Sağlık ve Toplum Yıl:23, Sayı: 1 Ocak-Nisan 2013 ARAŞTIRMALAR / Researches Yetişkinlerin Egzersiz Davranışının Transteoretik Modele Göre İncelenmesi Examination Of Exercise Behavior Of Adults According Transtheoretical Model 1 2 2 2 Adile TÜMER, Adem Samet ARSLAN, Çağrı PEHLİVAN, Ezgi SUNNA, Osman KOÇ2 ÖZET SUMMARY Tanımlayıcı tipte tasarlanan bu araştırma, 2011 yılında, Muğla merkezde, 200 kişinin katılımı ile gerçekleştirilmiştir. Yaygın eğitim kurslarına katılan bireylerin egzersiz davranışlarının Transteoretik Model'e göre incelenmesi amaçlanmıştır. Veriler sosyo-demografik soru formu, egzersiz değişim aşaması soru formu, egzersiz değişim süreçleri ölçeği, egzersiz öz etkililik ölçeği, egzersiz karar verme dengesi ölçeği ile toplanmıştır. SPSS 20.00 paket programında değerlendirilmiştir. Araştırmanın yapıldığı kurumdan yazılı izin ve katılımcılardan sözlü onam alınmıştır. Katılımcıların yaş ortalaması 31.81±10.44'dir. Transteoretik Model'in egzersiz değişim aşamalarına göre yetişkinlerin %14.5'i düşünmeme, %18.0'i düşünme, %20.0'si hazırlık, %23.5'i harekete geçme ve %24.0'ü sürdürme aşamasındadır. Katılımcıların değişim aşamalarına göre (düşünmeme aşamasından sürdürme aşamasına doğru) değişim süreçleri (bilişsel ve davranışsal süreçler), öz-etkililik ve yarar algısı puan ortalamaları artış göstermiştir. This descriptive study was conducted with 200 adults who participated in Muğla in 2011. The purpose of this study was to examine the exercise behaviours of adults who participate in nonformal education according to Transtheoretical Model. The data was collected by socio-demographic questionnaire form, exercise: stage of change questionnaire, processes of change questionnaire, self-efficacy questionnaire and decisional balance questionnaire. The data was analysed with SPSS 20.00. The official consent from the institution and the oral permission from the participants were obtained. It was determined that the mean age of the participants was 31.81±10.44. According to the exercise change stages of TM, 14.5% of the adults were at the pre-contemplation stage, 18% of them at the contemplation stage, 20.0% at the preparation stage, 23.5% at the action stage and 24.0% of them were at the maintenance stage. According to the stages of change (from pre-contemplation to maintenance stage) indicated increase the mean scores of process of change (cognitive and behavioral processes), self-efficacy and perceived positive (pros) increased. Anahtar Kelimeler: Egzersiz davranışı, değişim aşaması, değişim süreçleri, karar verme dengesi, öz-etkililik. Key Words: Indicators, woman, health, mother, family planningexercise behaviour, stage of change, processes of change, decision balance, self-efficacy. GİRİŞ iskelet kasları kaynaklı herhangi bir bedensel hareket olarak tanımlanmaktadır (2,3). Bu tanıma sportif etkinliklerle (kurallı, yarışma şeklinde aktivite) birlikte egzersiz (yapılandırılmış veya planlanmış fizik aktivite), ev ve bahçe işleri, işyeri fizik aktiviteleri de dahildir. Egzersiz, fiziksel uygunluğun bir veya daha fazla bileşeninin korunmasını veya geliştirilmesini amaçlayan planlanmış ve tekrarlı fiziksel aktivitelerdir (4). Fiziksel hareketsizlik, dünyada ölüme neden olan risk faktörleri sıralamasında dördüncü sırada yer almaktadır (dünya genelindeki ölümlerin % 6'sı). Hareketsizlik yüzünden her yıl 3,2 milyon insan hayatını kaybetmektedir. Yeterince hareketli olmayan insanlar, tüm nedenlere dayalı mortalite açısından %20 ile %30 arası daha yüksek risk altındadır (1). Fiziksel aktivite, enerji harcamayı gerektiren Düzenli ve orta yoğunlukta yapılan fiziksel aktivitenin çok sayıda fizyolojik ve psikolojik yararlarının olduğuna, koroner kalp hastalığı, hipertansiyon, meme ve kolon kanseri, obezite, tip II diyabet ve depresyonu önlediği veya 1.Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Muğla Sağlık Yüksekokulu, Hemşirelik Bölümü, Öğretim Üyesi 2.Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Muğla Sağlık Yüksekokulu, Hemşirelik Bölümü, Öğrenci 24
Yetişkinlerin Egzersiz Davranışının Transteoretik Modele Göre İncelenmesi iyileşmeye katkıda bulunduğuna dair kanıtlar vardır. Meme ve kolon kanserlerinin yaklaşık % 21-25'inin, diyabetin % 27'sinin ve iskemik kalp hastalığının % 30'unun ana nedeninin fiziksel aktivite yetersizliği olduğu tahmin edilmektedir. Düzenli fiziksel aktivite, sağlığı geliştirme ve hastalıkları önleme davranışı olarak değerlendirilmektedir (1,4,5). (Transtheoretical Model/TM), davranış değişimi için çok umut verici uluslararası kabul gören bir modeldir. TM, değişim aşamaları, değişim süreci/davranış değiştirme yöntemleri, karar verme dengesi (değişimin yarar ve zarar algıları) ve öz-etkililik olarak adlandırılan dört ana yapıdan oluşmaktadır (10-13). TM, egzersiz ile ilgili çalışmalarda birçok araştırmacı tarafından kullanılmıştır (11-18). Hareketsizliği azaltmak, fiziksel aktiviteyi artırmak Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)'nün öncelikleri arasındadır. Sağlıklı bir yaşam için düzenli ve orta yoğunlukta fiziksel aktivitenin, haftada en az 5 gün, tercihen her gün 30 dakikalık fiziksel hareket ile sağlanabileceği bildirilmektedir. Dünya nüfusunun % 60-85'i önerilen düzeyde fiziksel aktivite yapmamaktadır (6). Türkiye'de Sağlık Bakanlığı (2004)'nın yaptığı Sağlıklı Beslenelim, Kalbimizi Koruyalım çalışmasında, yedi bölgeden seçilen yedi ilde 15.468 yetişkinin fiziksel aktivite alışkanlıkları sorgulamış ve katılımcıların sadece %3.5'inin düzenli fiziksel aktivite yaptığı (haftada en az 3 gün 30 dakika orta şiddette) belirlenmiştir (7). Ulusal Hane Halkı Araştırması (2006)'na göre ise, Türkiye'de bireylerin %20.32'sinin hareketsiz yaşadığı, %15.99'unun yetersiz düzeyde fiziksel aktivite yaptığı saptanmıştır (8). TM'de yer alan değişim aşamaları ; bireyin niyet, tutum ve davranış değişikliğinin zamanını, aynı zamanda değişime olan ilgi ve motivasyonu da açıklar. TM'de davranış değişimi aşamalı, devamlı ve dinamik bir yapı olarak ele alınır. Davranış değişimi, düşünme öncesi (düşünmeme), düşünme, hazırlık, harekete geçme ve sürdürme olmak üzere beş aşamada gerçekleşir (11,12,14). Modelin içinde yer alan değişim süreçleri ; davranış değiştirme yöntemlerini tanımlar. Problem olan davranışın değişiminde beşi bilişsel, beşi davranışsal olmak üzere on süreç/yöntem kullanılır. Değişimin başlangıç döneminde daha çok bilişsel yöntemler kullanılırken, hazırlık, harekete geçme ve sürdürme gibi ilerleyen aşamalarda davranışsal yöntemler kullanılır (10,19). TM'de Karar verme dengesi ; yeni bir davranışın algılanan olumlu ve olumsuz yanlarının kıyaslanması, aradaki dengenin ölçülmesi anlamına gelir. Harekete geçme ve sürdürme aşamasındaki bireyler bir davranışın yararlarını ön plana çıkarma eğilimindeyken, düşünmeme ve düşünme aşamasındakiler davranışın yararlarından çok zararlarını ön plana çıkarma eğilimindedirler (13,21,22). Modelin içinde yer alan kavramlardan biri de kişinin düzenli bir egzersiz yapabilmesi için sahip olduğu güven derecesi olarak tanımlanan öz-etkililik kavramıdır. Yüksek öz-etkililik düzeyine sahip olan bireyler yorgunluk, zaman baskısı ya da kötü bir ruh hali gibi engellerle karşı karşıya kaldıklarında bile egzersiz yapabilecek güce sahiptirler. Bireylerin egzersiz öz-etkililik düzeyi, egzersiz davranışı değişim aşamalarına (düşünmeme aşamasından sürdürme aşamasına doğru) paralel artış göstermektedir (12,13,19). Son yıllarda tüm dünya ülkelerinde egzersiz davranışını etkileme olasılığı bulunan uygulamaları desteklemek ve geliştirmek, fiziksel aktiviteyi artırmak önemsenmektedir. Ye t i ş k i n l e r d e e g z e r s i z d a v r a n ı ş ı n ı n Hemşireler, fiziksel aktiviteyi sağlığı geliştirici ve hastalıkları önleyici bir davranış olarak değerlendirmektedirler (4). Hemşirelik literatüründe 20. yüzyılın ilk yarısından itibaren fiziksel aktivite önerilerinin yer aldığı görülmektedir (2). Hareketli yaşam daha uzun ve daha sağlıklı yaşam için anahtar olarak değerlendirilmekte ve akademik disiplin olarak hemşireliğin, topluma orta yoğunlukta fiziksel aktivite mesajını yayma, fiziksel aktivite danışmanlığı yapma ve hareketli yaşam şeklini geliştirmede eşsiz konumda olduğu kabul edilmektedir (9). Günümüzde özellikle batılı ülkelerde sağlık profesyonelleri çağdaş kuram ya da modeller kullanarak bireylerin egzersiz davranışlarını anlamaya çalışmakta, hareketsizliği azaltmaya, fiziksel aktiviteyi artırmaya yönelik müdahale çalışmaları yapmaktadırlar. Bu bağlamda Prochaska ve Diclemente (1982) tarafından geliştirilen Transteoretik Model 25
Sağlık ve Toplum Yıl:23, Sayı: 1 Ocak-Nisan 2013 açıklanmasında önemi tartışmasız kabul edilen Transteoretik Model de bu sürecin önemli temel taşlarından biri olarak kabul edilmektedir. Türkiye'de konuyla ilgili çalışma yok denecek kadar azdır. Bu araştırma hem bu alanda yapılacak bilimsel çalışmalara ışık tutacak, hem de egzersiz ile ilgili farkındalık oluşturacak, dolayısıyla toplum sağlığına katkı sağlayacaktır. Bu çalışmada, Muğla merkezde yaygın eğitim kurslarına katılan yetişkinlerin egzersiz davranışlarının Transteoretik Model'e göre incelenmesi amaçlanmıştır. (2008) tarafından uyarlanmış ve Kappa index geçerliği 0.81 olarak belirlenmiştir. Bireyin davranış değiştirmedeki ilgi ve motivasyonunu yansıtan ve değişimin zamanla ilişkisini açıklayan bu form, her bir aşama için birer tane olmak üzere 5 ifadeden oluşmaktadır. Bireylerden her bir seçeneği değerlendirerek en güçlü biçimde kendine uygun gördüğü ve içinde bulunduğu egzersiz durumunu yansıtan sadece bir seçeneği seçmesi istenmektedir (20). Düşünme öncesi aşama: Bireyin egzersiz yapmadığı ve gelecek altı ay içinde egzersiz yapmayı düşünmediği aşamadır. GEREÇ VE YÖNTEM Düşünme aşaması: Bireyin egzersiz yapmadığı ancak, gelecek altı ay içinde egzersiz yapmaya başlamayı düşündüğü aşamadır. Araştırmanın tipi, yeri ve zamanı: Tanımlayıcı tipte tasarlanan bu araştırma, 2011 yılında (OcakAralık), Muğla Belediyesi Gazi Mustafa Kemal Kültür Merkezinde gerçekleştirilmiştir. Hazırlık aşaması: Bireyin düzensiz olsa da egzersiz yaptığı ve gelecek bir ay içinde düzenli olarak egzersiz yapmayı planladığı aşamadır. A r a ş t ı r m a n ı n E v re n i / Ö r n e k l e m i : Araştırmanın evrenini 2011 yılında Muğla Belediyesi Gazi Mustafa Kemal Kültür Merkezinde, yaygın eğitim kurslarına kayıtlı olup kurslara devam eden yetişkinler oluşturmuştur (N=350). Örnekleme yöntemine gidilmemiş, kursiyerlerin tümü araştırmaya dahil edilmiştir. Ancak ulaşılabilen ve çalışmaya katılmayı gönüllü olarak kabul eden 200 kursiyerden veri toplanmıştır (Katılım oranı % 57). Harekete geçme aşaması: Bireyin son altı aydan daha kısa bir süredir düzenli olarak egzersiz yapmaya başladığı aşmadır. Sürdürme aşaması: Bireyin altı aydan daha uzun bir süredir düzenli olarak egzersiz yaptığı aşamadır. Egzersiz Değişim Süreçleri Ölçeği: Marcus ve arkadaşları (1992) tarafından geliştirilen bu ölçek 28 maddeden oluşmaktadır. Bireyin ölçekteki her bir maddede belirtilen koşulda egzersizi ne kadar sıklıkla yaptığı 1-5 arasında değişen bir dereceleme puanı ile belirlenmektedir. Ölçekte bir bireyin alabileceği en yüksek puan 140, en düşük puan 28'dir. Ölçek, madde puan ortalamalarına göre değerlendirilmektedir. Ölçekten elde edilen puanın yüksek olması değişim konusunda başarılı olma şansının yüksek olduğunu göstermektedir. Veri Toplama Araçları ve Uygulama: Veriler 2011 yılı Mayıs-Haziran aylarında araştırmacılar tarafından anket yöntemiyle, kurs saatlerinde ve çalışma atölyelerinde toplanmıştır. Veri toplama aracı olarak sosyo-demografik soru formu, egzersiz değişim aşaması soru formu, egzersiz değişim süreçleri ölçeği, egzersiz öz etkililik ölçeği ve egzersiz karar verme dengesi ölçeği kullanılmıştır. Sosyo-Demografik Soru Formu: Araştırmacılar tarafından literatürden yararlanarak hazırlanmıştır. Bu form; katılımcıların yaşı, cinsiyeti, medeni durumu, eğitim durumu, gelir durumu, sigara ve alkollü içki kullanma ve genel olarak algılanan sağlık durumunu belirlemeye yönelik sorular içermektedir. Ölçek Türk toplumuna Ay ve Temel (2008) tarafından uyarlanmış ve ölçeğin Cronbach Alpha katsayısı 0.95 bulunmuştur (20). Bu çalışmada ölçeğin Cronbach Alpha değeri 0.93 olarak belirlenmiştir. Egzersiz Değişim Aşaması Soru Formu: Form Marcus ve arkadaşları (1992) tarafından geliştirilmiştir. Türk toplumuna Ay ve Temel Egzersiz Öz-Etkililik Ölçeği: Bireylerin farklı durumlarda egzersiz yapma davranışını kontrol 26
Yetişkinlerin Egzersiz Davranışının Transteoretik Modele Göre İncelenmesi edebilme konusunda kendi gücünü algılayışını değerlendirme amacıyla Marcus ve arkadaşları (1992) tarafından geliştirilmiş bir ölçektir. Ölçek altı maddeden oluşmaktadır ve bireyin her bir maddede, belirtilen koşulda, egzersiz yapacağından emin olma durumu 1-5 arasında değişen bir dereceleme puanı ile belirlenmektedir. Ölçekte bir bireyin alabileceği en yüksek puan 30, en düşük puan 6'dır. Ölçeğin genel değerlendirmesi; madde puan ortalamalarından elde edilen genel puan ortalamasına göre yapılır. Elde edilen puanın yüksek olması bireyin kendisine son derece güvendiğini ve değişim konusunda başarılı olma şansının yüksek olduğunu göstermektedir. Araştırmanın Bağımlı ve Bağımsız değişkenleri: Katılımcıların egzersiz davranış değişim aşaması bağımsız değişken; egzersiz değişim süreçleri ölçeği, egzersiz öz etkililik ölçeği ve egzersiz karar verme dengesi ölçeği puan ortalamaları ise araştırmanın bağımlı değişkenleri olarak değerlendirilmiştir. Verilerin Değerlendirilmesi: Verilerin değerlendirilmesi SPSS 20.00 paket programında tanımlayıcı istatistikler ( sayı, yüzde, ortalama, standart sapma ) ve çok yönlü varyans analizi (MANOVA) ile yapılmıştır. Araştırmada Etik: Kurumdan yazılı izin ve katılımcılardan sözlü onam alınmıştır. Ölçek Türk toplumuna Ay ve Temel (2008) tarafından uyarlanmış ve ölçeğin Cronbach Alpha katsayısı 0.90 bulunmuştur (20). Bu çalışmada ölçeğin Cronbach Alpha değeri 0.86 olarak belirlenmiştir. BULGULAR Araştırmaya katılan yetişkinlerin yaş ortalamasının 31.81±10.44 (min:20, max:60), çoğunluğunun kadın (%67) ve yaklaşık yarısının (%43) evli olduğu saptanmıştır. Katılımcıların %53.5'inin ön lisans ve lisans mezunu olduğu, %58'inin gelir durumunu gelir-gidere eşit olarak i f a d e e t t i ğ i b e l i r l e n m i ş t i r. A r a ş t ı r m a kapsamındaki bireylerin %62.5'inin sigara içmediği, %68.5'inin alkollü içki tüketmediği, %95.5 inin egzersiz yapmak için herhangi bir fiziksel kısıtlamasının olmadığı ve %47.5'inin sağlığını iyi algıladığı belirlenmiştir. Transteoretik Model'de belirtilen davranış değişim aşamalarına göre, katılımcıların egzersiz davranışları incelendiğinde; %14.5'i düşünmeme, %18.0'i düşünme, %20.0'si hazırlık, %23.5'i harekete geçme ve %24.0'ü sürdürme aşamasındadır (Tablo 1). Egzersiz Karar Verme Dengesi Ölçeği: Ölçek Marcus ve arkadaşları (1992) tarafından egzersiz davranışı için geliştirilmiştir. Bireyin egzersiz yapma davranışına etkisi olan egzersiz yapmanın algılanan yararları ve egzersiz yapmamanın algılanan zararlarına ilişkin öznel algısını değerlendirir. Toplam 10 maddeden oluşan ölçekte 2,4,6,8,10. maddeler egzersiz yapmamanın algılanan zararlarını, 1,3,5,7,9. maddeler egzersiz yapmanın algılanan yararlarını değerlendirme amaçlı oluşturulmuş ifadelerdir. Boş zamanlarında egzersiz yapma/yapmama kararıyla ilgili olarak her bir durumun kişiler için neden önemli olduğu beş dereceli likert ölçeği kullanılarak saptanmaktadır. Ölçekte bir bireyin alabileceği en yüksek puan 50, en düşük puan 10'dur. Ölçeğin yarar ve zarar puanlarının yüksek olması bireyin, egzersiz davranışının yararları ve zararları konusunda bilinçli olduğunu, davranış değiştirme konusunda karar alma ve devam ettirme şanslarının daha yüksek olduğunu göstermektedir. Tablo 1:Katılımcıların Egzersiz Davranışı Değişim Aşamaları (n:200) Ölçek Türk toplumuna Ay ve Temel (2008) tarafından uyarlanmış ve ölçeğin Cronbach Alpha katsayısı 0.81 bulunmuştur (20). Bu çalışmada ölçeğin Cronbach Alpha değeri 0.65 olarak belirlenmiştir. 27 Aşamalar n % Düşünmeme 29 14.5 Düşünme 36 18.0 Hazırlık 40 20.0 Harekete Geçme 47 23.5 Sürdürme 48 24.0
Sağlık ve Toplum Yıl:23, Sayı: 1 Ocak-Nisan 2013 Tablo 2:Değişim Süreçleri, Öz-Etkililik ve Karar Verme Dengesi Ölçeği Puan Ortalamaları (n:200) X ± SS Alt Değer Üst Değer Bilişsel süreçler Davranışsal süreçler 3.33±0.77 2.90±0.82 4.86 5.00 Öz-etkililik 2.43±0.98 5.00 Karar verme dengesi Algılanan yarar Algılanan zarar 3.55±0.99 2.34±0.68 5.00 4.20 Ölçekler Değişim süreçleri Katılımcıların ölçek puan ortalamalarına bakıldığında; değişim süreçleri ölçeği alt boyutlarından bilişsel süreçler puan ortalamasının 3.33±0.77, davranışsal süreçler puan ortalamasının 2.90±0.82, öz-etkililik ölçeği puan ortalamasının 2.43±0.98, karar verme dengesi ölçeği alt boyutlarından yarar algısı puan ortalamasının 3.55±0.99 ve zarar algısı puan ortalamasının 2.34±0.68 olduğu belirlenmiştir (Tablo 2). (F=13.58; p<0.05). Katılımcıların değişim aşamaları boyunca öz-etkililik, değişim süreçleri ve yarar algısı puan ortalamaları artış göstermiştir. Değişim aşamalarına göre algılanan zarar puan ortalamasında istatistiksel olarak anlamlı fark belirlenmemiştir (p>0.05). (Tablo 3). TARTIŞMA Fiziksel aktivite ve egzersiz davranışını benimseme ve sürdürmedeki farklı geçişleri Transteoretik Model ile incelemek olasıdır. Transteoretik Model yeni bir davranışı benimsemeye çalışan, davranış değişikliği deneyen veya sorunlu bir davranışı azaltmak ya da ortadan kaldırmaya çabalayan bireylerin bir dizi aşamalardan geçtiğini öngörmektedir. Bu Katılımcıların egzersiz davranışı değişim aşamalarına göre ölçek puan ortalamaları incelendiğinde; öz-etkililik (F=14.84; p<0.05), bilişsel süreçler (F=12.80; p<0.05) ve davranışsal süreçler alt boyutu (F=20.77; p<0.05) ve algılanan yarar puan ortalamalarında değişim aşamalarına göre anlamlı fark vardır Tablo 3:Katılımcıların Davranış Değişim Aşamalarına Göre Öz-Etkilik, Değişim Süreçleri ve Karar Verme Dengesi Ölçeği Puan Ortalamaları Değişim Aşamaları Düşünmeme Algılanan Yarar Algılanan Zarar Sürdürme 14.84, < 0.05 2.72±0.79 3.60±0.59 3.66±0.69 12.80, < 0.05 2.28±0.75 2.77±0.75 3.48±0.57 3.47±0.68 20.77, < 0.05 2.80±1.10 2.32±0.73 Karar Verme Dengesi 3.52±0.81 3.71±0.85 4.04±0.71 2.24±0.67 2.33±0.69 2.41±0.64 4.03±0.82 2.50±0.66 13.58, < 0.05 0.74, >0.05 2.88±0.65 28 X ± SS İstatistik 3.10±0.94 X ± SS Harekete Geçme X ± SS 3.03±0.73 1.86±0.92 Bilişsel Süreçler Davranışsal Süreçler Hazırlık X ± SS Öz-Etkilik 2.33±0.95 2.19±0.72 Değişim Süreçleri 3.39±0.70 3.49±0.62 X ± SS Düşünme F, P
Yetişkinlerin Egzersiz Davranışının Transteoretik Modele Göre İncelenmesi çalışmada, Muğla merkezde yaygın eğitim kurslarına katılan yetişkinlerin egzersiz davranışlarının Transteoretik Model'e göre incelenmesi amaçlanmıştır. yöntemlerdir. Bilişsel süreçler kişilerin hayatındaki değişikliğin öneminin farkına varılmasını olumlu yönde etkilemekte ve değişimle ilgili kararsızlığın çözüme kavuşmasında yardımcı olmaktadır. Davranışsal süreçler ise, davranış değişikliğinin ortaya çıkmasına yardımcı olan uygulamalı stratejilerdir. Bilişsel süreçler davranış değişiminin ilk aşamalarını anlamak ve ilerlemeyi öngörmek açısından davranışsal süreçlerden daha önemli kabul edilmektedirler. Davranışsal süreçler ise hazırlık aşamasından hareket aşamasına ve hareket aşamasından devam ettirme aşamasına kadar olan geçişleri öngörmek açısından önemlidir (13,21). Transteoretik Modelde belirtilen davranış değişim aşamalarına göre katılımcıların dağılımları incelendiğinde; %14.5'i egzersiz yapmayı düşünmeme, %18.0'i düşünme, %20.0'si hazırlık, %23.5'i harekete geçme ve % 2 4. 0 ' ü s ü r d ü r m e a ş a m a s ı n d a d ı r. Miçooğulları'nın (2010) çalışmasında bu oranlar sırasıyla %15.2, %25.10, %22.72, %13.63, %23.32 olarak bildirilmiştir (19). Kafalı'nın (2009) çalışmasında ise değişim aşamalarına göre dağılım; %7.5, %21.8, %43.8, %10.4, %16.6 olarak bulunmuştur (14). Araştırmanın bulgusu literatür bulgularından farklıdır. Araştırmamızda katılımcıların yaklaşık yarısının aktif grup (harekete geçme ve sürdürme aşamaları) olarak adlandırılan grupta yer alması hareketsizliğin giderek arttığı dünyada oldukça sevindirici bir sonuç olarak değerlendirilebilir. Ancak bu değerlendirmeyi yaparken katılımcıların eğitim düzeyinin yüksekliği ve Muğla merkezde egzersiz yapmayı kolaylaştıran fiziksel çevre faktörlerini de göz önünde bulundurmak gerekir. Öte yandan çalışmada egzersiz yapmayanların (düşünmeme ve düşünme aşamaları) oranı da (%32.5) azımsanmayacak düzeydedir. Araştırmada katılımcıların öz-etkililik puanının orta düzeyde olduğu söylenebilir. Öz-etkililik olumlu sağlık davranışlarının başlatılması ve sürdürülmesinde önemli bir belirleyicidir. Araştırmalar, öz-etkililik seviyesinin egzersiz değişim aşamaları boyunca artış gösterdiğini ve egzersize devam edildiğini gösteren sürdürme aşamasında en yüksek seviyeye ulaştığını göstermiştir (13,21,22). Çalışmaya katılan yetişkinlerin karar verme dengesi ölçeği alt boyutlarından yarar algısı puan ortalamasının, zarar algısı puan ortalamasından yüksek olduğu belirlenmiştir. Değişim aşamalarına göre, zarar algısında önemli bir değişiklik olmasa da, yarar algısında artış olduğu saptanmıştır. Karar verme dengesi yeni bir davranışın algılanan olumlu yanları ve olumsuz yanlarının kıyaslanması üzerine temellendirilir. Harekete geçme ve sürdürme aşamasındaki bireyler bir davranışın, olumlu özelliklerini ya da yararlarını ön plana çıkarma eğilimindeyken, düşünme öncesi ve düşünme aşamasındakiler ise davranışın kazanımlarından çok zararlarını ön plana çıkarma eğilimindedirler (13,22). Yarar algısı puan ortalamasının zarar algısına göre yüksek olması ve değişim aşamalarına paralel artış göstermesi egzersiz davranışının benimsenmesi ve sürdürülmesi, bir başka ifadeyle karar verme dengesi bağlamında son derece önemlidir. Araştırma kapsamına alınan bireylerin egzersiz davranışı ile ilgili ölçek puan ortalamalarına incelendiğinde; değişim süreçleri ölçeği alt boyutlarından bilişsel süreçler puan ortalamasının 3.33±0.77, davranışsal süreçler puan ortalamasının 2.90±0.82, öz-etkililik ölçeği puan ortalamasının 2.43±0.98, karar verme dengesi ölçeği alt boyutlarından yarar algısı puan ortalamasının 3.55±0.99 ve zarar algısı puan ortalamasının 2.34±0.68 olduğu belirlenmiştir. Araştırmanın bulguları Kafalı'nın (2009) çalışma bulguları ile benzerlik göstermektedir (13). Çalışmada katılımcıların değişim süreçleri puanının yüksek olduğu ifade edilebilir. Bu bulgu literatür bulgularıyla da uyumludur (12,13). Değişim süreçleri, insanların zaman içinde farklı davranış aşamaları boyunca ilerlerken kullandıkları bilişsel ve davranışsal Katılımcıların davranış değişim aşamalarına göre ölçek puan ortalamaları incelendiğinde; bilişsel süreçler (F=12.80; p<0.05) ve davranışsal süreçler alt boyutu (F=20.77; 29
Sağlık ve Toplum Yıl:23, Sayı: 1 Ocak-Nisan 2013 proposed nursing diagnosis, Nursing Diagnosis 2000; 11(1): 24-31. 3.Slack MK. Interpreting current physical activity guidelines and incorporating them into practice for health promotion and disease prevention, Am J Health-Syst Pharm. 2006; 63: 1647-1653. 4.Speck BJ. From exercise to physical activity. Holistictic Nursing Practice, 2002; 16 (5): 24-31. 5.U.S. Department of Health and Human Services (1996). Physical activity and health. Report of the Surgeon General. http://www.cdc.gov. Erişim tarihi:01.02.2012. 6.World Health Organisation (2005). WHO/CDC partners meeting on implementation of WHO physical activity strategy Miami 13-15 Dec. 2004 Action Plan. http://www.who/int/moveforhealth/publications. Erişim tarihi:15.03.2012. 7.Sağlıklı Beslenelim, Kalbimizi Koruyalım Projesi Araştırma Raporu, T.C. Sağlık Bakanlığı, Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Ankara, 2004. 8.Ulusal Hanehalkı Araştırması 2003 Temel Bulguları. T.C. Sağlık Bakanlığı, Refik Saydam Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü, Ankara, 2006. 9.Dearden JS, Sheahan SL. Counseling middle-aged women about physical activity using the stages of change, Journal of the American Academy of Nurse Practitioners 2002; 14(11): 492-497. 10.Burbank PM, Reibe D, Padula CA ve ark. Exercise and older adults: changing behavior with the Transtheoretical Model, Orthopedic Nursing 2002; 21(4): 51-61. 11.Kim Y, Cardinal BJ, Lee J. Understanding exercise behavior among Korean adults: a test of the transtheoretical model. Int J Behav Med. 2006;13(4):295-303. 12.Ay S. Egzersiz davranışını geliştirmede ve sürdürmede teorilerüstü model temelli girişimlerin değerlendirilmesi. Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü. 2008: 136-8. 13.Kafalı N. Transteoretik modele göre adölesanların egzersiz davranışları. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, 2009; 1-2. 14.Pekmezi DW, Neighbors CJ, Lee CS & et al. A culturally adapted physical activity intervention for Latinas. A randomized controlled trial. Am J Prev Med 2009; 37(6): 495-500. 15.Yan T, Wilber KH, Aguirre R & et al. Do sedentary older adults benefit from community-based exercise? results from the active start program. Gerontologist 2009; 49(6): 847 855. 16.Hayashi T, Chaput LA, Rocha DA & et al. Lifestyle intervention, behavioral changes, and improvement in cardiovascular risk profiles in the California WISEWOMAN Project. J Womens Health, 2010; 19(6): 1129-1138. 17.Mier N, Tanguma J, Millard AV & et al. A pilot walking program for Mexican- American women living in colonias at the border, Am J Health Promot 2011; 25(3): 172-175. 18.Ickes MJ, Sharma M. A systematic review of physical activity interventions in Hispanic adults. J Environ Public Health 2012; 1-15. 156435. doi:10.1155/2012/156435. 19.Miçooğulları BO, Cengiz C, Aşçı F, Kirazcı H. Genç yetişkin bireylerin egzersiz öz yeterlik ve egzersize bakış açılarının cinsiyet ve egzersiz davranışı değişim basamaklarına göre incelenmesi. Spor Bilimleri Dergisi/Hacettepe Journal of Sport Sciences 2010; 21(2):49-59. p<0.05), öz-etkililik (F=14.84; p<0.05) ve algılanan yarar puan ortalamalarında anlamlı fark vardır (F=13.58; p<0.05). Katılımcıların değişim aşamalarına göre (düşünmeme aşamasından sürdürme aşamasına doğru) öz-etkililik, değişim süreçleri ve yarar algısı puan ortalamaları artış göstermiştir. Değişim aşamalarına göre algılanan zarar puan ortalamasında istatistiksel olarak anlamlı fark belirlenmemiştir (p>0.05). Araştırmanın bulgusu literatür bulgularıyla benzerlik göstermektedir (12,13,22). Davranış değişim aşamalarına göre (düşünmeme aşamasından sürdürme aşamasına doğru) özetkililik, değişim süreçleri ve yarar algısı puan ortalamalarındaki artış beklenen olumlu bir artış olarak ifade edilebilir. SONUÇ VE ÖNERİLER Sonuç olarak, yaygın eğitim kurslarına katılan bireylerin egzersiz değişim aşamaları incelendiğinde; %14.5'i düşünmeme, %18.0'i düşünme, %20.0'si hazırlık, %23.5'i harekete geçme ve %24.0'ü sürdürme aşamasındadır. Bir başka deyişle, yaklaşık yarısının aktif (harekete geçme ve sürdürme aşamaları) olarak adlandırılan grupta yer aldığı belirlenmiştir. Araştırma bulguları katılımcıların egzersiz ile ilgili öz-etkililik düzeyinin orta, değişim süreçleri ve yarar algısı düzeyinin ise iyi olduğunu göstermektedir. Katılımcıların değişim aşamalarına göre (düşünmeme aşamasından sürdürme aşamasına doğru) değişim süreçleri (bilişsel ve davranışsal süreçler), öz-etkililik ve yarar algısı puan ortalamaları artış göstermiştir. Araştırmanın sonuçları, egzersiz davranışının incelenmesinde Transteoretik Model'in kullanımını desteklemektedir. Ancak bulgular ö r n e k l e m g r u b u n a ö z e l d i r, t o p l u m a genellenemez. Konuyla ilgili büyük ölçekli (bölgeler ve/veya iller düzeyinde) araştırmaların yapılması, toplumda hareketsizliği azaltma girişimlerine ışık tutabilir. Ayrıca sağlık çalışanlarının, bireylere egzersiz konusunda eğitim ve danışmanlık yapmaları ve egzersiz davranışlarıyla rol modeli olmaları önerilir. KAYNAKLAR 1.Türkiye Sağlıklı Beslenme ve Hareketli Hayat Programı (2013-1017) T.C. Sağlık Bakanlığı, Türkiye Halk Sağlığı Kurumu, Yayın No:773, Ankara, 2013. 2.Damewood MB, Catalano JC. Physical activity deficit: A 30
Yetişkinlerin Egzersiz Davranışının Transteoretik Modele Göre İncelenmesi 20.Ay S, Temel AB (2008). The transtheoretical model of behavioral change to exercise in applying to adult Turkish people. Gait & Posture vol. 28 September, 2008. p. S118, DOI: 10.1016/S0966-6362(08)70182-6. ISSN: 0966-6362. 21.Erol S, Erdoğan S. Sağlık davranışlarını geliştirmek ve değiştirmek için Transteoretik Modelin kullanılması. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2007; 10(2): 86-93. 22.Spencer L, Adams TB, Malone S ve ark. Applying the transtheoretical model to exercise: A systematic and comprehensive review of the literatüre. Health Promot Pract, 2006; 7(4):428-443. 31