Huzursuz Bacaklar Sendromlu Hastaların Mizaç ve Karakter Özellikleri Vildan Altunayoğlu Çakmak, Sibel Gazioğlu, Evrim Özkorumak, Nuray Can Usta, Murat Topbas, Cavit Boz 14. Ulusal Uyku Tıbbı Kongresi 2013
Giriş Huzursuz Bacaklar Sendromu (HBS), beyinde dopaminerjik disfonksiyon ve demir metabolizma bozukluğuna bağlı gelişen uyku ile ilişkili hareket bozukluğudur. Sık görülen semptomları ağrı, huzursuzluk hissi, uykusuzluk, gündüz aşırı uykuluk ve yorgunluktur. Semptomların devamı ve ilerlemesi durumunda psikolojik hastalıkların gelişebildiği bildirilmiştir.
Giriş 2009 yılında Kalaydjian ve arkadaşları HBS hastalarında kişilik özelliklerinin depresyon gelişimi üzerine olası etkisini araştırarak konuya farklı bir boyut eklemiştir. Bahsi geçen öncü çalışmada HBS hastalarının daha fazla nörotizm faktör skoruna sahip olduklarını tespit etmiş ve bu kişilik özelliğinin HBS hastalarında depresyon gelişiminde rolü olabileceğini ileri sürmüşlerdir. Kalaydjian A et al. Restless Legs Syndrome and the fivefactor model of personality: results from a community sample. Sleep Med 2009;10:672-675.
Giriş Kalaydjian ve arkadaşları kişilik envanteri olarak revize edilmiş NEO kişilik envanterinin kulanmışlardır. Bu envanter daha çok klinik çalışmalara dayanan kişiliğin beş faktör modeli (FFM) teorisine göre geliştirilmiştir. Literatürde HBS hastalarının kişilik özelliklerini araştıran başka bir yayın yoktur Ayrıca konunun farklı kişilik envanterelerinin kullanıldığı çalışmalar ile desteklenmesi faydalı olacaktır.
Giriş Mizaç ve karakter envanteri (Temperament and Character Inventory - TCI ), çalışmalarda oldukça sık kullanılan diğer bir kişilik envanteridir. Cloninger in psikobiyolojik kişilik teorisine bağlı olarak yine Cloninger tarafından geliştirilmiştir. Beş faktörlü modelden farklı olarak kişiliği mizaç ve karakter olarak ikiye ayırmakta ve mizaç özelliklerini nörobiyolojik alt yapılarına göre katagorize etmektedir. Cloninger CR et al. A psychobiological model of temperament and character. Arch Gen Psychiatry 1993; 50:975-90.
Giriş Mizaç Yenilik arayışı NS (novelty seeking) Zarardan kaçınma HA (harm avoidance) Ödül bağımlılığı RD(reward dependence) Sebat etme P (persistency) dopamin serotonin noradrenalin glutamin Cloninger e göre mizaç; kişiliğin genetik olarak aktarılabilen, yaşam boyu nispeten sabit kalan ve beyinde nörotransmiterler ile ilişkili olan kısmıdır. (Klinik, nörofarmokolojik, nöroanotomik çalışmalar)
Giriş Karakter Kendini yönetme SD (Self-directedness) İş birliği yapma C (Cooperativeness) Kendini aşma ST (Self-transcendence) Cloninger e göre karakter; kişiliğin genetik olarak daha az iletilen, dış etkenler (çevresel, kültürel gibi) ile şekillenen ve yaşam boyu gelişen dış yüzüdür.
Giriş HBS hastalarının kişilik özelliklerinin bilinmesi, klinik bulgularının, depresyon gibi eşlik eden hastalık özelliklerinin ve tedavi planlanmasına katkıda bulunacaktır. Bu çalışmada HBS hastalarının kişilik özelliklerinin TCI - mizaç ve karakter envanteri kullanılarak belirlenmesi amaçlanmıştır.
Metod KTU Nöroloji Anabilim Dalı Uyku polikliniğine başvuran Hasta grubu: Yeni tanı almış, tedavi görmeyen, bilinen herhangi bir nörolojik ve psikiyatrik hastalığı bulunmayan HBS hastaları Kontrol grubu: Yaş, cinsiyet ve eğitim düzeyi uyumlu sağlıklı bireylerin çalışmaya alınması planlandı. Çalışmaya dahil edilmeden önce bütün HBS hastaları ve sağlıklı kontroller psikiyatrist tarafından değerlendirilerek, Axis I hastalıkları DSM V kriterlerine göre dışlandı.
Metod HBS tanısı konuda deneyimli nöroloji uzaman tarafından yüz yüze görüşme ile 2003 de revize edilen uluslar arası HBS çalışma grubunun (IRLSSG) belirlediği 4 temel tanı kriterine göre yapıldı. 1. Bacaklarda hareket ettirme isteğine sıklıkla eşlik eden rahatsız edici hisler. 2. Şikayetlerin hareketsizlik dönemler sırasında başlaması ya da kötüleşmesi. 3. Şikayetlerde hareketlerle kısmen veya tamamen iyileşmesi. 4. Şikayetlerin akşam veya geceleri daha kötü olması ya da ortaya çıkması. Tüm HBS hastalarda sekonder HBS tanısı ekarte edilmek üzere öykü, nörolojik muayene, biyokimyasal inceleme (açlık kan şekeri, Vitamin B12, Folik asid, kreatinin, TSH) ve gerekli görülen hastalarda elektrofizyolojik inceleme yapıldı.
Metod HBS semptomlarının şiddeti: Uluslar arası HBS şiddet skalası (IRLS) göre yapılmıştır. IRLS de toplam 10 soru vardır, her bir soru 0 hiç ile 4 çok şiddetli arasında puanlandırılmaktadır. Depresif semptomların belirlenmesi: Beck Depresyon ölçeği (BDÖ) Kişilik özelliklerinin belirlenmesi: TCI; doğru ve yanlış olarak cevaplandırılan 240 sorudan oluşan envanter
Metod - İstatistik Bütün verilerin analizi SPSS for Windows version 15 kullanılarak yapılmıştır. Demografik özelliklerin analizinde sürekli değişkenler için student s t testi ve katagorili değişkenler için ki-kare testi kullanılmıştır TCI verileri yaş ve BDÖ skorları kovarians analizi (ANCOVA) ile yaş ve BDÖ kovariat alınarak yapıldı. TCI için yaş bağımsız bir değişken olduğundan ve gruplar arasında BDÖ skorları arasında fark olması nedeni ile. Korelasyon analizlerinde Pearson korelasyon analizi kullanılmıştır.
Bulgular Demografik özelliklerin karşılaştırılması Kontrol Grup (n=109) HBS Grup (n=65) p Yaş 47.9 ± 10.8 49.9 ± 9.9 0.236 Cinsiyet (erkek/kadın) 74/35 49/16 0.380 Eğitim, ortalama 10.6 ± 2.9 10.4 ± 3.0 0.435 BDÖ, ortalama 9.2 ± 7.8 12.4 ± 9.0 0.013* IRLS skorları, ortalama - 22.9 ± 7.8 HBS süre, yıl, ortalama - 8.0 ± 7.5
Bulgular Grupların kişilik özelliklerinin karşılaştırılması Control Group (n=109) RLS Group (n=65) p Mizaç NS Yenilik arayışı 15.6 ± 0.4 16.0 ± 0.5 0.435 HA Zarardan Kaçınma 16.6 ± 0.5 20.0 ± 0.6 0.020* RD Ödül Bağımlılığı 14.36 ± 0.2 15.2 ± 0.3 0.092 P Sebat etme 5.3 ± 0.1 5.5 ± 0.2 0.333 Karakter SD Kendini yönetme 30.3 ± 05 28.3 ± 0.6 0.001* C İşbirliği yapma 30. ± 0.4 30.2 ± 0.6 0.616 ST Kendini aşma 19.4 ± 0.4 18.4 ± 0.5 0.966
Bulgular Demografik özelliklerin TCI üst düzey boyutları ile korelasyonu HBS süre IRLS skor 0.072 IRLS skor Yaş BDÖ NS HA RD P SD C Yaş 0.171 0.098 BDÖ 0.012 0.108 0.062 NS 0.081 0.06-0.331* 0.117 HA -0.086 0.026 0.024 0.299* -0.115 RD -0.139-0.077-0.167-0.251* -0.098-0.159 P 0.034 0.122 0.011-0.032-0.150-0.201 0.117 SD -0.080-0.301* -0.077-0.157-0.085-0.237-0.018 0.144 C -0.084-0.239-0.076-0.237-0.020-0.242 0.380* 0.026 0.393* ST -0.071 0.309* 0.081 0.056 0.173-0.057 0.290* 0.138-0.192 0.062
Tartışma Bu çalışmada TCI kullanılarak HBS hastalarının yüksek HA (zarardan kaçınma) mizacına ve düşük SD (kendini yönetme) karakterine sahip olduğu tespit edilmiştir. HA yüksek olması; negatif ve olumsuz durumlar karşısında davranışın durdurulması yada önlenmesine dair kalıtsal eğilimi gösterir. SD düşük olması; olumsuz durumlarda yetersizlik, problemlerin üstesinden gelmede zorluk, amacını kolay yitirme ve etrafını suçlamaya eğilimi yansıtır.
Tartışma Cloninger CR, et al. Can personality assessment predict future depression? A twelve-month follow-up of 631 subjects. J Affect Disord 2006; 92:35-44. Yüksek HA ve düşük SD depresyon başta olmak üzere bir çok psikolojik rahatsızlıkta tespit edilen kişilik özellikleridir. Meta analizlere göre: HA - depresyona eğilimin emosyonel bir göstergesi, SD - depresyon gelişiminden koruyan becerinin markırı
Tartışma Lee HB, et al. Restless legs syndrome is associated with DSM-IV major depressive disorder and panic disorder in the community. J Neuropsychiatry Clin Neurosci 2008; 20:101-105 HBS hastalarında depresyonun artığını gösteren prevalans ve vaka-kontrol çalışmaları vardır. İki hastalık arasındaki ilişki sıklıkla HBS ile ilişkili ağrı, huzursuzluk, uykusuzluk gibi semptomlara bağlansa da gerçek neden kesin olarak bilinmemektedir.
Tartışma Gupta R, et al. A study examining depression in restless legs syndrome. Asian J Psychiatr 2013; 6:308-312. Depresyon ile HBS ile ilişikli faktörler (HBS şiddeti ve süresi) arasında ilişki olmadığı ileri sürüldü. HBS nin distrese neden olduğu fakat klinik depresyona neden olmadığı, ancak biyolojik olarak eğilimli kişilerde depresyonun gelişimine neden olabileceği ileri sürüldü.
Tartışma HBS hastalarda yüksek HA skorları tespit edilmesi HBS hastalarının depresyon gelişimi açısından biyolojik bir zemine sahip olduklarını gösterir mi? Kesitsel vaka kontrollü çalışmalar ile bu sonuca varmak zor.! Fakat sonuçlar düşündürücü. BDÖ HBS şiddeti ve süresi ile korele değil. HA, HBS şiddeti ve süresi ile korele değilken, BDÖ skoru ile korele. İleri çalışmalar gerekli.
Tartışma HBS ile HA arasındaki bağlantıyı, TCI ın nörobiyolojik alt yapısı ile açıklamak mümkün mü? Oldukça zor.! HBS de dopaminerjik disfonksiyon Düşük HA serotonerjik disfonksiyon Fakat son yıllarda HA ile serotonerjik aktivite ilişkisi sorgulanmaktadır.
Tartışma Kim JH, et al. Association of harm avoidance with dopamine D2/3 receptor availability in striatal subdivisions: a high resolution PET study. Biol Psychol. 2011; 87:164-167. HA ile striatumun sensörimotor subdivisyonunda D2/D3 reseptör ilişkisi gösterilmiş pre-commissural dorsal caudate ve post-commissural putamen HA ile serotonerjik aktivitenin Cloninger in ifade ettiği gibi direkt olmadığı dopaminide içine alan daha kompleks bir nörotransmitter birlikteliğinin olabileceği iddea edilmiştir.
Tartışma Oboshi Y, et al. In vivo mesolimbic D2/3 receptor binding predicts posttherapeutic clinical responses in restless legs syndrome: a positron emission tomography study. J Cereb Blood Flow Metab 2012; 32:654-662. Benzer şekilde idyopatik HBS de ön striatal alanda D2/D3 reseptör kapasitesinde anlamlı azalma saptanmıştır. HBS de HA yüksekliği dopamin disfonksiyonuna bağlı olabilir mi? İleri çalışmalar gerekli.
Tartışma Tomer R, Aharon-Peretz J. Novelty seeking and harm avoidance in Parkinson's disease: effects of asymmetric dopamine deficiency. J Neurol Neurosurg Psychiatry 2004; 75:972-975. Parkinson hastalarında TCI sıkça kullanılmış ve düşük NS skorları tespit edilmiştir. Her iki hastalıkta dopaminerjik yetmezlik olsada patogenezleri farklı Kişilik özellikleri arasındaki farlılık, farklı pathogenezlerinin olduğunun bir kanıtı olabilir.
Sonuç HBS hastaları yüksek zarardan kaçınma mizacına ve düşük kendini yönetme karakterine sahiptirler. Yüksek zarardan kaçınma kişilik yapısı HBS hastalarının depresyon geliştirmeleri için biyolojik yatkınlık nedeni olabilir. HBS hastalarının kişilik özelliklerinin bilinmesi hastalığın patofizyolojisinin anlaşılmasına katkıda bulunabileceği gibi tedavi planlaması aşamasında da önemli olacağı kanısındayız.