BİNGÖL İLİ ADAKLI İLÇESİNDEKİ TARIM İŞLETMELERİNİN OPTİMUM ÜRETİM PLANLARININ BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

BİNGÖL İLİ ADAKLI İLÇESİNDEKİ TARIM İŞLETMELERİNİN OPTİMUM ÜRETİM PLANLARININ BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Semiha KIZILOĞLU 1 Ersin KARAKAYA 2 ksemiha@atauni.edu.tr karakayaersin@hotmail.com 1 Atatürk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Erzurum 2 Bingöl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Bingöl ÖZET Bu çalışmada, Bingöl ili Adaklı ilçesindeki tarım işletmelerinin mevcut durumları belirlenerek, yıl sonu faaliyet sonuçlarının ortaya konulup, optimum üretim planları elde edilmesi amaçlanmıştır. Araştırma, 2014-2015 yılı üretim döneminde Bingöl ili Adaklı ilçesinde tarım işletmelerinden bireysel olarak görüşülerek elde edilen verilerle gerçekleştirilmiştir. Analiz sonuçlarına göre; tarım arazisi genişliği işletmeler ortalamasında 61.1 dekardır. Gayri safi üretim değerinin işletmeler ortalaması 7331.63 TL, değişen masrafların işletmeler ortalaması 5679.20 TL, brüt karın işletmeler ortalaması 1652.43 TL ve birim dekara düşen brüt karın işletmeler ortalaması değeri ise 27.0 TL olarak hesaplanmıştır. Doğrusal programlama yöntemi kullanılarak yapılan planlama sonucunda birinci grup işletmelerde brüt kârda %50.2 oranında artış yaşanmıştır. İkinci grup işletmelerde brüt kâr artışı %190; üçüncü grup işletmelerde ise %125 oranında gerçekleşmiştir. Anahtar Kelimeler: Bingöl, tarım işletmesi, brüt kar, optimum üretim planı A RESEARCH ON DETERMINATION OF THE OPTIMAL PRODUCTION PLANS IN THE DISTRICT OF ADAKLI IN BINGOL PROVINCE ABSTRACT The aim of this study was to determine the current state, was put forward last year operating results and was achieved optimal production plans of the agribusiness in Adaklı district, of Bingol province. Research was carried out in the data obtained by proportional sampling method during the period 2014-2015 production year Adaklı district, in Bingol province. According to the results, the average width of farmland in the company is, 61.1 decares. The average gross production value is calculated 7331.63, the average of the variable costs is calculated 5679.20, the average of gross profit is calculated 1652.43 and the average of gross margin units per decare is calculated as 27.0. According to planning results, an increase of 50.2% in gross margin was determined for the first group. Gross margin increased to 190% and 125% for the second and third groups, respectively. Keywords: Bingol, farm, gross margin, optimal production plan 289

1.GİRİŞ Türkiye deki tarımsal işletmelerin yapısı dünya ülkeleri ile rekabeti zorlaştırmaktadır. Ekonomik işletme büyüklüğünün korunamaması, sürdürülebilir tarımı tehdit etmekte ve işletmelerin rekabet gücünü zayıflatmaktadır. Modern tarımsal faaliyetlerin gelecek nesillere aktarılması ve gelecek nesillerin bunu daha da ileriye taşıması için kaynaklarımızın rasyonel kullanılması şarttır. Sürdürülebilir ve çevreye duyarlı tarımsal üretim yapmak gerekmektedir. Planlı kalkınmanın devam ettiği Türkiye de, ulusal ekonomi içerisinde tarım, nüfus, istihdam, ulusal gelir, dış ticaret açılarından önemini korumaktadır. Fakat büyük potansiyele sahip tarım sektöründe, çeşitli nedenlerle var olan potansiyelin yeteri ölçüde kullanılamadığı bilinmektedir. Bu durum, tarımın ulusal ekonomideki katkısını potansiyeli ölçüsünde ortaya çıkarmamasına neden olmaktadır. Özellikle üretimde plan ve programların yeterince yapılamaması bunun temel nedenini oluşturmaktadır. Bu yönüyle incelendiğinde, bölgesel hatta mikro düzeyde işletme koşullarının dikkate alındığı üretim planlarının yapılması, kıt olan üretim faktörlerinin yeteri ölçüde değerlendirilmesini, potansiyelin verimliliğinin artırılmasını sağlayacaktır (Güneş, 2004). Kaynakların kısıtlı olduğu düşünülecek olursa, üretimin sağlandığı ekonomik üniteler gitgide önem kazanmaktadır. Başarının en önemli göstergesi haline gelen verimliliğin başta gelen koşulu planlamadır. Planlama verimliliği arttırmakta yani kısıtlı olan üretim faktörlerinin ekonomik kullanımına olanak sağlamaktadır. (Kızıloğlu, 1989; Cankurt ve Konak, 2004; Uysal ve Cinemre, 2013). Planlama sürecinde, önce mevcut kaynaklar belirlenir, devamında alternatif planlar formüle edilir ve son olarak da bu alternatif planlar içinden en başarılısı seçilerek uygulamaya geçirilir (Warren, 1993; Soffe, 1994; Kızıloğlu, 1999; Cankurt ve Konak, 2004; Uysal ve Cinemre, 2013). Doğrusal programlama modeli amaç fonksiyonu ve kısıt denklemlerinden meydana gelmektedir. Amaç fonksiyonu kârın maksimizasyonunu ya da maliyetlerin minimizasyonunu hedeflemektedir. Doğrusal programlama (DP), sınırlı kaynakların etkin kullanımı ile belirli bir amacı gerçekleştirmek için çözümlerden en optimal olanı hesaplamaktır (Öztürk, 2002; Kara ve Savaş, 2015). Bu çözüme ulaşmak problemde hedeflenen amacın açık ve ölçülebilir bir matematiksel fonksiyon olarak ifade edilmesine bağlıdır. 1947 yılında George Dantzig, doğrusal programlama problemlerini çözmede etkili bir yöntem olan simpleks algoritmasını geliştirmiştir (Tekin, 2010; Kara ve Savaş, 2015). Simpleks metodu cebirsel tekrarlama işlemine dayanmaktadır. Yineleme özelliği ve standart hesaplama yolları nedeniyle bilgisayara uyarlanması oldukça kolaydır (Tekin, 2010; Kara ve Savaş, 2015). Simpleks metot, amaç fonksiyonu ve değişkenlerin optimum değerlerini belirlemenin ötesinde bir çok bilgiyi de (ekonomik yorumlar ve analiz sonuçları) vermektedir. Günümüzde teknolojinin hızla gelişimi ile birlikte işletmeler optimal kararları daha hızlı alabilmektedir. Bu süreç teknolojinin globalleşen pazar ekonomisindeki önemini göstermektedir (Kara ve Savaş, 2015). Çizelge 1 de Bingöl ilinde ve adaklı ilçesinde tarım arazisi varlığı verilmiştir. Bingöl ilinde toplam tarla alanı 23698.2 ha iken adaklı ilçesi tarla alanı bu alan içinde %8.4 oranla 2011.4 ha olarak hesaplanmıştır. Bingöl ili toplam tarım alanı 59140.0 ha adaklı ilçesi toplam tarım alanı ise 5765.0 ha olarak belirlenmiş adaklı ilçesinin toplam tarım alanı bingöl ili toplam tarım alanının %9.7 sini kapsamaktadır. Bingöl ili buğday üretiminin %1 i, arpa üretiminin %7.7 si, patates üretiminin ise %3.5 i adaklı ilçesinde gerçekleşmektedir (Çizelge 2). TÜİK (2014) verilerine göre, Bingöl ili elma üretiminin %1.6 sı, armut üretiminin %1.5 i ve kayısı üretiminin ise %11.4 ü adaklı ilçesinden sağlanmaktadır (Çizelge 3). Bingöl ili ve adaklı ilçesine ait sebze üretim verileri Çizelge 4 te verilmiştir. Bingöl ili domates üretiminin %5 i, biber üretiminin %7 si, fasulye ve soğan üretiminin ise %12 sinin adaklı ilçesinde gerçekleştiği saptanmıştır. 290

Çizelge 1. Bingöl ili ve adaklı ilçesi tarım arazisi varlığı Tarla alanı (ha) Sulanan Sulanmayan Toplam Sebze alanı (ha) Meyve alanı (ha) Nadas (ha) Tarıma elverişli olup kullanılmayan arazi (ha) Toplam (ha) Bingöl 19652.6 4045.6 23698.2 1475.8 3135.4 7023.7 23806.9 59140.0 Adaklı 1937.4 74.0 2011.4 91.1 596.5 1574.0 1492.0 5765.0 % 9.8 1.8 8.4 6.1 19 22.4 6.2 9.7 Kaynak: TÜİK, 2012 Çizelge 2. Bingöl ili ve adaklı ilçesi 2014 yılı tarla ürünleri üretim değerleri Ürün Adı Bingöl üretim (ton) Adaklı ilçesi üretim (ton) Oran (%) Buğday 31.907 342 1.07 Arpa 2.632 205 7.7 Patates 1.132 40 3.5 Şekerpancarı 922 - - Kaynak: TÜİK, 2014 Çizelge 3. Bingöl ili ve adaklı ilçesi 2014 yılı meyvecilik üretim değerleri Ürün Adı Bingöl üretim (ton) Adaklı üretim (ton) Oran (%) Elma 13.828 234 1.6 Armut 1.506 24 1.5 Ceviz 401 - - Kayısı 254 29 11.4 Çizelge 4. Bingöl ili ve adaklı ilçesi 2014 yılı sebze üretim değerleri Ürün Adı Bingöl üretim (ton) Adaklı üretim (ton) Oran (%) Domates 7.900 403 5.1 Karpuz 7.153 - - Biber 1.912 132 6.9 Fasulye 1.224 147 12 Soğan 662 79 11.9 Kaynak: TÜİK, 2014 Bu çalışma, Adaklı ilçesindeki tarım işletmelerinin (ilçe tarım müdürlüğü proje kapsamındaki elma yetiştiricilerinin) genel yapılarının belirlenmesi, üretim deseni içerisinde yer verilen üretim dallarının brüt kârlarının hesaplanması, işletme büyüklük grupları itibariyle bölge için optimum üretim planlarının belirlenmesi ve bölgedeki işletmelerin daha yüksek gelir elde etmelerini sağlayacak üretim planlarının uygulanabilmesi için alınabilecek tedbirlerin belirlenmesi amacıyla yürütülmüştür. 2.MATERYAL VE YÖNTEM Araştırmanın ana kitleyi, Bingöl ili adaklı ilçe tarım müdürlüğünden edinilen bilgilere göre 100 adet tarım işletmesi oluşturmuştur. Üreticilerden anket yoluyla sağlanan birincil veriler araştırmanın ana materyalini oluşturmuştur. Ana kitledeki işletmelerin 2014-2015 üretim döneminde sahip oldukları işletme arazi büyüklükleri tespit edilmiştir. İşletme arazisi; mülk arazisine, ortağa ve kiraya tutulan arazinin ilave edilip, ortağa ve kiraya verilen arazinin çıkarılması suretiyle tespit edilmiştir. İşletme arazi büyüklükleri bulunduktan sonra, işletmelerin büyüklüğüne göre frekans dağılım tablosu düzenlenmiş ve işletmeler frekans eğrisi yardımıyla küçük (1-50 dekar), orta (51-100 dekar) ve büyük (101 dekar ve daha fazla) işletmeler olmak üzere tabakalara ayrılarak, üç ayrı grup altında 45 işletme ile anket yapılmıştır. Anketler 2014-2015 üretim dönemi verilerini içermektedir. Araştırmada ayrıca Türkiye nin değişik yörelerinde yapılmış araştırma ve incelemelerin sonuçları ile Bingöl Tarım İl Müdürlüğü, Türkiye İstatistik Kurumu ndan (TÜİK) temin edilen ikincil verilerden de yararlanılmıştır. İşletmelerin yıllık faaliyet sonuçlarına ilişkin analizlerde, ilk aşamada 291

üretim dalı düzeyinde analizler yapılmıştır. Üretim dalları bazında yapılan analizlerde brüt kâr analiz yöntemi kullanılmıştır. Bitkisel ve hayvansal üretim faaliyetlerinde brüt kârın hesaplanabilmesi için gayri safi üretim değeri (GSÜD) ve değişken masraflar tespit edilmiştir. Brüt kârın hesabında GSÜD den, o üretim faaliyeti için yapılan toplam değişken masraflar düşülmüştür. İkinci aşamada, işletme tüm faaliyetleri alınarak yıllık faaliyet sonuçları ortaya konulmuştur. Üretim dönemine ait faaliyet sonuçları olarak; gayri safi üretim değeri, işletme masrafları, brüt kâr, saf hasıla, saf kâr, tarımsal gelir hesaplanmış ve yorumlanmıştır. Planlama aşamasında, Doğrusal Programlama yöntemi kullanılarak optimum üretim deseni tespit edilmiştir. Buna göre en yüksek geliri elde etmek için doğrusal programlamanın matematik ifadesi aşağıda özetlenmiştir (Heady ve Candler, 1973; Kızıloğlu ve Karagölge, 1990; Uysal ve Cinemre, 2013). 3.BULGULAR VE TARTIŞMA İncelenen İşletmelerin Sosyo-ekonomik Durumu Araştırmada, tarım arazisi genişliği küçük işletmelerde 22.8 dekar; orta büyüklükteki işletmelerde 65.4 dekar; büyük işletmelerde 131.3 dekar olup işletmeler ortalamasında 61.1 dekardır. İşletme arazisinin %67 si tarla tarımına ayrılmışken, sebze tarımı işletme arazisinin %10 unu oluşturmaktadır. İşletme arazisinin %20 sinde meyve bulunmaktadır. Şahsi ormanlık arazi ve boş arazi ise, işletme arazisinin % 3 ünü teşkil etmektedir. İncelenen işletmelerde ortalama yaş 51.5 olarak bulunmuştur. Üreticilerin %25 i ilkokul mezunu, %15 i lise mezunu iken, okuryazar olan ve okuryazar olmayan üretici oranı %20, ortaokul ve üniversite mezunu olan üretici oranı ise %10 olarak saptanmıştır. Ortalama aile nüfusu 5.6 kişi, ortalama tarımsal faaliyet tecrübesi ise 28.9 yıl olarak hesaplanmıştır. Uysal ve Cinemre (2013) yaptıkları çalışmada, araştırma bölgesindeki okur-yazarlık oranını %85 olarak bildirmişlerdir. İşletmelerin Planlama verileri Arazi İncelenen işletmelerin arazi varlığı Çizelge 5 te verilmiştir. Tarla arazisi sulu, kuru ve nadas olarak ayrılmış, meyve alanları (elma, armut, kayısı) ve sebze alanları da (domates, biber, fasulye ve soğan) belirlenmiştir. Ortalama işletme genişliği 1. grupta 22.8, 2. grupta 65.4 ve 3. grupta 131.3 olarak belirlenmiştir. Çetin ve Esengün (2013) tarafından yapılan çalışmada da arazi büyüklüğü max 170.84 da olarak belirlenmiştir. Isparta ili tarım işletmelerinde üretim planlaması ile olası gelir artışının belirlenmesi üzerine yapılan bir araştırmada işletmeler arazi ortalaması 52.8 dekar olarak belirlenmiştir (Dernek ve Aktaş, 2002). Arazi kullanımı Tarla arazisi Sulu Kuru Nadas Çizelge 5. İncelenen işletmelerin arazi varlığı İşletme büyüklük grupları (dekar) 1-50 51-100 101 İşletmeler ortalaması Dekar % Dekar % Dekar % Dekar % 16.0 70.3 60.0 91.7 104.7 79.7 50.3 82.3 4.9 21.4 5.3 8.1 25.0 19.0 9.6 15.7 8.2 35.9 42.0 64.2 69.4 52.8 33.0 53.8 2.9 12.7 3.7 5.6 10.3 7.8 5.6 9.1 Meyve 5.6 24.5 11.0 16.8 18.8 14.3 7.3 11.9 Sebze 1.2 5.2 3.4 5.1 7.5 5.7 3.5 5.7 Toplam 22.8 100.0 65.4 100.0 131.3 100.0 61.1 100.0 Münavebe sınırlılıklarının tespitinde, tarla arazisinin ürün gruplarına tahsis edilen miktar ve oranları esas alınmıştır. Buna göre sulu ve kıraç tarla arazisinde hububat bitkileri %67 ile ve bu gruptaki bitkilerden buğday %50, arpa ise %25 ile sınırlandırılmıştır. Çapa 292

bitkileri %33 ile sınırlandırılmış olup, bu grupta sadece patates dikkate alınmıştır (Kara ve Kızıloğlu, 2013). İşgücü Araştırma bölgesinde işletmelerde çalışan toplam erkek iş gücü saati hesaplanırken bir yılda çalışılabilir gün sayısı 251 ve günlük çalışma süresi 10 saat olarak alınmıştır. Yapılan hesaplamalarda erkek iş gücü birimi (EİB) cinsinden toplam iş gücü; küçük işletmelerde 2.61; orta büyüklükteki işletmelerde 1.68; büyük işletmelerde 3.23 ve işletmeler ortalamasında 2.37 olarak tespit edilmiştir. Üç grup işletmede de devamlı çalışan yabancı işçiye rastlanmamıştır, çalıştırılan yabancı işçilerin tamamı geçici işçilerden oluşmaktadır. İncelenen İşletmelerde Yıllık Faaliyet Sonuçları Gayri safi üretim değeri İşletmeler sahip oldukları üretim faktörlerine göre kuru koşulda buğday ve arpa, sulu koşulda buğday, patates, domates, biber, fasulye ve soğan olarak tarla tarımı yaparken meyve tarımında ise elma, armut ve kayısı yetiştiriciliği yapılmaktadır. İşletmelerde bitkisel ve hayvansal üretim değeri ile yıl içinde meydana gelen bitkisel ve hayvansal envanter değer artışı toplamı, gayri safi üretim değerini oluşturmaktadır (Erkuş ve Demirci 1996; Güneş, 2004). İncelenen işletmelerde, gayri safi üretim değeri, işletmeler ortalaması 7331.635 TL olarak hesaplanmıştır. İşletmeler ortalamasında tahılların gayrisafi üretim değeri oran olarak %73.5, değer olarak 5391.460 TL, baklagillerin gayrisafi üretim değeri oran olarak %11, değer olarak 811.200 TL, meyve ürünlerinin gayrisafi üretim değeri oran olarak %6, değer olarak 440.635 TL olarak hesaplanmıştır (Çizelge 6). Çizelge 6. İncelenen işletmelerde bitkisel üretim için Gayrisafi Üretim Değeri (000 TL) İşletme Büyüklükleri 1-50 51-100 101 İşletmeler Ortalaması Bitkisel üretim Değer Oran Değer Oran Değer Oran Değer Oran Tahıllar 2748.00 58.7 4214.30 73.9 7165.94 72.9 5391.46 73.5 Baklagiller 275.00 5.5 533.87 9.3 630.90 6.4 811.20 11.0 Meyve 410.00 8.3 680.74 4.9 1047.43 10.6 440.63 6.0 Sebze 230.80 4.7 251.23 4.4 380.32 3.2 228.96 3.1 Demirbaş Artışı 300.50 6.5 418.75 7.3 603.50 6.2 459.37 6.2 BÜD Toplamı 3920.19 6698.96 9828.09 7331.63 İşletme masrafları Bir üretim dönemi içerisinde gayri safı hasılayı elde etmek için işletmecinin yatırdığı aktif sermayenin faizi hariç, yapmış olduğu bütün masrafların toplamı, işletme masraflarını oluşturmaktadır (Erkuş, 1979; Güneş, 2004). Çizelge 7. İncelenen işletmelerde masraf unsurlarına göre değişen masraflar (1000 TL) İşletme Büyüklükleri 1-50 51-100 101 Ortalama Bitkisel Üretim Değer Oran Değer Oran Değer Oran Değer Oran Tohum 265.55 13.9 500.05 13.7 960.20 13.1 876.12 16.3 Gübre 257.17 13.5 465.58 12.7 1030.50 13.9 1247.72 23.2 Tarımsal Mücadele 119.10 6.2 220.60 6.0 480.20 5.9 251.69 4.7 Su Ücreti 15.75 0.8 36.45 0.9 80.00 0.9 37.00 0.7 Akaryakıt-Tamir ve bakım 776.65 40.8 1580.19 43.4 2500.30 43.2 2126.75 39.6 Geçici İşçilik 69.30 3.6 84.28 2.3 200.95 3.7 117.03 2.2 Makine Kirası 395.56 20.8 752.40 20.6 1338.70 19.0 1022.78 19.1 Toplam 1899.08 3639.55 6590.85 5679.20 293

Araştırmada üretim hacmine bağlı olarak artan ya da azalan nitelik gösteren masraflar değişen masraf, üretim miktarıyla ilgili olmayan masraflar ise sabit masraflar olarak değerlendirilmiştir. İncelenen işletmelerde masraf unsurlarına göre değişen masraflar işletmeler ortalamasında tohum için 876.12 TL, gübre için 1247.72 TL, tarımsal mücadele için 251.69 TL, su ücreti için 37.00 TL, akaryakıt-tamir ve bakım için 2126.75 TL, geçici işçilik için 117.03 TL ve makine kirası için ise 1022.78 TL olarak saptanmıştır. Küçük (1-50 dekar) işletmelerde dekara 83.2 TL, orta büyüklükteki (51-100 dekar) işletmelerde dekara 55.6 TL, büyük ( 101 dekar) işletmelerde ise dekara 50.1 TL değişir masraf düştüğü hesaplanmıştır. Brüt kar İşletmelerde her bir üretim kolunun gayri safi üretim değerinden, bu faaliyet kollarına ait değişen masrafların çıkartılması ile hesaplanan brüt kar, işletmenin başarısını ortaya koymada ve üretim faaliyetlerinin rekabet gücünü göstermede önemli kriterlerden biridir (Erkuş, 1977; Güneş, 2004). İşletmeler ortalamasında 1652.43 TL olan brüt kar 1. Gruptaki işletmelerde 2021.11 TL, 2. Gruptaki işletmelerde 3059.40 TL ve 3. Gruptaki işletmelerde ise 3237.24 TL olarak bulunmuştur (Çizelge 8). 1. Gruptaki işletmelerde birim dekar başına 88.6 TL, 2. Gruptaki işletmelerde 46.7 TL, 3. Gruptaki işletmelerde ise 13.2 TL brüt kar düştüğü belirlenmiştir. Çizelge 8. İncelenen işletmelerde GSÜD, DM ve BK (1000 TL) İşletme Büyüklükleri Faaliyet sonuçları 1-50 51-100 101 İşletmeler Ortalaması GSÜD (1) 3920.19 6698.96 9828.09 7331.63 Değişen Masraflar (2) 1899.08 3639.55 6590.85 5679.20 Brüt Kar (1-2) 2021.11 3059.40 3237.24 1652.43 İşletme Arazisi Dekarına BK 88.6 46.7 13.2 27.0 İşletmelerde optimum üretim plan sonuçları İncelenen işletmelere ait girdi-çıktı katsayıları, amaç fonksiyonu ve sınırlama denklemleri, işletme grupları itibariyle, doğrusal programlama tekniğine uygun olarak düzenlenerek optimum işletme planları belirlenmiştir. Araştırmada; arazi, iş gücü ve sermaye ihtiyaçları modellere sınırlayıcı olarak sokulmuş ancak iş azamileri ortaya çıktığı dönemler dikkate alınarak gerektiği durumda iş gücü kiralamaya ve kuru ot satın alma ve saman satmaya imkan verecek transfer faaliyetleri planlamaya dahil edilmiştir. Küçük işletmeler için optimum plan Araştırmada, küçük işletmelerde ortalama tarım arazisi varlığı (model işletme arazisi), 22.8 dekardır ancak bu grupta bulunan işletmelerde kültüre elverişli olmayan arazi 2.9 dekar olduğundan model işletme arazisi 19.9 dekar olarak kabul edilmiştir. Mevcut durumda 2.15 dekar olan buğday (s) planda 2.59 dekara yükselirken, mevcut durumda 5.54 dekar olan buğday (k) optimum planda 1.04 dekara inmiştir. Küçük İşletmelerin planlama sonuçlarına göre özellikle tahıl ürünlerinde sulu koşullardaki üretim artışı ve kuru koşulda yapılan üretimde ise arpanın buğdaya göre daha avantajlı olduğu sonucuna varılmıştır. Mevcut durumda işletme arazisinin %2.8 ve %5.1 ini kaplayan domates ve biber planlama sonucunda yeni oluşan üretim deseninde %12.8 ve %16.9 olarak pay alacaktır. Mevcut durumda 0.20 dekar olan patates arazisi, plan sonucunda 1.20 dekara, 1.1 dekar olan kayısı arazisi ise 3 dekara çıkmıştır. Optimum işletme organizasyonuna göre, brüt kâr 4032.00 TL olmuştur. Buna göre planlı durumda brüt kâr, mevcut duruma oranla %50.2 oranında bir artış göstermiştir (Çizelge 10). Uysal ve Cinemre (2013) yaptıkları çalışmada planlı durumda brüt kârın, mevcut duruma oranla %561 oranında bir artış gösterdiğini bildirmişlerdir. Yapılan başka bir çalışma sonucuna göre, planlama 294

neticesinde elde edilen yeni organizasyonlara göre işletmelerin elde ettiği brüt kârlarda, 1. grup (1-120 da) işletmelerde %71.2 oranında artış sağlandığı tespit edilmiştir (Kara ve Kızıloğlu, 2013). Çizelge 10. Küçük işletmelerde mevcut durumdaki ve planlama sonucundaki işletme organizasyonu Üretim faaliyetleri ve Brüt kâr Birim Mevcut durum Optimum plan Miktar % Miktar % Buğday (s) da 2.15 10.8 2.59 13.1 Buğday (k) da 5.54 27.8 1.04 5.0 Arpa (s) da 1.00 5.0 3.25 16.3 Arpa (k) da 2.63 13.2 2.66 13.3 Kurusoğan da 0.53 2.6 - - Domates da 0.85 2.8 2.55 12.8 Biber da 1.11 5.1 3.37 16.9 Fasulye da 0.29 1.3 - - Patates da 0.20 1.2 1.20 6.0 Elma da 3.5 17.5 - - Armut da 1.0 5.0 - - Kayısı da 1.1 5.1 3.00 15.0 Planlamaya dahil olan arazi da 19.9 100.0 19.9 100.0 Brüt kâr TL 2021.11 4032.00 Orta büyüklükteki işletmeler için optimum plan Araştırmada, orta büyüklükteki (51-100 dekar) işletmelerde ortalama tarım arazisi varlığı (model işletme arazisi), 65.4 dekardır ancak bu grupta bulunan işletmelerde kültüre elverişli olmayan arazi 3.7 dekar olduğundan model işletme arazisi 61.7 dekar olarak kabul edilmiştir. Çizelge 11 de 51-100 dekar arasında arazi varlığına sahip işletmelerin planlama sonuçları verilmiştir. Buğday ve arpanın sulu koşullarda mevcut durumdaki arazi değerlerinin miktarı plan sonucunda yükselmiş, kuru koşullarda ise buğdayın mevcut durumdaki değeri plan sonucuna göre azalmış, arpanın değeri ise yükselmiştir. Çizelge 11. Orta büyüklükteki işletmeler için optimum plan sonuçları Üretim faaliyetleri ve Brüt kâr Birim Mevcut durum Optimum plan Miktar % Miktar % Buğday (s) da 2.20 3.5 2.80 4.5 Buğday (k) da 25.5 41.3 11.0 17.8 Arpa (s) da 1.00 1.6 4.25 6.8 Arpa (k) da 16.6 26.9 22.6 36.6 Kurusoğan da 0.63 1.0 - - Domates da 0.85 1.2 2.55 4.1 Biber da 1.80 2.9 3.30 5.3 Fasulye da 0.79 1.1 - - Patates da 1.20 1.9 2.20 3.5 Elma da 6.5 10.5 9.0 14.5 Armut da 2.0 3.2 - - Kayısı da 2.5 4.0 4.00 6.4 Planlamaya dahil olan arazi da 61.7 100.0 61.7 100.0 Brüt kâr TL 3059.40 5832.52 295

Mevcut işletme yapısında yetiştiriciliği yapılan kuru soğan, fasulye ve armut diğer ürünlerle rekabet edemedikleri için plana gelmemiş, domatesin, biberin, patatesin, elma ve kayısının mevcut durumdaki değerleri plan sonucunda yükselmiştir. Optimum işletme organizasyonuna göre, brüt kâr 3059.40 TL den %190 oranında artış göstererek 5832.52 TL olarak belirlenmiştir. Yürütülen bir başka çalışmada, planlama sonucu elde edilen işletme organizasyonuna göre, brüt kâr 15.556 TL olarak belirlenmiş, brüt kârın, mevcut duruma oranla % 110 oranında artış gösterdiği sonucu bulunmuştur (Uysal ve Cinemre, 2013). Kara ve Kızıloğlu (2013) yaptıkları çalışmada, 2. grup (121-250 da) işletmelerde brüt kar artış oranını %93.1 olarak hesaplamışlardır. Büyük işletmeler için optimum plan Büyük işletmeler olarak adlandırılan grupta, tarım arazisi 101 dekardan büyük işletmeler yer almaktadır. Model işletmenin tarım arazisi 120 dekar olarak belirlenmiştir. Büyük işletmelerin planlama sonuçları Çizelge 12 de verilmiştir. Kuru soğan ve fasulyenin plana girmediği belirlenmiştir. Buğdayın mevcut durumdaki arazi değeri plan sonucunda hem kuru hem sulu koşullarda azalırken, arpanın mevcut durumdaki arazi değeri ise artmıştır. Büyük işletmelerde küçük ve orta işletmelerden farklı olarak armut işletme planına girmiş ve plan sonucunda arazi miktarı azalmıştır. 3237.24 TL olan brüt kar %125 oranında artarak 4075.56 TL olarak hesaplanmıştır. Kara ve Kızıloğlu (2013) yaptıkları bir çalışmada, planlama sonunda brüt kardaki artış oranını %132, Uysal ve Cinemre (2013) ise bu oranı %9 olarak bildirmişlerdir. Çizelge 12. Büyük işletmeler için planlama sonuçları Üretim faaliyetleri ve Brüt kâr Birim Mevcut durum Optimum plan Miktar % Miktar % Buğday (s) da 10.0 8.3 8.00 6.6 Buğday (k) da 36.0 30.0 23.0 19.1 Arpa (s) da 5.00 4.1 8.5 7.0 Arpa (k) da 30.0 25.0 35.6 29.6 Kurusoğan da 2.63 2.05 - - Domates da 10.8 8.2 15.5 12.9 Biber da 2.0 1.6 4.5 3.75 Fasulye da 0.8 0.6 - - Patates da 3.0 2.4 5.0 4.1 Elma da 10.0 8.3 12.5 10.1 Armut da 4.5 3.7 3.5 2.5 Kayısı da 5.5 4.3 6.5 5.4 Planlamaya dahil olan arazi da 120.0 100.0 120.0 100.0 Brüt kâr TL 3237.24 4075.56 SONUÇ VE ÖNERİLER İncelenen işletmelerde işletmecilerin orta yaşta (51.5), eğitim seviyesi düşük (ilkokul mezunu, okuryazar olan ve olmayanların oranları toplamı %65), hanehalkı sayısı yaklaşık 6 kişiden oluşmakta ve tarımsal faaliyet tecrübeleri yüksek (29 yıl) bulunmuştur. İncelenen işletmelerde arazi genişliği ortalama 61.1 dekar olarak belirlenmiş, bunun %72 sinin tarla arazisi (50.3 dekar), %12 sinin meyve (7.3 dekar) ve %5.7 sinin (3.5 dekar) sebze olarak dağıldığı tespit edilmiştir. İşletmeler ortalamasında tahılların gayrisafi üretim değeri 5391.460 TL, baklagillerin gayrisafi üretim değeri 811.200 TL, meyve ürünlerinin gayrisafi üretim değeri 440.635 TL, sebzelerin gayrisafi üretim değeri 228.960 TL, demirbaş artışı 459.375 TL olarak tespit edilmiş ve toplam gayrisafi üretim değeri 7331.635 TL olarak hesaplanmıştır. 296

İncelenen işletmelerde masraf unsurlarına göre değişen masraflar işletmeler ortalamasında tohum için 876.120 TL, gübre için 1247.725 TL, tarımsal mücadele için 251.690 TL, su ücreti için 37.000 TL, akaryakıt-tamir ve bakım için 2126.750 TL, geçici işçilik için 117.030 TL ve makine kirası için ise 1022.780 TL olarak saptanmıştır. Su ücretinin işletmeler ortalamasında değişir masraflar içindeki değerin çok küçük (%0.7) çıkmasının nedeni görüşülen işletmelerde sulamanın büyük oranda (%95) dere suyundan yapılmasından kaynaklandığı sonucuna bağlanabilir. Tarımsal mücadele masraflarının değişir masrafları içinde ise özellikle elma iç kurdu zararlısıyla mücadele için insektisitlerin büyük oranda kullanıldığı sonucuna varılabilir. 1. Gruptaki işletmelerde birim dekar başına 88.6 TL, 2. Gruptaki işletmelerde 46.7 TL, 3. Gruptaki işletmelerde ise 13.2 TL brüt kar düştüğü belirlenmiştir. Alış ve satış faaliyetlerinde bütün işletme gruplarında saman satımı planda yer almış,. 1. Gruptaki işletmelerde saman satımı mevcut planda 390 kg dan plan sonucunda 600 kg a, 2. Gruptaki işletmelerde 700 kg dan 1000 kg a ve 3. Gruptaki işletmelerde ise 1500 kg dan 2200 kg a çıkmıştır. Bütün işletme grupları itibariyle hububat samanı gibi kalitesiz kaba yemlerin satışı öngörülmektedir. Küçük işletmelerde, Mevcut durumda 2.15 dekar olan buğday (s) planda 2.59 dekara yükselirken, mevcut durumda 5.54 dekar olan buğday (k) optimum planda 1.04 dekara inmiştir. Küçük işletmelerin planlama sonuçlarına göre özellikle tahıl ürünlerinde sulu koşullardaki üretim artışı ve kuru koşulda yapılan üretimde ise arpanın buğdaya göre daha avantajlı olduğu sonucuna varılmıştır. Optimum işletme organizasyonuna göre, brüt kâr 4032.000 TL olmuştur. Buna göre planlı durumda brüt kâr, mevcut duruma oranla %50.2 oranında bir artış göstermiştir. Kuru soğan, fasulye, elma ve armut plana gelmemiştir. Orta büyüklükteki işletmelerde, sulu koşullarda buğday ve arpanın mevcut durumdaki arazi değerlerinin miktarı plan sonucunda yükselmiş, kuru koşullarda ise buğdayın mevcut durumdaki değeri plan sonucuna göre azalmış, arpanın değeri ise yükselmiştir. Domatesin, biberin, patatesin, elma ve kayısının mevcut durumdaki değerleri plan sonucunda yükselmiştir. Optimum işletme organizasyonuna göre, brüt kâr 3059.405 TL den %190 oranında artış göstererek 5832.520 TL olarak belirlenmiştir. Kuru soğan fasulye ve armut bu gruptaki işletmelerde plana gelmemiştir. Büyük işletmelerde, kuru soğan ve fasulyenin plana girmediği belirlenmiş, Buğdayın mevcut durumdaki arazi değeri plan sonucunda tüm koşullarda azalırken, arpanın mevcut durumdaki arazi değeri ise artmıştır. 3237.243 TL olan brüt kar %125 oranında artarak 4075.560 TL olarak hesaplanmıştır. Armut işletme planına girmiş ve plan sonucunda arazi miktarının azalmış olması büyük işletmelerde armut üretiminin karlı olmadığı sonucunu ortaya koymuştur. İnceleme alanında tarımsal konularda örgütlenme düşük (%10) düzeydedir. Bazı üretim masraflarının azaltılması ve üretilen tarımsal ürünlerin daha rahat bir şekilde pazarlanabilmesi için çiftçilerin örgütlenmeleri gerekmektedir. Zira üretimi kârlı olan ürünlerin üretilememesinde en önemli nedenlerden bir tanesi pazarlama sorunudur. Kooperatifleşme ile işletmeler üretim girdilerini ucuz ve zamanında temin edecek aynı zamanda ürünleri zamanında ve uygun fiyatla satabilecektir. Uysal ve Cinemre (2013) tarafından yapılan çalışmada da ortaya çıkan sonuçlar doğrultusunda, incelenen işletmelerin planlanması sonucunda planlamaya daha karlı ürünler var olduğundan mevcut duruma göre üreticilerin gelirlerinde artış meydana gelmiştir. Planlama sonucunda gelirdeki bu artış işletmelerin üretim kaynaklarından etkin bir şekilde yararlanamadıklarını ortaya koymaktadır. İşletmelerin etkin bir üretim yapabilmesi için üretim planı kapsamında hazırlanan planları uygulamasıyla mümkün olacaktır. Bu konuda ilgili tarım kuruluşları tarafından çiftçilere gerekli bilgiler verilmeli ve eğitilmeleri sağlanmalıdır. 297

KAYNAKLAR Cankurt, M., Konak, K. 2004. Adnan Menderes Üniversitesi Ziraat Fakültesi Uygulama Çiftliğinde tarla bitkileri şubesi üretim planlaması. Adnan Menderes Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi,1 (2): 51-56. Çetin, İ., Esengün, K. 2013. Amasya İlinde Kuru Soğan Yetiştiren İşletmelerde Optimum İşletme Organizasyonlarının Riskli Koşullarda Belirlenmesi: Gerçek Sapmaların Minimizasyonu Uygulaması. KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 15 (24): 47-57, 2013. Dernek, Z., Aktaş, R.A. 2002. Isparta İli Tarım İşletmelerinde Üretim Planlaması İle Olası Gelir Artışının Belirlenmesi. Tarım Ekonomisi Dergisi. Cilt/Volume 7/ 2002. Erkuş, A. 1977. Tarım Ekonomisinin Bazı Teorik Esasları ve Bunların Tarım İşletmelerine Uygulanması, Türkiye Zirai Donatım Kurumu Mesleki Yayınları, Miki Matbaası, Ankara. Erkuş, A. 1979. Ankara İli Yenimahalle İlçesinde Kontrollü Kredi Uygulaması Yapılan Tarım İşletmelerinin Planlaması Üzerine Bir Araştırma, A.Ü.Z.F Yayın No:709, Bilimsel Araştırma ve incelemeler No:415, Ankara. Erkuş, A, ve Demirci, R,, 1996. Tarımsal İşletmecilik ve Planlama. Ankara Üniversitesi, Yayınları No: 1435, Ankara. Güneş, E. 2004. Tarım İşletmelerinde Kredi Taleplerinin Doğrusal Programlama Yöntemiyle Belirlenmesi Kırşehir İli Merkez İlçesi Tarım İşletmeleri Araştırması. Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Ankara, 2004. (http://www.tepge.gov.tr/). Heady E. O., Candler, W. 1973. Linear Programming Methods. The Iowa State University Press, Ames, Iowa, USA. Kara, A., Kızıloğlu, S. 2013. Meraya Dayalı Hayvancılık Yapan İşletmelerde Optimum Ürün Bileşiminin Belirlenmesi: Erzurum İli Örneği. Atatürk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Dergisi., 44 (1): 63-73, 2013. Atatürk University, Journal of the Agricultural Faculty, 44 (1): 63-73, 2013. Kara, H., Savaş, H. 2015. Doğrusal Programlama Metoduyla Diyarbakır İli Gıda Sektöründe Bir Üretim Planlama Uygulaması. International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/2 Winter 2015, p. 491-506. Kızıloğlu, S. 1989. Oltu İlçesi Tarım İşletmelerinde Münavebe-İşletme Faaliyeti İlişkileri ve En Kârlı Üretim Planlarının Belirlenmesi. Doktora Tezi, 1989. Kızıloğlu, S., Karagölge, C. 1990. Oltu İlçesi Tarım İşetmelerinde Münavebe Uygulaması ve Etkileri. Tr. J. of Agricultural and Forestry, Doğa Türk Tarım ve Ormancılık Dergisi 14 (4), s.475-492, 1990 Ankara. Kızıloğlu, S. 1999. Kuzgun Barajından Yararlanan Tarım İşletmelerinin Yapılarındaki Değişimler, İşletmelerin, Ayçiçeği Üretimini Yaygınlaştıracak Geleceğe Yönelik Planlanması. TOGTAG /TARP 1830 Nolu TÜBİTAK Projesi, Profesörlük Takdim Tezi, 1999. Öztürk, A. 2002. Yöneylem Araştırması (8. Baskı). Bursa: Ekin Kitabevi Yayınları. Soffe, J. R., 1994. Blackwell, Oxford. 20th Standard undergraduate textbook for students, farmers and rural managers. Uysal, O., Cinemre, H.A. 2013. Samsun İli Dikbıyık Beldesi Tarım İşletmelerinin Optimum Üretim Planlarının Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma. Anadolu Tarım Bilimleri, Dergisi., 2013, 28 (1):1-9 Anadolu Journal Agricultural Science, 2013,28 (1):1-9. Warren, M. F. 1993. Financial Management for Farmers. (3rd ed.) Stanley Thornes, Cheltenham. Tekin, M. 2010. Sayısal Yöntemler (Yenilenmiş 7. Baskı). Konya: Günay Ofset. TÜİK, 2012. Türkiye İstatistik Kurumu. Bitkisel Üretim İstatistikleri. (http://www.tuik.gov.tr/) (Erişim tarihi: 18.03.2016) TÜİK, 2014. Türkiye İstatistik Kurumu. Bitkisel Üretim İstatistikleri. (http://www.tuik.gov.tr/) (Erişim tarihi: 18.03.2016) 298