T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK PROGRAMI ASKERİ HASTANELERDE ÇALIŞAN HEMŞİRELERİN PSİKOLOJİK

T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK PROGRAMI ASKERİ HASTANELERDE ÇALIŞAN HEMŞİRELERİN PSİKOLOJİK DAYANIKLILIK VE TÜKENMİŞLİK DÜZEYLERİNİN BELİRLENMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Emel TEKİN Tez Danışmanı Doç. Dr. Ayişe KARADAĞ ANKARA Haziran 2011

İÇİNDEKİLER Kabul ve Onay İçindekiler Tablolar Şekiller, Grafikler Kısaltmalar ı ıı v ıv vıı 1. GİRİŞ 1 1.1. Problem Tanımı ve Önemi 1 2. GENEL BİLGİLER 6 2.1. Psikolojik Dayanıklılık 6 2.1.1. Psikolojik Dayanıklılık Tanımı ve Tarihsel Gelişim Süreci 6 2.1.2. Psikolojik Dayanıklılık Bileşenleri 7 2.1.3. Psikolojik Dayanıklılık ve Stresle Baş Etme 8 2.1.4. Hemşirelik ve Psikolojik Dayanıklılık 9 2.2. Tükenmişlik 10 2.2.1. Tükenmişliğin Tanımı ve Tarihsel Gelişim Süreci 10 2.2.2. Tükenmişliğin Boyutları 11 2.2.3. Tükenmişliğin Evreleri 13 2.2.4. Tükenmişliğin Nedenleri 14 2.2.5. Tükenmişliğin Sonuçları 15 2.2.6. Tükenmişlik ile Baş Etme Yolları 16 2.2.6.1. Bireysel Düzeyde Yapılması Gerekenler 16 2.2.6.2. Örgütsel Düzeyde Yapılması Gerekenler 17 II

2.2.7. Hemşirelik ve Tükenmişlik 17 2.3. Psikolojik Dayanıklılık ve Tükenmişlik 18 3. GEREÇ ve YÖNTEM 19 3.1. Araştırmanın Şekli 19 3.2. Araştırmanın Yapıldığı Yer ve Özellikleri 19 3.3. Araştırmanın Evreni ve Örneklem 19 3.4. Veri Toplama Araçları 20 3.5. Verilerin Toplanması 22 3.6. Verilerin Değerlendirilmesi 22 3.7. Araştırmanın Sınırlılıkları 23 4. BULGULAR 24 4.1. Hemşirelerin Sosyo- demografik Özelliklerine İlişkin Bulgular 24 4.2. Hemşirelerin Mesleki Özelliklerine İlişkin Bulgular 33 4.3. Hemşirelerin Mesleki Stresi ve Sağlık Durumlarını Algılama Düzeylerine İlişkin bulgular 43 5. TARTIŞMA 51 5.1. Hemşirelerin Tükenmişlik Düzeyleri ve Tükenmişliği Etkileyen Faktörler 51 5.2. Tükenmişlik ile Psikolojik Dayanıklılık Arasındaki İlişki 56 6. SONUÇLAR ve ÖNERİLER 59 6.1. Sonuçlar 59 6.2. Öneriler 61 III

7. ÖZET 62 8. SUMMARY 63 9. KAYNAKLAR 64 10. EKLER 79 11. ÖZGEÇMİŞ 88 12. TEŞEKKÜR 89 IV

TABLOLAR Tablo 4.1.1. Hemşirelerin Sosyo-demografik Özelliklerinin Dağılımı 24 Tablo 4.1.2. Hemşirelerin Sosyo-demografik Özelliklerine Göre Ham Tükenmişlik Puanları 25 Tablo 4.1.3. Hemşirelerin Tükenmişlik Puan Ortalamalarının Tükenmişlik Alt Boyutlarına Göre Dağılımı 26 Tablo 4.1.4. Kesme Noktasına Göre Hemşirelerin Tükenmişlik Ortalama Puanları ve Dereceleri 27 Tablo 4.1.5. Hemşirelerin Sosyo- demografik Özelliklerine Göre Kesme Noktası İle Değerlendirilen Tükenmişlik Durumlarının Dağılımı 28 Tablo 4.1.6. Hemşirelerin Sosyo- demografik Özelliklerine Göre Kesme Noktası İle Değerlendirilen Tükenmişlik Düzeylerinin Dağılımı 30 Tablo 4.1.7. Hemşirelerin Sosyo- demografik Özelliklerine Göre Toplam Psikolojik Dayanıklılık Puanları 31 Tablo 4.2.1. Hemşirelerin Mesleki Özelliklerinin Dağılımı 33 Tablo 4.2.2. Hemşirelerin Mesleki Özelliklerine Göre Ham Tükenmişlik Puanlarının Dağılımı 35 Tablo 4.2.3. Hemşirelerin Mesleki Özelliklerine Göre Kesme Noktası ile Değerlendirilen Tükenmişlik Düzeylerinin Dağılımı 37 Tablo 4.2.4. Hemşirelerin Mesleki Özelliklerine Göre Kesme Noktası ile Değerlendirilen Tükenmişlik Düzeyleri 39 Tablo 4.2.5. Hemşirelerin Mesleki özelliklerine Göre Toplam Psikolojik Dayanıklılık Puanları 41 Tablo 4.3.1. Hemşirelerin Mesleki Stresi ve Sağlık Durumlarını Algılama Düzeylerinin Dağılımı 43 Tablo 4.3.2. Hemşirelerin Mesleki Stresi ve Sağlık Durumlarını V

Algılama Düzeylerine Göre Tükenmişlik Alt Boyutlarına ait Ham Tükenmişlik Puanları 44 Tablo 4.3.3. Hemşirelerin Mesleki Stresi ve Sağlık Durumlarını Algılama Düzeylerine Göre Kesme Noktası ile Değerlendirilen Tükenmişlik Alt Boyutları 45 Tablo 4.3.4. Hemşirelerin Mesleki Stresi ve Sağlık Durumlarını Algılama Düzeylerine Göre Kesme Noktası ile Değerlendirilen Tükenmişlik Düzeyleri 46 Tablo 4.3.5. Hemşirelerin Mesleki Stresi ve Sağlık durumlarını Algılama Düzeylerine göre Toplam Psikolojik Dayanıklılık Puanları 47 VI

ŞEKİLLER, GRAFİKLER Şekil 1. Tükenmişlik Ölçeği Alt Ölçek Puanları Arasındaki İlişkiler 48 Şekil 2. Psikolojik Dayanıklılık Ölçeği Toplam Puanları İle Tükenmişlik Ölçeği Toplam Puanı ve Alt Ölçek Toplam Puanları Arasındaki İlişkiler 49 VII

KISALTMALAR ICN (International Council of Nurses): Uluslararası Hemşireler Konseyi DT : Duygusal Tükenmişlik D (Depersonalizasyon): Duyarsızlaşma DKBH: Düşük Kişisel Başarı Hissi GATA : Gülhane Askeri Tıp Akademisi Min Max S : Minimum : Maximum : Standart Sapma SML : Sağlık Meslek Lisesi PVS III- R ( Personal View Survey): Psikolojik Dayanıklılık Ölçeği SPSS (Statistical Package for Social Sciences): Sosyal Bilimler İçin İstatistik Paketi ICU (Intensive Care Unit): Yoğun Bakım Ünitesi VIII

1.GİRİŞ 1.1. Problemin Tanımı ve Önemi Hemşirelik, kuramsal bilgi ve beceriyi içeren uygulamalı bir sağlık disiplinidir. Uluslararası Hemşireler Konseyi (International Council of Nurses ICN ), hemşireliği bireyin, ailenin ve toplumun sağlığını koruma ve geliştirmeye yardım eden, hastalık halinde iyileştirme ve rehabilite etmeye katılan bir meslek grubu olarak tanımlamıştır. 1 Hemşire, hastalık ya da sakatlık nedeniyle gereksinimlerini karşılayamaz duruma gelen bireyin, gereksinimlerini karşılamak ya da bunları birey için sağlamak zorundadır. 2 Sağlık ekibi içinde hemşirelerin, bakım verme, eğitim, araştırma, yönetim rolleri ve çeşitli işlevleri vardır. 3 Ortaya çıkan sağlık sorunlarına bağlı olarak; hasta gruplarının sürekli değişmesi, teknolojinin hızlı ilerlemesi ve işlevlerinin artmasıyla, hemşirelerden daha çok sorumluluk üstlenmeleri beklenmektedir. Değişen çalışma koşulları hemşirelerin olağan dışı baş etme yeteneklerine sahip olmalarını gerektirir. 4 Hemşireler, hastanede, evde ve çeşitli kurumlarda sağlığı koruyucu, geliştirici ve tedavi edici sağlık hizmeti vermektedirler. Bu hizmet alanlarında çalışan hemşireler; hastalık, ağrı, acı çekme, ölüm, yalnızlık, güçsüzlük gibi olumsuz durumları olan bireylerle çok sık karşılaşmaktadırlar. 5 Hasta bakımının yarattığı kaygılar, hasta ile iyi bir ilişkinin kurulması ve sürdürülmesi zorunluluğu, alandaki yenilikleri takip etme gereği, iş yükü, düzensiz ve uzun mesai saatleri, sıkıntıda olan insanlarla empati yapma ve belirsizlik karşısında sorumluluk alma zorunlulukları, ekip içi çatışmalar, rol belirsizliği, özerk çalışamama ve zamana karşı yarış hemşirelerin karşılaştığı günlük zorluklardır. 6 Bu zor koşullarda sorumluluk alan hemşireler tükenmişlik yönünden risk taşıyan meslek mensupları içerisindedir. 5 Bugüne kadar hemşirelikte tükenmişliği 1

inceleyen birçok çalışma yapılmıştır. Sayıl ve arkadaşlarının doktor ve hemşirelerin tükenmişlik düzeyleri üzerine yaptığı bir çalışmada, hemşirelerin, daha çok duygusal tükenme yaşadıkları belirlenmiştir. 5 Enzmann ve Kleiber 144 çalışma, Duquette ve arkadaşları 300 çalışma incelemişler ve mesleğin stresli doğası gereği, hemşirelerin tükenmişliğe daha yatkın olduklarını ortaya koymuşlardır. 7,8 Tükenmişlik, özellikle insana hizmet veren meslek gruplarında sık görülen bir sorundur. Freudenberger ve Maslach (1976) tükenmişliği iş yerindeki kronik stresöre verilen tepkinin sonucunda oluşan bir sendrom olarak tanımlamışlardır. Bu tepkiler duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı duygusunda azalma olarak üç boyutta sınıflandırılmaktadır. 9, 1o Hemşirelikte yaşanan tükenmişliğin sonuçlarından çalışılan kurum, hemşireler, hizmet alan bireyler ve ülke ekonomisi doğrudan etkilenmektedir. Janssen ve arkadaşlarının (1999) yaptığı çalışmada, iş değiştirme ve duygusal tükenmişlik arasında ilişki olduğu belirtilmektedir. 11 Vahey ve arkadaşları (2004) hemşirelerde tükenmişlik ve hasta doyumunu inceledikleri çalışmada; hemşirelerin duygusal tükenme ve duyarsızlaşma durumu arttıkça hastaların doyumunun azaldığı belirlenmiştir. 12 Melamed ve arkadaşlarının (1999) yaptığı çalışmada; tükenmişlik yaşayan bireylerin gün boyu kortizol seviyelerinin daha yüksek olduğu, daha gergin oldukları, iş sonrası sinirlilik yaşadıkları ve daha fazla uyku sorunu yaşadıkları belirlenmiştir. 13 Hizmet alan, hizmet veren bireyler ve kurumlar üzerinde olumsuz etkileri olması nedeniyle hemşirelerde tükenmişliği önlemek önemlidir. Hemşirelerin tükenmişlik açısından risk grubunda yer almaları, psikolojik yönden dayanıklı olmalarının önemini ortaya koyar. Bu yönde, son yıllarda yapılan çalışmalar, hemşireleri tükenmişliğe karşı korumada, dayanıklılık gibi bireysel özelliklerin üzerinde yoğunlaşmıştır. 14 Çünkü stresli yaşam durumları karşısında kendini çabuk toparlayan bireylerin 2

özelliklerinden biri de psikolojik dayanıklılıktır. Psikolojik dayanıklılık, stresle başa çıkmayı sağlayan bir kişilik özelliğidir. 15 Psikolojik dayanıklılık, bireyin yaptığı iş ne olursa olsun kendini o işe adamasını, yaşamdaki değişikliklere açık olmasını ve olayların denetimini elinde tutuğuna inanmasını ifade eder. 16 Psikolojik dayanıklılık birbirleri ile ilişkili olan bağlanma, kontrol ve meydan okuma kişisel özelliklerinin birleşimi olarak ortaya çıkmaktadır. Bu özellikler, stresli koşullarda potansiyel sorunları fırsatlara dönüştürebilecek cesaret ve motivasyonu sağlar. 17 Dayanıklı kişiler, stresörün değişkenlik gösterebileceğine, etraflarında olup bitenleri etkileyebileceklerine kontrol özellikleri ile inanırlar. Kontrol özellikleri yüksek olan çalışanlar kendi kaderlerinin kendi ellerinde olduğuna, olayları işveren veya organizasyonun değil, kişilerin hareketlerinin gerçekleştirdiğine inanırlar. Kontrol özellikleri yüksek olduğundan gelişen olaylarda kolayca pes etmezler. 16,17 Dayanıklı kişiler, Bağlanma özellikleriyle, yaşam deneyimlerinde derin bir sahiplenme hissi duyarlar. Yaptıkları işin önemli ve ilginç olduğuna inanırlar. Problemin çözümüne diğer kişileri de katarak iş ortamını çalışanlar için daha besleyici ve kaliteli hale getirirler. Ayrıca Bağlanma, geri çekilmek yerine stresi, önemli bir deneyime çevirmeyi sağlar. Meydan okuma ise; tecrübenin kolay, güvenli ve rutin durumlarda değil; aktif yaşamın olumlu ve olumsuz deneyimlerinden öğrenileceğine inanmaktır. Değişim, insanları durağanlıktan alıkoyacağı için olumlu bir durumdur. Ne kadar sıkıntılı olsa da Meydan okuma hissi yüksek çalışanlar, değişimi, baskıyı ve çeşitli kesintileri özümserler. Kişisel dayanıklılığın üç temel özelliği olan Bağlanma, kontrol ve meydan okuma kişisel özelliklerine sahip bireyler psikolojik dayanıklılığa sahiptirler. 15,16,17 3

Psikolojik dayanıklılık seviyesi yüksek çalışanlar, stresi olumsuz değil, olumlu yönleriyle algılayıp, etkin baş etme stratejileri geliştirirler. 18 Dayanıklı kişilerin, olayları daha az dayanıklı kişilerle benzer şekilde algıladıklarını, ancak daha az stresli; değerlendirdikleri ve baş etme konusundaki yeteneklerine bağlı olarak iyimser kalabildikleri görülmüştür. 15 Dayanıklılık çalışmaları; dayanıklı kişilik özelliğine sahip bireylerin, baskı altında kolayca pes etmediğini, daha az sıklıkla hastalandıklarını ve stres deneyimlerinde uyumlarını kolayca kaybetmediklerini ortaya koymuştur. Dayanıklı kişilik şekli, yalnız hayatta var olmayı değil, aynı zamanda hayat şartlarını geliştirmeyi de hedefleyen kavramsal, duygusal ve hareketsel boyutları olan bir bileşimdir. 19 Bazı hemşireler diğerlerinden daha inatçı bir kişiliğe sahiplerdir. Dayanıklılık, sadece duygusal bitkinliği önlemede değil, aynı zamanda stresli olayları anlamlı deneyimlere çevirmede belki de anahtar kişilik özelliğidir. Dayanıklılık, tek başına yüksek stresi önlemeye yeterli olmayıp; kişinin bazı direnç kaynaklarını ortaya koymasını sağlar. Bu direnç kaynakları; kavramsal değerlendirme, sosyal destek, yapısal kuvvetler ve kişinin sağlık uygulamalarını içerir. Dayanıklı bir kişi stresle karşılaştığında sağlığı göz önüne alan davranışlar sergileyecek ve sosyal destek arayacaktır. Sosyal destek ise, hastalığa yol açabilen duyarlılığa karşı bir denge oluşturacaktır. Bu dengeyi davranışlarına yansıtabilen hemşireler, çalışma arkadaşlarına ve hastalara olumlu rol modeli olabileceklerdir. 4 Dayanıklı hemşireler, stresi olumlu uyarana dönüştürebilme yeteneğine sahip olup, işin gerektirdiği sorumlulukların üstesinden gelebilmektedirler. 4,14,17,18,19 Hemşire yöneticilerin ve hemşirelerin; dayanıklılığın, stresin etkilerini önlemede çok önemli olduğunu bilmeleri gerekmektedir. 4

Hemşirelerin dayanıklı bir kişiliğe sahip olması; iş stresörleriyle baş etme yeteneklerini arttırır ve daha düşük düzeyde tükenmişlik yaşamalarını sağlar. Ülkemizde hemşirelerde tükenmişlikle ilgili birçok çalışma yapılmıştır 20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31 ; ancak psikolojik dayanıklılıkla ilgili bir çalışmaya rastlanmamıştır. Yurt dışında yapılan çalışmalarda; hemşirelerde tükenmişlik ve dayanıklılık düzeyleri arasında anlamlı bir ilişki bulunmuştur. Psikolojik dayanıklılıkları yüksek olan hemşirelerin daha az tükenmişlik yaşadıkları tespit edilmiştir. 32,33,34,35,36,37,38,39 Bu araştırma ile ülkemizde hemşirelerin psikolojik dayanıklılık ve tükenmişlik düzeyleri ve aralarındaki ilişkinin ortaya konulması amaçlanmıştır. Araştırma sonuçlarının, psikolojik dayanıklılığın artırılmasına yönelik programlara katkı sağlayacağı düşünülmektedir. 1.2. Araştırmanın Amacı Bu araştırma, askeri hastanelerde çalışan hemşirelerin psikolojik dayanıklılık ve tükenmişlik düzeylerinin belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. 5

2. GENEL BİLGİLER 2.1. Psikolojik Dayanıklılık 2.1.1. Psikolojik Dayanıklılığın Tanımı ve Tarihsel Gelişim Süreci Fiziksel bozukluklar kadar psikolojik bozuklukların da temel sebeplerinden biri stresli yaşam tecrübeleridir. İnsanlar, strese maruz kaldıklarında aynı şekilde etkilenmezler. Bazı çalışmalar, strese maruz kaldıklarında hasta olmayanların, hasta olanlardan daha farklı bir kişilik yapısına sahip olduklarını göstermiştir. 40 Psikolojik dayanıklılık; stresli yaşam olayları ile karşılaşıldığında bir direnç kaynağı olarak işleyen kişilik özelliğidir. 15,40,41,42 Psikolojik dayanıklılık kavramı, psikolog Suzanne Kobasa tarafından geliştirilmiştir. Kobasa, 1970 lerin sonunda işlerini kaybettikten sonra birçok stresli olayla yüzleşen Ilinois Bell Telefon Şirketi nin üst düzey yöneticilerinin üzerinde stresin etkilerini araştırmak için uzun süreli bir çalışma sürdürmüştür. Üst düzey yöneticilerin stres durumunda iki farklı şekilde cevap verdiklerini tespit etmiştir. Çalışmasının sonuçlarına göre, bazı yönetici ve çalışanların daha sağlıklı; diğer çalışanlardan daha az tıbbi ve psikolojik sorunları olduğunu tespit etmiştir. 20,40,42 Sonuç olarak, yüksek stresin olumsuz etkilerine karşı koruyucu bazı kişilik özellikleri olduğuna inanmıştır. Teorisine göre, tanımladığı kişilik özelliklerini Psikolojik Dayanıklılık Hardiness adı altında incelemiştir. 42 Psikolojik dayanıklılık, stresin etkilerine direnme ve stresten korunmaya tampon olma özelliğiyle önemli bir faktör olarak ortaya çıkmıştır. Stresle mücadele ederken, çevresel ve sosyal faktörleri değiştirmek çok daha zor olduğundan; stresle baş etme yönündeki araştırmalar psikolojik dayanıklılığa yönelmiştir. 16 6

2.1.2. Psikolojik Dayanıklılığın Bileşenleri Psikolojik dayanıklılık birbirleri arasında ilişki olan Bağlanma- Commitment, Kontrol- Control ve Meydan Okuma- Challenge inançlarının birleşimi olarak ortaya çıkmaktadır. Bu üç bileşim, stresli şartlarda potansiyel riskleri fırsatlara dönüştürebilecek cesaret ve motivasyonu sağlar. 43 Kontrol, kişinin içsel hallerini, davranışlarını; içinde bulunduğu şartları etkiler ve arzu ettiği sonuçların oluşmasını sağlamak için, kişinin davranış ve hareketlerinde meydana gelir. Bu nedenle, yüksek kontrollü insanlar, çevresel şartları ve bunlardan kaynaklanan olayları etkileyebileceklerine dair güçlü bir inanca sahiptirler. 42 Bağlanma, kendi, diğerleri ve aktivitelerini yaşamının amacı olarak kabul etme ve anlamlı tavrının olmasıyla meydana çıkar. Bağlılığı yüksek kişiler, yaptıkları işe kendilerini adarlar ve tüm enerjilerini verirler. Çevrelerindeki olaylara ilgili ve meraklı tavırlara sahiptirler. 42 Meydan okuma, değişimi gelişmek için yaşamın doğal bir parçası olarak görmeyi kapsar. Kişi stresli yaşam deneyimlerini, korkularını yenmek için bir fırsat olarak algılar. 20 Psikolojik dayanıklılık, fiziksel ve ruhsal sağlığı olumlu yönde etkiler ve stresin sebep olduğu olumsuz etkileri en aza indirir. 18,40,41,44 Anksiyete, depresyon ve somatik bozukluklarla psikolojik dayanıklılık arasında ters bir ilişki vardır. 40,41,42,45 Psikolojik dayanıklılığın, stresin fiziksel belirtileri, depresyon, tükenmişlik ve iş doyumu üzerinde doğrudan etkisi olduğu belirlenmiştir. 40,45,46,47 Psikolojik dayanıklılığı yüksek kişiler, stresi daha az hisseder ve stresöre daha az maruz kalırlar. Dayanıklılığı yüksek kişiler çok sıkı çalışırlar; çünkü yaptıkları işten keyif alırlar, olayları olumlu algılarlar bundan dolayı stresli olayları ilginç, önemli, etkileyici ve kişisel gelişim imkanı olarak görürler. 42,48 Yapılan çalışmalar da kontrol ve 7

bağlanmanın stresle doğrudan ilişkili olduğu; ancak meydan okumanın ilişkisinin olmadığı tespit edilmiştir. 42,45 Psikolojik dayanıklılığın en belirleyici bileşeninin kontrol; stresin en dikkat çekici belirleyicisinin ise; bağlanma olduğu ortaya konmuştur. 18,20,42,49 2.1.3. Psikolojik Dayanıklılık ve Stresle Baş Etme Psikolojik dayanıklılığın rolü stresli yaşam olaylarında uygun baş etme yöntemlerini seçmektir. Dayanıklılık, strese karşı; stres algısını değiştirme ve etkin baş etme stratejisini harekete geçirme olarak iki yöntemle korur. Baş etme, sıkıntı veren problemi çevresel şartlarda yönetmek veya değiştirmek (Problem odaklı baş etme) veya problemlere karşı duygusal cevap oluşturmak (Duygusal odaklı baş etme) şeklinde gerçekleşir. Dayanıklı bir insanın kontrol yetisi geniş bir baş etme dağarcığı geliştirmesine katkı sağlar. 4,50 Dayanıklılığı yüksek kişiler, problem odaklı baş etme mekanizmalarıyla hareket ederlerken; dayanıklılığı düşük bireyler, kaçınma ya da duygusal odaklı baş etme mekanizmalarını kullanırlar. 18,42,47,51 Dayanıklılık ve hastalık arasındaki ilişkiyi baş etme mekanizmaları sağlar. 42,49 Dayanıklılık, duygusal odaklı baş etme ile olumsuz ve sosyal destek ile olumlu ilişkilidir. 42,50 Lee, dayanıklı kişilerin dört özellik gösterdiğini ortaya koyarak psikolojik dayanıklılık kavramı genişletilmiştir. Dayanma gücü (fizyolojik ve psikolojik yönden sürekli inatçı olma), kuvvet (strese ve zorluklara direnme gücü), cesaret, (cesur ve gözü pek olma), kontrol gücü (otorite ve etkilemeyi sağlama) yetisidir. Dayanıklılık, kişinin psikolojik stresini azaltacak iş desteği gibi faktörleri kullanıma sokmayı ve kişinin psikolojik durumunu iyileştirmeyi sağlayan bir kaynak olarak da görülebilir. 52,53 8

2.1.4. Hemşirelik ve Psikolojik Dayanıklılık Hemşirelik mesleği doğası gereği psikolojik olarak dayanıklı olmayı gerekli kılmaktadır. Collins in hemşirelik ve dayanıklılık ile ilgili çalışmasında; dayanıklı kişilik özelliğine sahip hemşirelerin daha az iş stresi yaşadığı belirlenmiştir. 54 Dayanıklı kişilik özelliklerine sahip hemşirelerin, iş yerindeki stres kaynaklarıyla daha iyi baş ettikleri ve daha az tükenmişlik yaşadıkları bulunmuştur. Hemşireler ve hemşire yöneticiler dayanıklılığın stresin olumsuz etkilerini azalttığını bilmelidirler. 34 Çalışmalar, dayanıklılığın öğrenilebilir ve zamanla geliştirilebilir olduğunu göstermiştir. 35,36,37 Çalışmalarda dayanıklılık seviyelerinin anlamlı düzeylerde arttığı tespit edilmiştir. Psikolojik dayanıklılığın etkinliği bir spor branşı performansı gibi eğitim ile arttırılabilir.42,55 Psikolojik dayanıklılık eğitimi, kişinin zihinsel sağlık ve performansını geliştirmek için çok yararlı olabilir. 42 Dayanıklılık düzeylerinin düşmesini engellemek için, eğitimin periyodik aralıklarla ve yeterli sürelerde verilmesine ihtiyaç olduğunu tespit etmişlerdir. Bu süreyi 6-24 ay olarak belirlemişlerdir. 56,57 Maddi, Kahn ve Maddi 1998 yılında yöneticilerle yaptıkları bir çalışmada; stres yönetiminde dayanıklılık eğitiminin gevşeme teknikleri, meditasyon ve pasif dinleme yöntemlerinden daha etkili olduğunu göstermiştir. 53 Judkins ve ark. tarafından yapılan çalışmaya göre; dayanıklılık eğitim programı uygulanması ve periyodik tekrarı hemşire yöneticilerin dayanıklılık seviyelerinin artması; personel verim oranlarının artırmasında etkili olduğu sonucuna varılmıştır. 16 9

2.2. Tükenmişlik 2.2.1. Tükenmişliğin Tanımı ve Tarihsel Gelişim Süreci Tükenmişlik sendromu, ilk kez 1970 li yılların başlarında insana hizmet veren mesleklerden özellikle sağlık bakımı verenlerde tanımlanmış ve son 20-30 yıldır üzerinde yoğun bir şekilde çalışılan bir kavram olmuştur. 58 Tükenmişlik, duygusal bitkinlik, kişilik kaybı ve özellikle sıkıntıda olduklarında diğer insanlarla birlikte çalışırken yaşanan kronik duygusal stresin sonucunda ortaya çıkan bir sendromdur. 4 Tükenmişlik kavramı ilk kez 1974 yılında Freudenberger in yazdığı bir makale ile literatüre girmiştir. Bu makalede, tükenmişlik mesleki bir tehlike olarak nitelendirilmiştir. Freudenberger tükenmişliği, başarısız olma, yıpranma, aşırı yüklenme sonucu güç ve enerji kaybı veya karşılanamayan istekler sonucu bireyin iç kaynaklarında tükenme durumu olarak tanımlamaktadır. 9,59 Maslach a göre tükenmişlik, işyerindeki stres artırıcı unsurlara karşı bir tepki olarak uzun sürede ortaya çıkan- psikolojik bir sendromdur. 60 Tükenmişliği; duygusal talepler gerektiren durumlara uzun süre maruz kalmanın neden olduğu fiziksel, duygusal ve zihinsel tükenme durumu olarak tanımlamıştır. Kimi yazarlara göre tükenmişlik, stresle etkin şekilde başa çıkmadaki başarısızlığın bir sonucu olarak değerlendirilmektedir. 62,62 Tükenmişliğin değişik tanımlamalarının analizinde bu olgunun beş ortak noktası belirlenmiştir. 63,64 1. Zihinsel ve duygusal tükenme, yorgunluk ve depresyon gibi hoşa gitmeyen (disforik) bulguların egemenliği söz konusudur, 2. Zihinsel ve duygusal semptomlar, fiziksel semptomlardan daha fazla vurgulanmıştır, 3. Tükenmişlik bulguları işle ilişkilidir, 4. Bu bulgular, daha önce psikopatolojik hastalığı saptanmamış normal bireylerde de görülmektedir, 10

5. Sonuçta oluşan tutum ve davranışlar nedeniyle bireyin etkinliğinde ve iş performansında düşme olmaktadır. Özellikle duygusal tükenme, düşük fiziksel enerji seviyesi, yorgunluk, bireysel stres, uykusuzluk ve kardiyovasküler hastalık riskinde artma ile bağdaştırılır. 65 Tükenmişlik daha çok doğrudan insana hizmet eden, hizmetin kalitesinde insan etmeninin çok önemli bir yere sahip olduğu alanlarda görülmektedir. Bu durum sunulan hizmeti, hizmetin kalitesini doğrudan olumsuz yönde etkilemektedir. 66 Bir uzmanlık alanıyla meşgul, yüksek motivasyonlu, hevesli ve idealist kişiler özellikle tükenmişliğe duyarlıdırlar. 50 Tükenmişlik kavramının önemi, bireyler ve örgütler açısından doğurduğu olumsuz sonuçlardır. Bu sonuçlar arasında; işten ayrılma, işe devamsızlık, verimliliğin düşmesi, iş doyumsuzluğu, psikosomatik rahatsızlıklar, uykusuzluk, alkol ve ilaç bağımlılığı ve aile yaşantısında sorunlar sayılabilir. 66,67 2.2.2. Tükenmişliğin Boyutları Tükenmişlik kavramı, duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarıda düşme hissi olarak üç alt boyuttan oluşmaktadır. 68 1. Duygusal Tükenme (DT): Tükenmişliğin ilk bulgusu sıklıkla, bireyin işinden duygusal olarak bitkinlik duymasıdır. Mesleki tükenmişliğin bu boyutunda; bireyde yorgunluk, enerji eksikliği ve duygusal yönden kendini yıpranmış hissetme gibi belirtiler gözlenmektedir. Bu boyut, literatürde tükenmişliğin en kritik ve en belirleyici boyutu olarak ifade edilmektedir. Duygusal tükenmişlik yaşayan kişi, hizmet verdiği kişilere geçmişte olduğu kadar verici ve sorumlu davranmadığını düşünür, 11

gerginlik ve engellenmişlik duygularıyla yüklü olan birey için ertesi gün yeniden işe gitme zorunluluğu büyük bir endişe kaynağıdır. 69 İş arkadaşları ve organizasyona karşı duyarsızlık hisseder. Tükenmişlik kurbanı yöneticiler, organizasyonlar için özellikle tehlikelidirler; çünkü böyle yöneticiler, tükenmişliği kendilerine bağlı olarak çalışanlara da bulaştırarak bir dalga etkisi oluştururlar. 64 2. Duyarsızlaşma (Depersonalizasyon- D): Bireyin hizmet sunduğu kişilere karşı birer birey olduklarını dikkate almaksızın, duygudan yoksun tutum ve davranışlar sergilemesi ile kendini gösterir. Birey, insancıllıktan uzaklaşmış, alaycı, küçümseyen, katı, duygusuz ve kayıtsız bir tutum içerisine girmiştir. 9 3. Düşük Kişisel Başarı Hissi (DKBH): Bu kavram kişinin kendisini olumsuz değerlendirme eğiliminde olması nı ifade etmektedir. 69 Kişisel başarıda düşme hisseden birey, kendisini yetersiz hisseder, yetkin bir birey olmadığını düşünür, motivasyonda azalma yaşar. Bu boyutta birey kendisine ilişkin değerlendirmelerinde genel bir olumsuzluk hisseder, işinde ilerleme kaydetmediğini, hatta gerilediğini, harcadığı çabanın bir işe yaramadığını ve çevresinde bir fark yaratmadığını düşünür. 68 Çoğu birey işe, kariyerine, mesleğe ve topluma önemli katkıda bulunacağı beklentisi ile başlar. Ancak birkaç yıl sonra, bu beklentileri yaşayamadığının farkına varır. Bireyin gerçekçi olmayan ve yüksek beklentileri ile gerçekler arasındaki fark, kişisel başarı algısında düşmeye neden olur. 64 Bu üç bileşenli tükenmişlik modelinin özünde duygusal tükenme boyutunun yer aldığı, duyarsızlaşma ve kişisel başarıdaki düşmenin ise bunu tamamlayan değişkenler olduğu ileri sürülmektedir. 66 Maslach iş ortamının özelliklerinin (iş yükü, özerklik, ödüllendirme, diğer çalışanlarla olan ilişkiler, adalet ve değerler ile eylemlerin uyuşması), bireysel özelliklere (demografi, kişilik özellikleri) kıyasla tükenmişlikle daha 12

çok alakalı olduğunu belirtmiştir. 67 Kişilik özellikleri ve güdüsel değerlerin iş ortamındaki stres ve tükenmişlik ile açıkça ilgili olduğu tespit edilmiştir. Crego ve ark. (2009) tarafından yapılan çalışmada, hizmet personelinin stres düzeyini belirleyen etmenlerin, iş ortamındaki çatışmalar değil, kişinin bu çatışmalara ve strese karşı göstermiş olduğu bireysel mücadele olduğu bulunmuştur. Bu sonuçlara göre daha az sosyal olan kişiler duygusal tükenmeden daha çok etkilenmekte ve iş verimleri düşmektedir. 62 Dışa dönük ve sosyal olan kişiler stresle mücadele ettikleri için duygusal tükenme düzeyleri daha az olmakta ve işlerini daha verimli yapmaktadırlar. 71 Genç çalışanların, yaşlı çalışanlara kıyasla kişisel başarı puanlarının daha az olduğu, daha çok psikolojik gerginlik ve duyarsızlaşma yaşadıkları tespit edilmiştir. 72 Araştırma sonuçları tükenmişlik ile sosyal destek kaynakları arasında önemli ölçüde ters ilişki olduğunu göstermiştir. Yönetici, meslektaş ve arkadaş desteği tükenmişliği her üç boyutta olumlu yönde etkiler. Aile desteği, önemli bir şekilde duygusal tükenme ve bireysel başarı boyutlarını olumlu etkilemektedir. 73 Eş desteği, tükenmişliği sadece bireysel başarı boyutunda olumlu etkiler. Çalışanlar eğer duygusal açıdan tükenmiş, işten memnun değil ve maaş ile terfi imkanlarından hoşnut değiller ise iş değiştirmek isterler ve tükenmişlik artar. 74 2.2.3. Tükenmişliğin Evreleri Tükenmeyi bir maraton gibi, sürekli bir yolculuk olarak ele almak gerekir. Tükenmede kesinti yoktur, devamlılık mevcuttur. Ancak anlaşılmasını kolaylaştırmak için tükenmişlik evrelendirilmiştir. 60,68,69 Bu evrelerin özellikleri açıklanmıştır. 1. Evre: Şevk ve Coşku Evresi (Enthusiasm): Bu dönemde, mesleki beklentiler çok yüksek seviyededir. Bu beklentilerin 13

çoğunluğu gerçekçi değildir. Kişi zor şartları benimser ve uyum sağlamak için çabalar. Umut ve beklenti çok yüksektir. 65,67,68 2. Evre: Durağanlaşma Evresi (Stagnation): Bu evrede, kişi çektiği zorlukları ve sıkıntıları aklına getirir. Yaptıklarını sorgulamaya ve artan düzeyde rahatsızlık hissetmeye başlar. Giderek umutları ve enerjisi azalır. 66,68,69 3. Evre: Engellenme Evresi (Frustration): Yardım hizmeti için çalışan kişi, sistemi ve olumsuz çalışma koşullarını değiştirmenin zor olduğunu anlar. Yoğun bir engellenmişlik duygusu tabloya egemendir. Kişi bu hissi yoğun biçimde yaşar. Sonuçta kişide, kendini çekme veya kaçınma davranışları görülür. 66,68,69 4. Evre: Umursamazlık Evresi (Apathy): Bu evrede, kişi işini sevdiğinden değil, mecburiyetten yapmaktadır. Umutsuzluk, inançsızlık, işten kopma davranışları ve sıkılma yaygın görülür. Kişi için görevi kaygı ve sıkıntı kaynağı olmaktadır. 66,68,69 2.2.4. Tükenmişliğin Nedenleri Tükenmişliğe etki eden faktörleri; bireysel nedenler ve organizasyonel (çevresel nedenler) olmak üzere iki gruba ayırmak mümkündür. Genel olarak yapılan işin niteliği, ortam, çalışma düzeni ve saatleri, iş yükü, rol belirsizliği, rol çatışması, yeterli örgütsel desteğin olmaması, kararlara katılamama, yapılan işin yüksek bilgi ve performans gerektirmesi, niteliksel ve niceliksel olarak yetersiz eleman, yetersiz ekipman, sorumluluk ve yetki arasında uyumsuzluk, geribildirim olmaması, iş ortamının güvenilir olmaması, iş arkadaşları arasında dostça olmayan rekabete dönük ilişkiler, paylaşımın az olması, yönetimin gerçekçi olmayan 14

beklentileri, çalışanlara eşit davranılmaması gibi faktörler organizasyonel faktörler kapsamında değerlendirilir. 60,67,75,76 Organizasyonel faktörlerin yanı sıra, yaş, cinsiyet, medeni durum, çocuk sahibi olma, eğitim düzeyi, kişilik yapısı, empati kurma yeteneği, beklentiler, işkoliklik gibi bireylerin tükenmişlik düzeylerine etki eden faktörler de bireysel nedenler başlığı altında incelenmektedir. 64 Bireysel ve organizasyonel nedenlere ek olarak, hekim ve hemşirelerde tükenmişliğin nedenleri arasında; kronik ve ölümcül hastalara bakım verme, hobi vb. dinlendirici etkinliklerin olmaması, bireylerde mizah duygusunun olmaması, her şeyi çok fazla ciddiye alma, kolay engellenebilme ve başarısızlığa aşırı duyarlı olma, 60,67,75,76 hastaların ihtiyaçlarını finansal, bürokratik ve idari nedenlerle karşılayamama, yardımcı elemanların nitelik ve nicelik olarak yeterli olmamaları, çalışmanın karşılığının alınamaması ve tüm bu sorunlarla uğraşırken kendisine, ailesine ve özel yaşamına fazla zaman ayıramama gibi faktörler yer almaktadır. 60,67,75,76 2.2.5. Tükenmişliğin Sonuçları Tükenmişlik sadece tükenmişliği yaşayan bireyi değil, bireyin hizmet verdiği kişileri, çalıştığı kurumu, aile ve arkadaş çevresini ve içinde yaşadığı toplumu etkiler. Tükenmişliğe maruz kalan bireylerde yorgunluk, uykusuzluk, iştahsızlık, baş ağrıları, sindirim güçlükleri gibi fiziksel sorunlar ve depresyon, kaygı, çaresizlik, özsaygının azalması, alınganlık gibi duygusal sorunlar sıklıkla görülmektedir. Meslektaşlarla hizmet verilen kişilerle, arkadaşlarla ve aile bireyleriyle ilişkiler tükenmişliğin etkilediği bir başka alan olarak ortaya çıkmaktadır. Tükenmişlik düzeyi arttıkça içe kapanma, sabırsızlık, huysuzluk, hoşgörüsüzlük eğilimleri artmakta ve iş ortamından uzaklaşmak için yemek ve dinlenme aralarını uzatma girişimlerine rastlanmaktadır. Mesleki kimlik ile ailede üstlenilen roller 15

arasında ayırım yapma güçlüğü çeken çalışanlar, aile bireyleriyle ilişkilerinde hizmet verdikleri bireylere davrandıkları gibi hareket etmektedirler. Böylece hem iş hem de aile çevresinde ilişkiler giderek bozulmaktadır. 65,71 Tükenmişlik sendromunu yaşayan kişiler, sıkıntılarını azaltabilmek umuduyla içki, sigara, uyuşturucu ve sakinleştirici tüketimini arttırmakta ve zamanla bu maddelere bağımlı hale gelebilmektedir. İşe devamsızlık, işten ayrılma, performans düzeyi ve kalitesinde düşme ise tükenmişlik sendromunun örgüt ortamındaki zararlı sonuçlarıdır. 67 2.2.6. Tükenmişlik ile Başa Etme Yolları Tükenmişliğin önlenmesi ve tükenmişlikle baş etme yollarının belirlenmesi ve uygulanması oldukça önemlidir. Tükenmişliği önleme ve üstesinden gelme yönünde yürütülecek çalışmalar, bireysel düzeyde ve örgütsel düzeyde yapılması gerekenler olarak belirtilebilir. 52,66,68,69 2.2.6.1. Bireysel Düzeyde Yapılması Gerekenler Kişinin tutumları, karar verme ve problem çözme yaklaşımları ile ilgili bilişsel değişiklikler yapılması, değerlerini, algı ve beklentilerini netleştirmesi beklenebilir. İletişim becerilerini kuvvetlendirmek ve çalışanın rolünün netliği için bazı stratejiler öğretilebilir. Bazı spor aktiviteleri, müzik çalışmaları gibi etkinliklerin destek sağlayıcı özelliklerinden yararlanılabilir. Tatil ve dinlenme olanaklarının arttırılması, sigarayı bırakma, diyet değişiklikleri, öz bakım sorumluluğunu arttırma gibi önlemler alınabilir. 52,60,65 16

2.2.6.2. Örgütsel Düzeyde Yapılması Gerekenler Çalışanların önerilerini almak için kendi problemleri üzerinde konuşabilecekleri ve gerektiğinde destek alabilecekleri resmi ve gayri resmi programlar oluşturulabilir. Çalışanın görev yerinden uzaklaşmasından dolayı suçluluk duymasını azaltmak için, izin isteklerinin onaylanır olduğu hissettirilmelidir. İşyerinde molalara izin veren çalışma şekli oluşturulmalıdır. Zaman zaman kongreler, seminerler gibi işten geri çekilme fırsatları sunulabilir. Çalışanın emeğinin tam karşılığı olacak şekilde ücretlendirildiğini hissetmesi gerekmektedir. 10,52,57,60 2.2.7. Hemşirelik ve Tükenmişlik Araştırmacıların çoğu tükenmişliği eğitim, bankacılık, endüstri, posta ve sağlık hizmetleri gibi sektörlerde çeşitli çalışanların iş stresine verdiği olumsuz bir cevap olarak nitelendirmiştir. Hemşirelerde tükenmişliğe neden olan faktörler; stresli, tehlikeli iş yapma, destek eksikliği, sağlık ekibinin üyeleri arasındaki saygıdan uzak ilişki, hekimlere kıyasla daha düşük ücret ödenmesi, vardiya değişiklikleri, çalışma saatlerinin uzunluğu, insan gücü eksikliği, devamlı yüksek kalitede bakım verme sorumluluğunda olmanın verdiği baskı, uzun süre aynı kalitede bakım verme zorunluluğu, iş beklentileri ve gerçekler arasındaki uyuşmazlıktan kaynaklanan hayal kırıklığı olarak belirtilmektedir. 77 Tüm bu faktörler hemşireleri tükenmişliğe daha yatkın hale getirmektedir. 78,79 Tükenmişliğin hemşirelik açısından en önemli sonucu ise; bakımın kalitesini olumsuz etkilemesidir. 68,80 Tükenme, ciddi bireysel ve kurumsal sorunlara yol açmaktadır. Yoğun bir tükenme durumu bireyde psikosomatik bozukluklara, evlilik, aile yaşantısında sorunlara, uykusuzluk, alkol ve madde kullanımına neden olabilmektedir. Kurumsal açıdan ise tükenme, görevlilerin işe geç gelmesi, erken ayrılması, işi 17

bırakması, sık rapor alması, işte yeniliklerin, yapıcı eleştirilerin, üretkenliğin ve yaratıcı girişimlerin kısırlığı gibi sorunlarla kendini göstermektedir. 81 Hem bireysel hem de örgütsel düzeyde yaşanan bu sorunlar, hemşirelik mesleğinin imajını ve gelişmesini olumsuz yönde etkilemektedir. Çünkü hemşirelik mesleğinin imajı, hemşirelerin bireysel benlik imajları ve performanslarından oluşur. Bunun yanında tükenmişliğin ortaya çıkardığı sorunlar hemşirelerin üretkenliğinin azalmasına, iş yaşamından doyum sağlamamasına ve profesyonelliğin engellenmesine neden olabilmektedir. 82 2.3. Psikolojik Dayanıklılık ve Tükenmişlik Hemşirelerin işleri ile ilgili stres seviyelerinin yüksek olmasına bağlı dayanıklılık ve tükenmişlik çalışmaları yapılmaktadır. Yapılan çalışmalardan elde edilen sonuçlar, dayanıklılığın iş stresi ve tükenmişliğin etkilerini azalttığını göstermektedir. 50,52,54,58,67,83 Çalışmalar, yüksek dayanıklılığa sahip bireylerin daha az tükenmişlik yaşadığını göstermiştir. Dayanıklılığın yüksek seviyede olması, yüksek iş doyumu, stresin az hissedilmesi, duygusal tükenmenin düşük düzeyde olması ve artan sosyal destek ile ilişkilendirilmiştir. 54 Farklı hemşire grupları üzerinde yapılan çalışmalarda psikolojik dayanıklılığın tükenmişliği önlemede etkili olduğu gösterilmiştir. 10,11,13,83 18

3.GEREÇ ve YÖNTEM 3.1. Araştırmanın Şekli Araştırma, askeri hastanelerde çalışan hemşirelerin Psikolojik Dayanıklılık ve Tükenmişlik Düzeylerini belirlemek amacıyla tanımlayıcı olarak yapılmıştır. 3.2. Araştırmanın Yapıldığı Yer ve Özellikleri Araştırma, Gülhane Askeri Tıp Akademisi Eğitim ve Araştırma Hastanesi (GATA) nde yapılmıştır. Hastane, ilk olarak Gülhane Seririyat Hastanesi adı ile 1989 tarihinde, İstanbul da açılmış, 1941 yılında Ankara ya nakledilmiştir. 1947 yılında Gülhane Askeri Tıp Akademisi adını almıştır. 84 Hastane 1200 yataklı olup; bünyesinde 649 hemşire görev yapmaktadır. Tüm servislerde hemşireler, hafta içi 08: 00 17: 00 ve 16: 00 08: 00 olmak üzere iki vardiya, hafta sonu ise; 08:00 08:00 tek vardiya ya da 08: 00 17: 00 ve 16: 00 08: 00 şeklinde çalışmaktadırlar. Hemşirelik hizmetleri, hemşirelik hizmetleri müdürlüğü tarafından yönetilmektedir. 3.3. Araştırmanın Evreni ve Örneklem Araştırmanın evrenini, askeri hastanelerde çalışan tüm hemşireler oluşturmuştur. Ülkemizde ikisi eğitim ve araştırma hastanesi ve biri rehabilitasyon ve bakım merkezi olmak üzere 42 askeri hastane vardır. 20 Eylül 2010 itibariyle askeri hastanelerde çalışan toplam hemşire sayısı 1570 dir. Araştırmanın örneklemini askeri hastaneler içinde hemşire sayının en fazla olduğu Ankara GATA da çalışan 649 hemşire oluşturmuştur. Ancak araştırma verilerinin toplandığı tarihler arasında 55 hemşire izinli, 16 hemşire raporlu olduğu için veri toplama formunu 19

dolduran hemşire sayısı 519 dur. Değerlendirmeler bu rakam üzerinden yapılmıştır. 3.4. Veri Toplama Araçları Verilerin toplanmasında Tanıtıcı Özellikler Formu (EK-1), Psikolojik Dayanıklılık Ölçeği (EK- 2) ve Maslach Tükenmişlik Ölçeği (EK- 3) kullanılarak yapılmıştır.. Tanıtıcı Özellikler Formu: Bu form araştırmacı tarafından literatüre dayanarak geliştirilmiştir. 12,14,81,85,86 Bu formda; hemşirelerin bireysel özelliklerini (yaş, medeni durum), mesleki özelliklerini (mezun oldukları program, hemşire olarak çalışma süreleri, şu an çalıştıkları bölüm, çalışma şekilleri, en uzun süre çalıştıkları bölüm, mesleği isteyerek seçip-seçmeme, mesleği isteyerek yapıp-yapmama, aylık gelir düzeyi, mesleki stres düzeyi ve sağlık durumlarını) sorgulayan 13 soru yer almaktadır. Maslach Tükenmişlik Ölçeği: 1981 yılında Christina Maslach ve Susan Jackson tarafından geliştirilmiştir. 85 Türkçeye uyarlaması ve geçerlilik güvenirlik çalışması Ergin (1992) tarafından yapılmıştır. Ölçek, 22 maddeden oluşan 5 li likert tipindedir. 19 Sıfırdan dörde kadar değişen puanlamaya sahip, puan yükseldikçe boyutlarda düzeyin yükseldiğini gösteren bir araçtır. Tükenmişlik, duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve düşük kişisel başarı hissi olmak üzere üç boyutta değerlendirilmektedir. 19,86 Ölçeğin Duygusal Tükenmişlik alt boyutu 9 maddeden (1-2-3-6-8-13-14-16-20), Duyarsızlaşma alt boyutu 5 maddeden (5-10-11-15-22), Düşük Kişisel Başarı Hissi alt boyutu ise 8 maddeden (4-7-9-12-17-18-19-21) oluşmaktadır. Puanlama, ölçeğin her alt boyutu için ayrı yapılmaktadır. Düşük kişisel başarı hissi alt boyutu 20

hesaplanırken puanlama ters olarak (hiçbir zaman: 4, çok nadir: 3, bazen: 2, çoğu zaman: 1, her zaman: 0) yapılır. Ölçeğin range değerleri duygusal tükenme boyutu için 0-36, duyarsızlaşma boyutunda 0-20, kişisel başarı boyutunda 0-40 tır. Değerlendirmede, Duygusal Tükenmişlik; 27 puan ve üzeri yüksek, 17-26 puan arası orta, 0-16 puan arası düşük olarak, duyarsızlaşma; 13 puan ve üzeri yüksek, 7-12 puan arası orta, 0-6 puan arası düşük olarak, düşük kişisel başarısızlık hissi; 0-31 puan arası yüksek, 32-38 puan arası orta, 39 puan ve üzeri düşük olarak değerlendirilmektedir. 87 Ölçeğin orjinalinde alt boyutlarının tekrar test güvenilirlik katsayıları; duygusal tükenme.90, duyarsızlaşma.79, kişisel başarı.71 olarak bulunmuştur. 82 Ergin in yaptığı güvenilirlik katsayıları ise sırasıyla DT.82, D.60, KB.80 olarak bulunmuştur. 21 Duygusal tükenme ve duyarsızlaşma için yüksek puanlar, kişisel başarı için ise; düşük puanlar tükenmişliği göstermektedir. 19,86 Psikolojik Dayanıklılık Ölçeği (Personal View Survey- PVS III R): Bu ölçek, Maddi ve Khoshaba tarafından geliştirilmiş ve Durak (2002) tarafından Türkçe ye uyarlama çalışması yapılmıştır. Psikolojik Dayanıklılık Ölçeği III R, bireyin kendisi ve yaşamına ilişkin inançlarını ifade eden 18 maddeden, bağlanma, kontrol ve meydan okuma olmak üzere üç alt boyuttan oluşmaktadır. Psikolojik Dayanıklılık Ölçeği III R, 4 lü likert tipinde ve 0-3 arasında puanlanan bir ölçektir. Ölçeğin ilk versiyonu 50 soru (PVS; Hardiness Institute, 1985), ikinci versiyonu ise; 30 soru içermektedir. 35,88 Ölçeğin puanlaması 0 dan 3 e kadar yapılmaktadır. Psikolojik Dayanıklılık Ölçeği, doğrudan ifadeler ile tersine dönmüş ifadelerden oluşmaktadır. Üç alt boyutun puanlaması ayrı ayrı yapıldıktan sonra puanı elde edilmektedir. Durak ın (2002) yaptığı çalışmada ölçeğin güvenilirlik katsayısı.77 olarak bulunmuştur. 42 Ölçeğin, alt boyutlarını güvenilirlik katsayıları; bağlanma.82, kontrol.74 ve meydan okuma.76 olarak bulunmuştur. 15 21

3.5. Verilerin Toplanması Verilerin toplanmasına başlamadan önce, Ankara GATA Etik Kurulu ndan (EK- 4) ve Yüksek Bilim Konseyi nden yazılı izin alınmıştır (EK- 5). Veri toplama formlarının uygulaması kurumdan araştırma izninin alınmasını takip eden ay içerisinde 30 gün süresince yapılmıştır. Veriler 1 Mart- 1 Nisan 2011 tarihleri arasında toplanmıştır. Araştırmacı tüm vardiyalardan kliniklere giderek hemşirelere araştırma amacı ve yöntemi hakkında bilgi vermiş ve araştırmaya katılmayı kabul eden hemşirelere veri toplama formlarını vermiş; takip eden 5 gün içinde doldurulan formlar araştırmacı tarafından teslim alınmıştır. 3.6. Verilerin Değerlendirilmesi Araştırmadan elde edilen verilerin değerlendirilmesi ve tabloların oluşturulması amacıyla SPSS (Statistical Package for Social Sciences) version 11.5 kullanılmıştır. Maslach Tükenmişlik Ölçeği ve Psikolojik Dayanıklılık Ölçeği nden elde edilen puanlar, ortalama ve standart sapma olarak sunulmuştur. Kategorik değişkenlerin sunumu için ise frekans ve yüzde değerler kullanılmıştır. Kategorik değişkenlerin değerlendirilmesinde Chi-Square (X 2 ) testi kullanıldı. Nicel değişkenlerin karşılaştırılmasında ise iki grubun karşılaştırılması amacıyla Student s t testi veya Mann-Whitney U testi, üç veya daha fazla grubun karşılaştırılmasında ise tek yönlü varyans analizi uygulanmıştır. Üç ve daha fazla grubun karşılaştırılması sonucunda istatistiksel olarak anlamlı bulunan sonuçlarda farklılığın hangi gruplar arasında olduğunu belirlemek amacıyla Tukey çoklu karşılaştırma testi kullanılmıştır. Ölçeklerin alt boyutlarından elde edilen puanlar arasındaki ilişkileri incelemek için ise Pearson korelasyon analizi yöntemi kullanılmıştır. Bütün istatistiksel analizlerde önemlilik seviyesi olarak p<0.05 değeri kabul edilmiştir. Mesleki stresi ve sağlık durumlarını algılama düzeylerine göre 22

değerlendirme yaparken; ortancaları hesaplanmış ve her iki düzey için 6 değeri bulunmuştur. Buna göre yapılan değerlendirmeden 6 ve daha küçük değerler için mesleki stresi ve sağlığı algılama durumu düşük, 6 üzeri değerler için yüksek olarak belirtilmiştir. 3.7. Araştırmanın Sınırlılıkları Araştırmanın tek bir sağlık kurumunda çalışan hemşireler üzerinde yapılması bu araştırmanın sınırlılığını oluşturmaktadır. 23

4. BULGULAR 4.1. Hemşirelerin Sosyo- demografik Özelliklerine İlişkin Bulgular Tablo 4.1.1. Hemşirelerin Sosyo-demografik Özelliklerinin Dağılımı (n= 519) Tanıtıcı Özellikler Sayı % Yaş Grupları 21-30 yaş 31-40 yaş 41 ve üzeri yaş x =32.9±6.2 yıl Medeni Durum Evli Bekar Öğrenim Düzeyi Sağlık Meslek Lisesi (SML) Ön lisans Lisans Lisansüstü Aylık Gelir Durumu (TL olarak) 1000-2000 2001-3000 172 288 59 312 207 15 242 202 60 460 59 33.1 55.5 11.4 60.1 39.9 2.9 46.6 38.9 11.6 88.6 11.4 Tablo 4.1.1 de araştırmaya katılan hemşirelerin sosyodemografik özellikleri görülmektedir. Araştırma kapsamındaki hemşirelerin yaş ortalaması X = 32.9 ± 6.2 yıldır. Hemşirelerin %60.1 i evli, %39.9 u bekardır. Hemşirelerin %2.9 u sağlık meslek lisesi (SML), %46.6 sı hemşirelik ön lisans, %38.9 u hemşirelik lisans, %11.6 sı hemşirelik lisansüstü programlarından mezun olmuştur. Hemşirelerin %88.6 sının aylık geliri 1000TL ile 2000TL arasındadır. 24

Tablo 4.1.2. Hemşirelerin Sosyo-demografik Özelliklerine Göre Ham Tükenmişlik Puanları Dağılımı (n=519) Sosyodemografik Özellikler Yaş Tükenmişlik Alt Boyutları Duygusal Duyarsızlaşma Tükenmişlik Düşük Kişisel Başarı Hissi 21-30 18.4±6.7 5.1±3.5 12.2±4.2 31-40 18.5±5.5 5.0±3.5 11.7±3.8 41 ve üzeri 16.3±5.9 4.7±3.5 9.9±3.8 F=3.5, p=0.0 F=0.2, p=0.7 F=7.1, p=0.0 Medeni Durum Evli 19.0±6.0 Bekar 17.1±5.8 t=3.6, p=0.0 Öğrenim Durumu 5.2±3.5 4.6±3.4 t=1.9, p=0.0 12.0±4.0 11.0±3.8 t=2.7, p=0.0 SML 15.0±7.4 Ön Lisans 18.6±5.7 Lisans 18.6±6.2 Lisansüstü 16.6±5.5 Aylık Gelir Durumu (TL olarak) 5.8±4.3 5.2±3.5 5.1±3.5 3.8±3.1 11.2±5.1 11.7±3.7 11.9±4.2 10.4±4.2 1000-2000 18.4±6.0 4.9±3.5 11.7±3.9 2001-3000 17.1±5.3 5.4±3.4 11.4±4.5 t=1.5, p=0.1 t= -1.0, p=0.3 t=0.5, p=0.6 P<0.05 Tablo 4.1.2 de hemşirelerin sosyo-demografik özelliklerine göre tükenmişlik ham puanları dağılımı, tükenmişlik alt boyutlarıyla ilişkisi incelenmiştir. Tablo 4.1.2 incelendiğinde sosyo-demografik özelliklerden yaşın; duygusal tükenmişlik ve düşük kişisel başarı hissi boyutlarında; 25

medeni durumun ise; her üç boyutta da etkili olduğu görülmüştür (p 0.05. Tablo 4.1.3 Hemşirelerin Tükenmişlik Puan Ortalamalarının Tükenmişlik Alt Boyutlarına Göre Dağılımı (n=519) Tükenmişlik Boyutları ± SS Dağılım Aralığı Ölçeklerin (min.-max.) Alt-Üst Sınırı Duygusal Tükenmişlik 18.2±6.0 4-35 0-36 Duyarsızlaşma 5.0±3.5 0-15 0-20 Düşük Kişisel Başarı Hissi 11.6±4.0 0-26 0-32 Tablo 4.1.3 e göre, hemşirelerin duygusal tükenmişlik alt ölçeğinden aldıkları puanlar 4-35 arasında olup, ortalaması X = 18.2 ± 6.0; duyarsızlaşma alt ölçeğinden aldıkları puanlar 0-15 arasında olup, ortalaması X = 5.0 ± 3.5; kişisel başarı alt ölçeğinden aldıkları puanlar 0-26 arasında olup, ortalaması X = 11.7 ± 4.0 dır. 26

Tablo 4.1.4 Kesme Noktasına Göre Hemşirelerin Tükenmişlik Ortalama Puanları ve Dereceleri (n=519) Duygusal Tükenme (Kesme Noktası 20) Duyarsızlaşma (Kesme Noktası 8) Düşük Kişisel Başarı Hissi (Kesme Noktası 10) Tükenme n(%) Tükenme n(%) Tükenme n(%) Var Yok 213 (41.0) 306 (59.0) Var Yok 124 (23.9) 395 (76.1) Var Yok 222 (42.8) 297 (57.2) Tükenme Derecesi (n= 213) Tükenme Derecesi (n=124) Tükenme Derecesi (n=222) Düşük (20-21) Orta (22-25) Yüksek ( 26) 71(33.3) 76 (35.3) 66 (31.4) Düşük (0-9) Orta (10-12) Yüksek ( 13) 65(52.4) 47(37.9) 12(9.7) Düşük (7-10) Orta (5-6) Yüksek (0-4) 180 (81.1) 35 (15.8) 7 (3.2) Tükenme Puanı ( ±ss) (n= 213) 24.0±3.6 Tükenme Puanı ±ss) (n=124) 9.8±1.8 Tükenme Puanı ( ±ss) ( n=222) 8.1±1.9 Tükenme Derecesine Göre Tükenme Derecesine Göre Tükenme Derecesine Göre Puan ( ± ss) (n= 213) Puan ( ± ss) (n=124) Puan ( ± ss) (n=222) Düşük= 20.5± 0.5 Orta= 23.4± 1.0 Yüksek= 28.4± 2.8 Düşük= 8.4± 0.4 Orta= 10.8± 0.7 Yüksek= 13.6± 07 Düşük= 8.0± 0.7 Orta= 5.6± 0.4 Yüksek= 2.1± 1.2 Tablo 4.1.4 de ölçeğe ait kesme noktalarına göre değerlendirme yapılmıştır. Hemşirelerin %41 inin duygusal tükenmişlik, %23.9 unun duyarsızlaşma ve %42.8 inin kişisel başarısızlık yaşadıkları belirlenmiştir. Tükenmişlik yaşayanların ortalama puanları duygusal tükenmişlik için X 24.0 ± 3.6 duyarsızlaşma için X 9.8 ± 1.8 ve düşük kişisel başarı hissi için X 8.1 ± 1.9 dur. 27

Tablo 4.1.5. Hemşirelerin Sosyo-demografik Özelliklerine Göre Kesme Noktası ile Değerlendirilen Tükenmişlik Durumlarının Dağılımı (n=519) Tükenmişlik Alt Boyutları Sosyo- Demografik Özellikler Duygusal Tükenmişlik Duyarsızlaşma Düşük Kişisel Başarı Hissi Var % Yok % Var % Yok % Var % Yok % Yaş 21-30 68 (39.5) 104 (60.5) 43 (25.0) 129 (75.0) 73 (42.4) 99 (57.6) 31-40 128 (44.4) 160 (56.6) 72 (25.0) 216 (75.0) 114 (39.6) 174 (60.4) 41 ve üzeri 17 (28.8) 42 (71.2) 9 (15.3) 50 (84.7) 35 (59.3) 24 (40.7) Medeni Durum 2 = 5.1, p= 0.0 2 = 2.7, p=0.2 2 = 7.8, p= 0.0 Evli Bekar 142 (45.5) 71 (34.3) 170 (54.5) 138 (65.7) 89 (28.5) 35 (16.9) 223 (71.5) 172 (83.1) 120 (38.5) 102 (49.3) 192 (61.5) 105 (50.7) 2 = 6.4, p= 0.0 2 = 9.2, p= 0.0 2 = 5.9, p= 0.0 Öğrenim Durumu SML Ön Lisans Lisans Lisansüstü 3 (20.0) 109 (45.0) 85 (42.1) 16 (26.7) 12 (80.0) 133 (55.0) 117 (57.9) 44 (73.3) 5 (33.3) 66 (27.3) 45 (22.3) 8 (13.3) 10 (66.7) 176 (72.7) 157 (77.7) 52 (86.7) 9 (60.0) 89 (36.8) 83 (41.1) 41 (68.3) 6 (40.0) 153 (63.2) 119 (58.9) 19 (31.7) 2 =9.5, p= 0.0 2 = 6.2, p= 0.1 2 =21.6, p= 0.0 Aylık Gelir Durumu (TL olarak) 1000-2000 2001-3000 192 (41.7) 268 (58.3) 108 (23.5) 352 (76.5) 21 (35.6) 38 (64.4) 16 (27.1) 43 (72.9) 191 (41.5) 269 (58.5) 31 (52.5) 28 (47.5) 2 =0.8, p= 0.3 2 =0.3, p= 0.5 2 =2.5, p= 0.1 P<0.05 Tablo 4.1.5 de hemşirelerin sosyo- demografik özelliklerine göre kesme noktası ile değerlendirilen tükenmişlik durumlarının dağılımı yer almaktadır. Yaşı 41 ve üzeri olan hemşirelerde duygusal tükenmişlik puanlarının daha düşük olduğu (%28.8); yaş ile duygusal tükenmişlik 28

boyutu arasında negatif anlamlı ilişkinin olduğu belirlenmiştir (p <0.05). Düşük kişisel başarı boyutunda ise; tüm yaş grupları arasında anlamlı bir ilişki olduğu; yaş arttıkça kişisel başarı düzeyinin arttığı görülmüştür. Medeni durum; bekar olanların duygusal tükenmişlik (%34.3), duyarsızlaşmasının (%16.9) daha düşük olduğu; düşük kişisel başarı hissinin ise; medeni durumu evli olanlarda (%38.5) daha düşük olduğu görülmüştür (p<0.05). Öğrenim durumunda ise; duygusal tükenmişlik boyutunda, SML (%20.0) ve lisansüstü (%26.7) mezunlarının ön lisans (%45.0) ve lisans mezunlarına (%42.1) göre duygusal tükenmişliklerinin daha az olduğu belirlenmiştir. Düşük kişisel başarı hissi boyutunda ise; lisansüstü mezunlarının (%68.3) diğer programlardan mezun hemşirelere göre daha yüksek düzeyde yaşadıkları belirlenmiştir. 29

Tablo 4.1.6. Hemşirelerin Sosyo-demografik Özelliklerine Göre Kesme Noktası ile Değerlendirilen Tükenmişlik Düzeylerinin Dağılımı (n=519) Sosyo- Tükenmişlik Alt Boyutları Demografik Duygusal Tükenmişlik Duyarsızlaşma Düşük Kişisel Başarı Özellikler Hissi Düşük Orta Yüksek Düşük Orta Yüksek Düşük Orta Yüksek Yaş 21-30 20(29.4) 16(23.5) 32 (47.1) 21(48.8) 19(44.2) 3 (7.0) 39(81.3) 8 (16.7) 1 (2.1) 31-40 46 (35.9) 50(39.1) 32 (25.0) 40 (55.6) 27(37.5) 5 (6.9) 50(68.5) 20(27.4) 3 (4.1) 41 ve üzeri 5 (29.4) 10(58.8) 2 (11.8) 4 (44.4) 1 (11.1) 4 (44.4) 15(60.0) 7 (28.0) 3 (12.0) 2 = 15.6, p=0.0 2 = 14.6, p=0.0 2 = 6.3, p=0.1 Medeni Durum Evli Bekar 38 (26.8) 56(39.4) 48 (33.8) 47 (52.8) 37(41.6) 5 (5.6) 33 (46.5) 20(28.2) 18 (25.4) 18 (51.4) 10(28.6) 7 (20.0) 53(66.3) 25(31.3) 2 (2.5) 51(77.3) 10(15.2) 5 (7.6) 2 = 8.2, p=0.0 2 = 6.4, p=0.0 2 = 6.7, p=0.0 Öğrenim Durumu SML 1 (33.3) 1 (33.3) 1 (33.3) 2 (40.0) 12(40.0) 1 (20.0) 2 (40.0) 2 (40.0) 1 (20.0) Ön Lisans Lisans 39 (35.8) 40(36.7) 30 (27.5) 39 (59.1) 24(36.4) 3 (4.5) 25 (29.4) 28(32.9) 32 (37.6) 20 (44.4) 17(37.8) 8 (17.8) 37(71.2) 12(23.1) 3 (5.8) 45(73.8) 13(21.3) 3 (4.9) Lisansüstü 6 (37.5) 7 (43.8) 3 (18.8) 4 (50.0) 4 (50.0) 0 (0.0) 20(71.4) 8 (28.6) 0 (0.0) 2 = 3.5, p=0.7 2 = 7.7, p=0.2 2 = 5.5, p=0.4 Aylık Gelir Durumu 1000-2000 2001-3000 P<0.05 63 (32.8) 66(34.4) 63 (32.8) 57 (52.8) 41(38.0) 10 (9.3) 8 (38.1) 10(47.6) 3 (14.3) 8 (50.0) 6 (37.5) 2 (12.5) 89(71.2) 29(23.2) 7 (5.6) 15(71.4) 6 (28.6) 0 (0.0) 2 = 3.1, p=0.2 2 = 0.1, p=0.9 2 = 1.3, p=0.4 Tablo 4.1.6 da; hemşirelerin sosyo-demografik özelliklerine göre kesme puanı ile değerlendirilen tükenmişlik düzeyleri görülmektedir. Tablo incelendiğinde 21-30 yaş aralığında duygusal tükenmişlik (%47.1) yüksek düzeydedir. Duyarsızlaşma ise; 31-40 yaş arası hemşirelerde daha düşük (%55.6) düzeyde görülmektedir. Medeni durum incelendiğinde; bekar hemşirelerin duygusal tükenmişlik (%46.5) ve düşük kişisel başarı hissi (%77.3) boyutlarında daha az tükenmişlik yaşadıkları görülmektedir (p<0.05). 30