Modern Yönetim Kuramları I Ünite 8 Eğitim Yönetimi EĞİTİM YÖNETİMİNDE KURAM VE UYGULAMA Doç. Dr. Cevat ELMA 1
Ünite 8 MODERN YÖNETİM KURAMLARI I Doç. Dr. Cevat ELMA İçindekiler 8.1. İnformasyon Kuramı: Claude Shannon - Warren Weaver... 3 8.2. Sibernetik: Norbert Wiener... 5 8.3. Operasyonel Araştırma: Russel Ackoff - West Churchman... 6 8.4. Kaynaklar... 8 2
Modern Yönetim Kuramları I Ünite 8 Bu ünitede, yönetim alanyazınında nicel kuramlar olarak bilinen ve özellikle yönetimin karar, kontrol ve iletişim süreçlerini yoğun biçimde etkileyen informasyon, sibernetik ve operasyonel araştırma kuramları üzerinde durulacaktır. 8.1. İnformasyon Kuramı: Claude Shannon - Warren Weaver Yönetim alanındaki yeni kuramlar ve yazarların iletişime verdikleri önem sonucunda birçok bilim ve disiplin, iletişimin kendilerine ilişkin yönlerini konu almış ve geliştirmiştir. Örneğin, siyasal bilimciler politik sistemlerdeki kitle iletişimini, psikologlar küçük gruplarda iletişim kalıplarını, sosyologlar da çevre ve toplum çapında iletişim akımları ile ilgilenmişlerdir. Bu çalışmalar içinde ilginç ve önemli olanı, iletişim mühendislerinin kurduğu informasyon kuramıdır. Shannon ile Weaver in öncülüğünü yaptığı bu alanda çalışan mühendisler, telefon, telgraf ve radyo aracılığı ile verilen işaretlerin iletişim sürecini incelemişlerdir. İletişim sürecini kaynak, verici, kanal, alıcı ve amaç olarak beş öğeye ayırmışlar ve aynı zamanda işaret dizileri ve kanal gücünü incelemeye yarayacak sayısal yöntemler bulmuşlardır. Böylece, kanallardan optimum yararlanma, iletişim hızı ve doğruluğu, şifreleme gibi iletişimin bazı karmaşık problemlerini çözmeyi başarmışlardır. Bu kuramın en yararlı yönü, informasyon kavramına bir ölçülebilirlik vermiş olmasıdır. Haber kapsamının vericiden alıcıya kadar geçtiği aşamalardaki kayıp derecesi ölçülebilmektedir. Bu bakımdan, örgütlerin iletişim sistemlerini mekanik açıdan değerlendirmede kullanılabilir. İnformasyon kuramının yetersizliği, gene sağlamış bulunduğu bu ölçü kavramından doğmaktadır. İletişim sürecini tüm mekanik kabul eden bu kavram, sürecin davranış yönlerini ihmal etmiştir. Bu yüzden, yönetimde informasyon kuramından yararlanmakla beraber, iletişim sürecinin davranış özelliklerine dönük olan diğer yaklaşımları da dikkate almak gerekir. İnformasyon kuramının katkılarıyla iletişim kavramı daha iyi açıklanmış, karar ve kontrol süreçlerinin etkisi artmıştır. Böylece, iletişim sistemini örgütün formal yapısı içine sokmak da kolaylaşmıştır. Ayrıca, bu sistem yoluyla etkili bir besleme (feedback) mekanizmasının kurulması ve işlemesi sağlanmıştır. Besleme, geçmişteki yapımların sonuçlarından yararlanarak sistemi kontrol etme yöntemidir. Besleme mekanizmasının bozulması, sistemin tutarlığının kaybolmasına, sınırlarının dağılmasına ve sistemin yok olmasına yol açmaktadır. Çünkü besleme, sistemde bir hareketin yarattığı sonuçları, tahmin edilen sonuçlarla karşılaştırma olanağı vermektedir. Böylece, sistemin öğrenme ve yenileme gücünü sağlamaktadır. Bu gücün azalması, sistemin uyumunu azaltmakta, yıpranmasını artırmaktadır. Ancak, informasyon kuramı iletişim sürecinin davranış yönünü dikkate almadığından, besleme sürecinde sibernetik kavramı da önemli bir rol oynamaktadır. İnformasyon kuramının ortaya çıkardığı diğer bir sorun da, informasyonun bulunması olmuştur. Özellikle büyük örgütlerde sınırlı yorumlama ve saklama olanaklarına karşılık, gitgide artan informasyonun gerektiği zaman bulunması bir problem olmaktadır. Artık geleneksel kitaplık ve dosyalama sistemlerinin, yeni teknikler ile desteklenmesi gerekmektedir. Bu nedenle, birçok bilim adamı, informasyonun bulunmasını kolaylaştırmak yeni yöntemler üzerinde çalışmaktadır. 3
Eğitim Yönetiminde Kuram Ve Uygulama Diğer yandan informasyonun hızla toplanması ve işlenmesi, yöneticilerin önüne gelen informasyon hacmini ürkütücü derecede artırmış ve yöneticilerin şikâyetlerine yol açmış durumdadır. Önlerine yığılan rapor, projeksiyon ve analizlerin hepsini ya incelemeye zaman bulamayan, ya da anlamayan yöneticiler, informasyon hazımsızlığı tehlikesiyle karşılaşmış bulunmaktadır. Yöneticilerin bu sıkıntısını gidermek amacıyla, bazı öğrenme ve uyma teknikleri geliştirilmiştir. İnformasyon kuramının eğitim yönetimine ilişkin sonuçları kısaca şöyle özetlenebilir: Eğitim örgütlerinde formal ve informal iletişim önemli rol oynamaktadır. Birçok eğitim örgütünde iletişim sistemleri, iletişim sürecinin öğeleri ve engelleri incelenmeden kurulmuştur. Bu ihmalin sonuçları, iletişimden önce ve sonra gelen süreçler üzerinde olumsuz etkiler yaratmaktadır. Özellikle ülke çapındaki büyük bir eğitim örgütünün, iletişim sistemini sadece yazışmaları kapsayacak bir anlayışın dışında görmesi gerekir. İnformasyon kuramının temel katkılarından biri örgütlerin iletişim sistemini yeniden düzenlemesi olmuştur. İnformasyon kuramın büyük örgütler için sağlayacağı yararlardan biri de, informasyonunun gerektiğinde bulunabilmesidir. Bu amaçla, her düzeydeki yöneticiler için gerekli informasyon türü ve hacminin kararlaştırılması zorunludur. Bir problem ya da sorun konusunda bilgi isteyen yöneticiye, o konuda kabarmış bir dosya sunmak, informasyon sağlamak değildir. Aksine, yöneticinin ihtiyacı olan tür ve hacimdeki informasyonu sunmak gerekir. Örgüt için gerekli informasyonun alınması, işlenmesi ve saklanması, problemler ve sorunlar çıkmadan önce sağlanmış olmalıdır. Özellikle son dönemlerde diğer alanlarda olduğu gibi eğitim yönetimi alanında da yöneticilerin bilgiyi yönetme yeterlikleri yoğun biçimde tartışılmakta ve araştırılmaktadır. Informal yanı ağır basan eğitim örgütlerinde, yukarıdan ve aşağıdan gelen informasyon akımları diğer örgütlerde olduğu gibi farklılaşmaktadır. Yukardan gelen informasyonun genellikle rasyonel ve teknik olmasına karşılık, aşağıdan giden duygusal ve kişiseldir. Bu iki düzey arasında kalan yöneticilerin veya deneticilerin durumu da sıkıntılıdır. Eğitim örgütlerinin informasyon modeli, iletişimi artıracak nitelikte kurulmalıdır. Örgütte iletişimin artması ile yönetimin demokratlaşması düz oranlıdır. İnformasyon kuramının yönetime uygulanması, elektronik besleme tekniklerine önem kazandırmıştır. Büyük çapta örgütlerde kullanılmaya başlanan bilgi yönetim sistemleri, karar organlarında bulunan yöneticilerin işlerini kolaylaştırmıştır. Bilgi işleme ve yönetim sistemleri, bugün okulların kayıt-kabul, program, öğrenci değerlendirmesi, personel ve lojistik işlerinde geniş ölçüde kullanılmaktadır. 4
Modern Yönetim Kuramları I Ünite 8 8.2. Sibernetik: Norbert Wiener Sibernetik (cybernetics) enerjiye açık, fakat informasyon ve kontrole kapalı sistemlerin incelenmesidir. Bu disiplin temelde bir makineler kuramı üzerine kurulmuştur. Fakat makine ne olduğundan çok, ne yaptığını inceler. Bu bakımdan görevsel ve davranışçı bir yaklaşımdır. Düzenli kararlı ve üretici davranış biçimlerinin tümüyle ilgilenir. Canlı ve cansız - iletişim ve kontrol süreçlerini inceleyen bu alan, bu süreçleri kapsamlı bir biçimde ele almak düşüncesinden doğmuştur. Özellikle büyük işletmelerde, otomatik kontrol sistemleri geliştirme çabalarına yol açmıştır. Elektronik makinelerden yararlanan bu yeni kontrol sistemleri, sistemdeki birçok değişkeni kolayca izlemekte ve düzenlemektedir. Bütün sistemler kendilerini informasyon ve kumanda yoluyla kontrol ederler. Birincisi, amaçların gerçekleşmesinde çıkan veya çıkacak engelleri açıklar, ikinci de, bunları giderici hareketleri sağlar. Böylece informasyon, karar ve hareket karışımı bir kontrol süreci kurulmuş olur. Yönetim de kontrol, biyolojik ve mekanik sistemlerdekinden farklı değildir. Çünkü iletişim ile kontrol, bütün sistemlerin çalışmasına yön veren temel süreçlerdir. Örgüt ve yönetim açısından bakıldığında, sibernetik başlıca iki yarar sağlar. Birincisi en değişik sistem türlerini bile tanımlamak için, tek bir kavramlar dizisi kullanılmasıdır. İkincisi de karmaşıklık niteliği ihmal edilemeyecek kadar önemli olan sistemlerin, bilimsel incelenmesi için bir yöntem olmasıdır. Böyle sistemler en çok biyoloji alanında görüldüğünden, sibernetik, beyin ve makine arasında ilginç paralellikler sağlar. Çünkü birinde bulunan şeylerin, diğerinde kullanılmasını kolaylaştıran ortak bir dil yaratmıştır. Sibernetik en önemli etkisini teknolojik değişme üzerinde yapmış ve rutin çalışmalar yerine getirdiği elektronik makineler ile bu değişmeyi hızlandırmıştır. Bunun sonucunda örgüt yapısı, yetki kavramı, sorumluluk dağılımı gibi ilkelerde değişiklikler beklenmektedir. Yakın bir gelecekte, birçok değişik kararların problem çözme makineleri tarafından verilebilmesi olanağı görülmektedir. Ayrıca sibernetik, kendinden kontrollü mekanik sistemler ile insanların yönettiği beşeri sistemler arasında kurulmuş bazı benzerliklerin yanlışlığını da ortaya çıkarmış bulunmaktadır. Böylece, bu benzetmelerin gözlem ve gerçek yoluyla denenmesi ihtiyacını duyurmuştur. Sibernetik kavramı belirli bir amaca dönük olarak otomatik işlemeyi öngördüğünden, öğrenme ve uyum hareketlerini kapsamaz. Bu özelliği, yönetime uygulanma olanaklarını kısıtlamaktadır. Biyolojik sistemlerden insan sistemlerine geçiş için bir benzeşim kurmaya çalışan sibernetik, insan sistemlerinde iletişim ve kontrol süreçlerinin düzenlenmesini kolaylaştırır. Besleme sistemi de, bu kavrama dayalı olarak çalışır. Sibernetik disiplinin şimdilik madde sistemlerine uygulandığı görülmektedir. Fakat bu uygulama insan sistemlerini kapsayacak kadar gelişmemiştir. Çünkü informasyon kuramcıları örgütün insan yönü ile ilgilenmediğinden, sibernetik örgütün informal kapsayacak duruma gelememiştir. Bu yaklaşımın böyle sistemlere uygulanması zorluklarından biri de, insan sistemlerinin çok karmaşık ve hareket alanlarının çok geniş olmasından doğmaktadır. Fakat bütün uygulama zorluklarına rağmen, sibernetik yönetime birçok bakımdan katkıda bulunacak güçlü bir yaklaşım niteliğindedir. 5
Eğitim Yönetiminde Kuram Ve Uygulama Sibernetik kuramının eğitim yönetimine ilişkin sonuçları kısaca şöyle özetlenebilir: Eğitim yönetiminde yönetim bilgi sistemlerinin oluşturulmasıyla iletişim ve kontrol modellerinin hazırlanmasına katkı sağlayabilir. İnformasyon akımı, besleme yapısı gibi alt sistemler kurulurken, sibernetik ilkelerin göz önünde bulundurulması gerekir. Eğitim sisteminin özellikle merkez örgütünde, yatırım plânlaması, program değerlendirmesi ve personel işleri bilimsel prosedürlere bağlanırsa, örgütte otomatik kontrol sürecinin işlemesini kolaylaştırır. Günümüzde diğer örgütlerde olduğu gibi eğitim örgütlerinde de bu tür işler için sibernetikten yaygın biçimde yararlanılmaktadır. Sibernetik kuramının bir diğer katkısı da eğitim süreçlerini olumlu yönde etkilemesidir. Eğitim-öğretim teknolojisinin etkin biçimde kullanılması, web tabanlı eğitim programlarının oluşturulması, hem eğitimcilere hem de öğrenicilere öğretimsel destek kaynaklarının hazırlanması ve sunulması, e-öğrenme, e-okul gibi uygulamalar örnek olarak verilebilir. 8.3. Operasyonel Araştırma: Russel Ackoff - West Churchman İkinci Dünya Savaşı nda askeri yöneticiler, stratejik ve taktik problemlerine yardımcı olmaları için bilim adamlarından yardım istediler. Çeşitli disiplinlerden çok sayıda bilim adamının kurduğu ufak ekipler, kaynaklardan en çok yararlanma yöntemleri üzerinde çalışmaya başladılar. Böylece başlayan ilk operasyonel araştırma hareketi, savaştan sonra diğer sivil alanlara da yayılmış ve yönetimde geniş çapta kullanılmaya başlanmıştır. Operasyonel araştırma yönetimde belirli matematik tekniklerden yararlanan, madde ve insan kaynaklarının en verimli şekilde kullanılmasını sağlayan, informasyonu sayılaştırarak rasyonel kararlar alınmasını kolaylaştıran, karar çözümlerinin karşılaştırılmasında yöneticiye optimum çözümü gösteren büyük örgütlerin amaç-yapım kontrolüne yarayan bir yöntemdir. Operasyonel araştırmanın genel amacı, karar verme durumunda olan yöneticiye yardım etmektir. Bu amaç, her problemin çözümünde işe yarayacak matematik teknikleri bilen uzmanlar tarafından gerçekleştirilmektedir. Böylece, uzmanlar problemi tanımladıktan sonra, incelenmekte olan sistemi temsil edecek matematik bir model kurarlar. Sonra bu modelden bir çözüm yolu çıkarıp, hem modeli hem de çözümü denerler. Bunun sonucunda, karar organına rasyonel takdir hakkını kullanabileceği alanı gösterirler. Karar süreci yönetimin merkezi, araştırma da bu sürece en bilimsel yaklaşım sayılırsa, operasyonel araştırmacıların kendilerini örgütlerin rehberleri olarak görebilme eğilimine şaşmamak gerekir. Fakat yönetimi matematik modeller ve süreçlerden meydana gelen bir sistem olarak görmek, sadece matematik sembol ve ilişkilerle ifade edilebileceğine inanmak güçtür. Çünkü matematik, yönetim kuramında bir ekol değil araçtır ve fiziğe ya da kimyaya olan katkısı, yönetime olandan daha fazladır. 6
Modern Yönetim Kuramları I Ünite 8 Operasyonel araştırmacılar, olan tekniklerden harekete geçtiği için, yöneticiler onları bu teknikler düzeyinde kullanmakta ve daha yeni teknik ya da sorunlara yöneltmemektedir. Bu eğilim sonucunda, hep araştırma teknikleri ile meşgul olan bu uzmanlar daha çok uygulamalı matematiğe kaymış ve insan sistemlerinin süreçlerini incelemeyi ihmal etmiştir. Karşıt görüşlere rağmen, operasyonel araştırma yönetime birçok bakımdan yararlı olmuştur. Birçok ekonomistler bu yolla ekonomik kuram ile yönetim analizleri arasında ilişkiler kurmuşlardır. Karar sürecinde kullanılan matematiksel tekniklerden biri de oyun kuramıdır. Bu kurama göre, karar durumunda olan kimse yararını çoğaltmak, zararını azaltmak için en verimli çözümü bulmak zorundadır ve karşısındaki de aynı güdü ile davranacaktır. Bu amacı gerçekleştirecek olan strateji, oyun kuramı aracıyla seçilir. Bu kuramın pratik plânlamadan çok, stratejik planlama için bilimsel bir yöntem olacağı anlaşılmaktadır. Çünkü başlangıçta sıfır-toplam ilkesine dayanan oyun kuramı ile grup kararlara, işbirliği ve çatışma karışımı durumları çözebilecek teknikler geliştirilmiştir. Gene bu kuram yoluyla, çok taraflı kararların çözümü incelenmiştir. Fakat oyun kuramının da, insan davranışını çerçeveleyen diğer rasyonel modeller gibi, bazı sınırlayıcı varsayımları bulunmaktadır. Özellikle yöneticilerin karşılaştığı çatışma durumlarında, böyle tekniklerin matematik gücü azalmakta ve yerini sayısal olmayan, mantık almaktadır. Yapay sistemler içinde, insan-makine sistemlerini inceleyen ve özellikle bunların karar süreci üzerinde yoğunlaşan operasyonel araştırma, yeni yaklaşımlar içinde diğer bilimlerin katkıları ve işbirliğine en açık olanıdır. Bu yüzden operasyonel araştırmanın yönetime ve özellikle karar sürecine uygulanması zor olmamıştır. Yönetim eylemi, matematik açıdan, bir ilişkiler dizisi olarak ifade edebildiği anda, operasyonel araştırmadan yararlanma olanağı var demektir. Fakat operasyonel araştırma, probleme ilişkin çözümlerin sonuçlarını göstermekten ileri gitmez. Bu çözümlerden birini seçmek sorumluluğu, gene karar vermek durumunda olan yöneticidedir. Operasyonel araştırma kuramının eğitim yönetimine ilişkin sonuçları kısaca şöyle özetlenebilir: Uygulama denemeleri gitgide artan operasyonel araştırma, insangücünden yararlanma, eğitim planlaması ve öğrenci akımları, öğretim programlarının değerlendirilmesi, maliyet-yarar ilişkilerine göre hangi öğrencilerin hangi eğitim programlarına katılacağı, okul açımında öncelik kurulması, teknik öğretim kurumları ile piyasa ilişkileri, mezunların istihdamını izleme gibi çeşitli eğitim sorunlarına uygulanabilmektedir. Operasyonel araştırmanın iki temel hedefi, üretimin geliştirilmesi ve bunu sağlayacak yöntemlerin bulunmasıdır. Teknolojiye dönük olduğundan, başarısı genişliğine olmaktan çok derinliğinedir. Bu bakımdan, dar alanlarda uygulanması daha başarılı olmaktadır. Örneğin, özellikle üretime dönük, döner sermayeli ve teknik okulların ortak sorunlarını çözmede yararlı olabilmektedir. Ayrıca böyle okullara bina, malzeme ve araç biçiminde giren yatırımların maliyet-yarar analizleri de kolay yapılabilmektedir. 7
Eğitim Yönetiminde Kuram Ve Uygulama 8.4. Kaynaklar Bursalıoğlu, Z. (2003). Eğitim yönetiminde kuram ve uygulama (7. Baskı). Ankara: Pegem A Yayınları. 8
Modern Yönetim Kuramları I Ünite 8 9
10 Eğitim Yönetiminde Kuram Ve Uygulama