen motor yetersizlik fiziksel aktivite azlığının nedenlerinden biridir (8,18). Kardiyovasküler Sorunlar: Zihinsel yetersiz bireylerde kardiyovasküler bozuklukların toplumun geneline göre daha fazla olduğu belirtilmektedir (19). Obezite ve fiziksel aktivite eksikliğinin kardiyovasküler sorunları artırdığı bilinmektedir. Zihinsel yetersiz bireylerde hipertansiyon ve yüksek kolesterolün sık rastlanan sorunlar olduğunu bildiren çalışma bulunmasına rağmen (11) hipertansiyonun toplumun geneline yakın oranlarda olduğunu bildiren çalışmalarda bulunmaktadır (10,19) Kırk yaş üstü zihinsel yetersiz bireylerde yapılan bir araştırmada hipertansiyon ve hiperlipideminin sık görüldüğü belirtilmektedir (20). Boşaltım Sorunları: Zihinsel yetersiz bireylerde yetersiz aktivite, yetersiz sıvı alımı ve lifli gıdaların tüketilmemesine bağlı olarak konstipasyon sık görülmektedir (21). Zekânın alt ıslatma ile ilişkisinin incelendiği bir çalışmada gündüz enkoprezis ve altına kaçırma ile düşük IQ (70 in altı) arasında ilişki saptanmıştır (22). Uyku Sorunları: Gelişimsel yetersizliği olan çocuklarda uyku bozuklukları ve uyku sorunları yaşanmaktadır. Özellikle Down Sendromlu çocuklarda konjenital hava yolu darlığından dolayı solunum sorunlarına bağlı olarak uyku bozuklukları görülebilmektedir. Bunun yanında düzensiz uyku, kısa süreli uyku, gece uyanma, gündüz uykusuzluk gibi sorunlarda yaşanabilmektedir (23). Şiddetli motor yetersizlik ve epilepsinin gündüz uykusunu ve uyku-uyanma geçişlerini artırdığı saptanmıştır. Özellikle nörolojik yetersizliklerin uyku örüntüsünde bozulmalara neden olduğu belirlenmiştir. Yaş, Beden kitle indeksi ve zihinsel yetersizlik derecesinin uyku sorunlarında minör düzeyde rol oynadığı açıklanmıştır (24). Hollanda da zihinsel yetersiz 146 www.korhek.org

çocuklarla yapılan bir çalışmada ise ileri düzeyde zihinsel yetersizliği olan, sık ilaç kullanan, epilepsisi, serebral palsisi olan ve yaşı küçük çocukların daha fazla uyku sorunları yaşadığı saptanmıştır (25). Görme Sorunları: Zihinsel yetersiz bireylerde katarakt, kırılma kusurları, nistagmus, kornea anormallikleri toplumun geneline göre daha yaygın görülmektedir (26). Düzeltilmemiş kırılma kusurlarının görmenin azalmasına neden olan en önemli faktör olduğu, rutin tedavi edilmediğinde sorunun artış gösterdiği açıklanmıştır. Bununla birlikte zihinsel yetersizliğin şiddetinin görme sorunlarını artırdığı da belirtilmektedir (26) Diğer Sağlık Sorunları: Serebral palsili çocuk ve yetişkinlerde disfaji ve buna bağlı olarak özefajit ve gastroözefageal reflü hastalıkları sık görülmektedir. Hollanda da kurum bakımı alan zihinsel yetersiz bireylerin yaklaşık üçte birinde özefajit reflü tanılanmıştır. Özefajit reflü nedeniyle besin ve sıvı aspirasyonu, aspirasyon sonucunda da pnömoni gibi akciğer enfeksiyonları görülmektedir (21). Görmeişitme kayıpları, epilepsi, psikiyatrik bozukluklar, motor yetersizlikler, Hepatit A, kötü ağız hijyeni zihinsel yetersiz bireylerde toplumun geneline göre daha fazla olarak görülmektedir (8,18). Down Sendromlu bireylerin çoğunluğunda troid disfonkiyonlarının görüldüğü bilinmektedir (27). Postmenapozal dönemdeki Down Sendromlu kadınların büyük çoğunluğunda osteoporoz görülmektedir ve osteoporoz-osteopeni riski toplumun geneline göre daha yüksektir (17). Sigara içme ileri yaşlarda rastlanan sorunlar arasında görülmektedir. (12). Tayvan da zihinsel yetersiz bireylerde hastalık prevalansı %41, düzenli ilaç kullanma oranı %39,5 olarak belirlenmiştir (28). Zihinsel Yetersiz Bireylerin Sağlık Hizmetlerinden Yararlanmasını Engelleyen Etmenler Zihinsel yetersiz bireyler sağlık ve sosyal hizmetlerden en az yararlanan gruptur. Dünya Sağlık Örgütü zihinsel yetersiz bireylerin sorunlarıyla ilgilenen toplumsal kurumların sınırlı olduğunu ve sağlık profesyonellerinin zihinsel yetersiz bireylerin sorunlarını saptamada ve çözüm bulmada yetersiz kaldığını bildirmiştir (5). Zihinsel yetersiz bireylere sağlık hizmeti verecek sağlık profesyonellerinin yeterli donanıma sahip olmadığı, sağlık sorunlarının erken tanılanamadığı, sağlık bakım gereçleri ve programların eksik olduğu, sağlık gereksinimlerine yeterince özen gösterilmediği belirtilmektedir. (29). Araştırmalarda da ailelerin zihinsel yetersiz çocuklarına yönelik toplumsal kaynaklar ve sağlık bakım desteğini yetersiz bulduğu belirtilmektedir (30,31). Zihinsel yetersiz bireylerin temel sağlık hizmetlerinden yararlanmalarının önünde çeşitli engeller bulunmaktadır (32). Bu engeller şu şekilde açıklanabilir: Zihinsel yetersiz bireylerin öğrenme ve iletişim güçlüklerinin bulunması sağlıklı yaşam biçiminin önemini, sağlık taramalarının gerekliliğini anlayamamalarına neden olabilir. İletişim güçlükleri nedeniyle hastalık belirti ve bulgularını tanımlayamayabilirler. Tüm bu nedenler sağlık taramalarına katılmalarını, sağlıklı yaşam biçimi davranışlarını sürdürmelerini engeller. Türkiye de yapılan bir çalışmada birinci basamak sağlık hizmetlerinde çalışan ebe ve hemşireler, zihinsel engelli çocuk ve ailesine bakım verirken zihinsel engelli çocukla iletişim kurmada güçlük çektiklerini/çekebileceklerini ifade etmişlerdir (33). Zihinsel yetersiz bireylere sağlık bilgileri basitçe hazırlanmış resimli kitaplarla verilebilir. Zihinsel yetersiz bireyler rahatsızlıklarını, ağrılarını ifade etmekte güçlük yaşayabilirler. Bakım verenlerin ağrı, hastalık gibi durumlarda belirtilere duyarlı olmaları gerekmektedir. Düzenli sağlık izlemleri, semptom arama, fiziksel ve mental muayenenin sağlık profesyonelleri tarafından sürdürülmesi gerekmektedir (32). Sağlık profesyonellerinin farkındalığı yetersiz olabilir. Sağlık profesyonelleri engellilerle ilgili yetersiz bilgi sahibi olabilirler. Pratisyen hekimler; zihinsel yetersiz bireylerle ilgili özellikle; koruyucu - primer sağlık bakımı, kompleks sağlık sorunları, cinsel sorunlar, davranışsal ve psikiyatrik sorunlar konularında yeterli eğitim almadıklarını belirtmişlerdir (7). Ebe ve hemşirelerin, zihinsel engelli çocuk ve ailesine yönelik girişimlerde sınırlılıkları bulunmaktadır. (33). Tüm sağlık profesyonelleri zihinsel engelli bireylerin sağlık sorunları hakkında bilgilendirilmelidirler. Sağlık profesyonelleri zihinsel yetersiz bireylerin sağlık gereksinimlerine yeterince değer vermeyebilirler. Bakım verenler ve sağlık profesyonelleri kendilerinin ve toplumun değerlerini, tutum ve inançlarını tanımalıdırlar (32). Fiziksel ve yönetsel engeller bulunabilir. Fiziksel engeller arasında elverişsiz binalar, işaret ve destek sistemlerinde yetersizlikler, randevu bilgilerinde, zamanlamada, tedavi bilgilendirmesinde yetersizlikler olabilir. Zihinsel yetersiz bireyler hastaneye gitmeleri gerektiğinde işlemler konusunda dikkatlice hazırlanmalıdırlar. Sağlık hizmetleri zihinsel yetersiz bireylerin potansiyel gereksinimlerinin farkında www.korhek.org 147

olmalıdır. Sağlık hizmetlerine entegre olmalarına yardımcı olmalıdırlar (32). Sosyal faktörler; bireylerin ve ailelerinin sosyal, etnik, kültürel ve ekonomik geçmişleri, zihinsel engelli bireylerin gereksinimlerinin tanımlanması ve anlaşılmasının önünde engel olabilir (32). Zihinsel Yetersiz Bireylerin Sağlık Sorunlarının Çözümüne Yönelik Öneriler Zihinsel yetersiz bireylerin sağlık bakım gereksinimlerinin karşılanması için toplum sağlığı hizmetlerinin iyi planlanması gerekmektedir (34). Zihinsel yetersiz bireylerin genel ve özel sağlık bakım gereksinimleri bulunmaktadır. Genel sağlık bakım gereksinimleri temel sağlık hizmetlerini içermektedir. Özel bakım gereksinimleri ise; zihinsel yetersizliğin nedeni ve ilişkili risk faktörlerinin belirlenmesini, duyu kayıplarının, fiziksel yetersizlikler ve bozuklukların ortaya çıkarılmasını ve tedavi edilmesini kapsamaktadır (32). Birinci basamak sağlık hizmetlerinde yürütülen çalışmalarda zihinsel yetersiz bireylere yönelik sağlığı geliştirme uygulamalarının yaygınlaştırılması gerekmektedir (7,33). Zihinsel yetersiz bireyler topluma yönelik sağlığı geliştirme programlarına entegre edilmelidirler. Bu amaçla zihinsel yetersiz bireyler, bakım verenler, aileler, özbakım ve sağlığı geliştirme konularında eğitilmeli, aile yükünü azaltıcı girişimler yaygınlaştırılmalıdır (7). Zihinsel yetersizlik ve sağlık konusunun daha fazla anlaşılması, bu konuyla ilgili bilgilerin uygulamaya aktarılması sağlanmalıdır. Bunun için zihinsel yetersiz bireyler, aileleri ve sağlık bakım profesyonellerinin bilimsel araştırmalardan elde edilen bilgilere ulaşması ve bilgi paylaşımının gerçekleşmesi sağlanmalıdır. Zihinsel yetersiz bireylerle ilgili bilgi eksikliği olan konularda araştırma öncelikleri belirlenmelidir. Zihinsel yetersiz bireylerin sağlık durumları, ekonomik sorunları, sağlık hizmeti alma durumları belirlenmelidir. Tüm bu çalışmaların yaygınlaşması ile zihinsel yetersiz bireylerin sağlıklarının daha fazla görünür olması sağlanabilir (7). Zihinsel yetersiz bireylere yönelik sağlık bakım kaynakları artırılmalıdır. Zihinsel yetersizlik konusunda eğitilmiş sağlık profesyonellerinin sayısı artırılmalı, zihinsel yetersiz bireyler ve ailelerinin kolay ulaşabilecekleri daha az kompleks hizmetler planlanmalıdır. Zihinsel yetersiz bireylere yönelik sağlık bakımını sürdürürken bazı özel araç gereçlere gereksinim duyulabilir. Bu araç gereçlerin klinik alanlarda hazır bulundurulması sağlık profesyonellerinin işlemlerini kolaylaştıracaktır. Kanıta dayalı uygulama rehberlerinin geliştirilmesi sağlık profesyonellerinin zihinsel yetersiz bireye uygun bakım vermesine olanak sağlayacak anahtarlardan biridir. Sonuç olarak, zihinsel yetersizlik ve neden olduğu sorunlarla ilgili bilgiler gün geçtikçe hızla artmaktadır. Bu bilgilerin artışı zihinsel yetersizlik sorununun daha fazla görünür olmasını sağlamakta, profesyonelleri çözüme yönlendirmektedir. Türkiye de Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı olumlu adımlar atmaya başlamıştır. Bu adımlardan en önemlisi engelli bireylerin evde bakımının finanse edilmesidir. Türkiye de gelecekte engellilerinde her tür hizmetten yararlandığını görmek, sağlık sisteminde engelle karşılaşmadığını görmek uzak değildir. Sağlık profesyonellerinin engellilere olan ilgisi gün geçtikçe artmaktadır. Bu makale özellikle zihinsel yetersiz bireylerin sağlık sorunlarını ve sağlık hizmetlerinden yararlanmalarının engellerini sıralamış, çözüme yönelik bazı önerileri belirtmiştir. KAYNAKLAR 1. Scheepers M, Kerr M, O Hara D, Bainbridge D, Cooper SA, Davis R, et al. Reducing Health Disparity in People with Intellectual Disabilities: A Report from Health Issues Special Interest Research Group of the International Association for the Scientific Study of Intellectual Disabilities. Journal of Policy and Practice in Intellectual Disabilities. 2005; 2(¾): 249 255. 2. Eripek S. Zihinsel Engelli Çocuklar. 2. Baskı. Eskişehir. Anadolu Üniversitesi Yayınları, 1996, s. 137-155. 3. Johnson CP, Walker WO, Palomo-Gonzalez SA, Curry CJ. Mental Retardation: Diagnosis, Management, and Family Support. Curr Probl Pediatr Adolesc Health Care. 2006; 36: 126-165. 4. Tufan İ, Arun Ö. Türkiye Özürlüler Araştırması 2002 ikincil analizi. TUBİTAK Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırma Grubu PROJE NO: SOBAG- 104K077._Ankara,2006._[http://www.ozida.gov.tr/] [Erişim tarihi: 18.12.2009] 5. Evenhuis H, Henderson CM, Beange H, Lennox N, Chiocoine B. Healthy Ageing-Adults with Intellectual Disabilities: Physical Health Issues. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities. 2001; 14: 175-194. 6. Betz CL, Baer MT, Poulsen M, Vahanvaty U, Bare M, Haddad Y, et al. Secondary Analysis of Primary And Preventive Services Accessed And Perceived Service Barriers By Children With Developmental Disabilities And Their 148 www.korhek.org

Familie. Issues in Comprehensive Pediatric Nursing. 2004; 27: 83 106. 7. Phillips A, Morrison J, Davis RW. General practitioners educational needs in intellectual disability health. Journal of Intellectual Disability Research. 2004; 48(2): 142-149. 8. Jansen DEMC, Krol B, Groothoff JW, Post D. People With Intellectual Disability and Their Health Problems: A Review Comparative Studies. Journal of Intellectual Disability Research. 2004; 48(2): 93-102. 9. Stewart L. Development of the Nutrition and Swallowing Checklist, a screening tool for nutrition risk and swallowing risk in people with intellectual disability. Journal of Intellectual & Developmental Disability. 2003; 28(2): 171 187. 10. Wells MB, Turner S, Martin DM, Roy A. Health Gaın Through Screening-Coronary Heart Disease and Stroke: Developing Primary Health Care Services For People With Intellectual Disability. Journal Of Intellectual & Developmental Disability. 1997; 22(4): 251-263. 11. Marshall D, McConkey R, Moore G. Obesity in People With Intellectual Disability: The Impact Of Nurse-Led Health Screenings And Health Promotion Activities. Journal Of Advanced Nursing. 2003; 41(2): 147-153. 12. Merriman S, Haw C, Kirk J, Stubbs J. Risk factors for coronary heart disease among inpatients who have mild intellectual disability and mental illness. Journal of Intellectual Disability Research. 2005; 49(5): 309-316. 13. Sa nchez-lastres J, Eirı s-pun al J, Otero- Cepeda JL, Pavo n-belincho n P, Castro-Gago M. Nutritional status of mentally retarded children in northwest Spain: II. Biochemical indicators. Acta Pediatr. 2003; 92: 928 934. 14. Gravestock S. Eating Disorders. Journal of Intellectual Disability Research. 2000; 44(6): 625-637. 15. Ali Z. Pica in people with intellectual disability: a literature review of aetiology, epidemiology and complications. Journal of Intellectual & Developmental Disability. 2001; 26(2): 205 215. 16. Temple VA, Anderson C, Walkley JW. Physical activity levels of individuals living in a group home. Journal of Intellectual & Developmental Disability. 2000; 25(4): 327 341. 17. Milberger S, LeRoy B, Lachance L, Edelson G. Osteoporosis and women with Down Syndrome. Journal of Intellectual & Developmental Disability. 2002; 27(4): 273-280. 18. Traci MA, Seekins T, Szalda-Petree A, Ravesloot C. Assessing secondary conditions among adults with developmental disabilities: A preliminary study. Mental Retardation. 2002; 40: 119 131. 19. Lifshitz H, Merrick J. Ageing and intellectual disability in Israel: a study to compare community residence with living at home Health and Social Care in the Community, 2003; 11(4): 364 371. 20. Janicki MP, Davidson PW, Henderson CM, McCallion P, Taets JD, Force LT, et al. Health characteristics and health services utilization in older adults with intellectual disability living in community residences. Journal of Intellectual Disability Research. 2002; 46(4): 287-298. 21. Bohmer CJM, Taminiau JAJM, Klinkenberg- Knol EC, Meuwissen SGM. The prevalence of constipation in institutionalized people with intellectual disability. Journal of Intellectual Disability Research. 2001; 45: 212 218. 22. Joinson C, Heron J, Butler R, von Gontard A, Butler U, Emond A et al. A United Kingdom population-based study of intellectual capacities in children with and without soiling, daytime wetting and bed-wetting. Pediatrics. 2007; 120(2): 308-316. 23. Wiggs L. Sleep problems in Children with Developmental Disorders. Journal of The Royal Society of Medicine. 2001; 94: 177-179. 24. Lindblom N, Heiskala H, Kaski M, Leinonen L, Nevanlinna A, Iivanaınen M et al. Neurological İmpairments And Sleep-Wake Behaviour Among The Mentally Retarded. J. Sleep Res. 2001; 10: 309-318. 25. Diden R, Korzilius H, Van Aperlo B, Van Overloop C, De Vries M. Sleep problems and daytime problem behaviours in children with intellectual disability. Journal of Intellectual Disability Research. 2002; 46(7): 537-547. 26. Fisher K, Kettl P. Aging with mental retardation: Increasing population of older adults with MR require health interventions and prevention strategies. Geriatrics. 2005; 60(4):26-29. 27. Piachaud J, Rohde J, Pasupathy A. Health Screening For People With Down s Syndrome. Journal of Intellectual Disability Research. 1998; 42(5):341-345. 28. Lin, JD, Wu JL, Lee PN. Healthcare needs of people with intellectual disability in institutions in Taiwan: outpatient care utilization and implications. Journal of Intellectual Disability Research. 2003; 47(3): 169-180. 29. Betz CL. Surgeon General s Report on Health Care Needs for Individuals with Mental Retardation. Journal of Pediatric Nursing. 2002; 17(2): 79-81. www.korhek.org 149

30. Şen E, Yurtsever S. Difficulties experienced by families with disabled children. Journal for Specialists in Pediatric Nursing. 2007; 12(4): 238-252. 31. Mallow GE, Bechtel GA. Chronic Sorrow: The Experience of Parents with Children who are Developmental Disabled. Journal of Psychosocial Nursing. 1999; 37(7): 31-35. 32. Lindsey M. Comprehensive health care services for people with learning disabilities. Advances in Psychiatric Treatment. 2002; 8: 138 148. 33. Yıldırım Sarı H, Altıparmak S. Ebe ve Hemşirelerin Zihinsel Engelli Çocuklarla İlgili Bilgileri. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni. 2008; 7(2): 127-132. 34. Gustavson KH, Carlsson ÖU, Sonnander K. A follow-up study of mortality, health conditions and associated disabilities of people with intellectual disabilities in a Swedish county. Journal of Intellectual Disability Research. 2005; 49(12): 905-914. 150 www.korhek.org