ÜRETİMDE YERLEŞİM (HÜCRESEL ÜRETİM SİSTEMİ) BİLAL AKAY Üretim ve Planlama Drektörü 1
Hücre Nedir? : Hemen aklımıza bir soru geliyor doğal olarak biz teknik insanlar olarak biyolojideki canlı hayvansal ve bitkisel hücrelerden ziyade üretim kısmında hücreleme sistemini açıklamış bulunacağım ÜRETİMDE HÜCRE; bir veya daha fazla sayıda benzer hammadde, parça, bileşen veya bilgi naklini içeren aileler üzerindeki sırasal ve çoklu belirli aralıklarla yerleştirilmiş bir grup iş istasyonudur. Hücre; bir veya daha fazla işçiye göre eleman sağlanan, çıktı performansı için ölçülebilir olan, bir veya daha fazla planlama, kontrol, desteğin sorumluluğu ve görevlerin gelişimini temsil eden işletme içindeki diğer organizasyonel birimlerden ayrı bir birimdir. Hücre kavramı hem imalat hem de büro hücresi olarak kullanılabilir. Buna göre; imalat hücresi, esas işlevi fiziksel proses, taşıma, iletim ve son hali bileşen veya ürün olan malzemeye değer katan hücredir. Büro hücresi ise; proses, taşıma, iletim ve bilgiye değer katan hücredir. Bunun dışında hücreye benzemekle beraber hücre olarak ifade edilemeyen üretim birimleri de mevcuttur. Bunlar: mini hücreler, hayalet hücreler, fiili hücreler ve odaklanmış fabrikalardır. Mini hücreler ekipman ya da operatörlerin ikili ardışık taşımalarla parça rotasını belirlediği parça ve ürün hücreleridir. Hayalet hücre ise gerçekte yoktur, yalnızca yapılması istenen herhangi bir üretim için geçici olarak kullanılır. Fiili hücre de tam anlamıyla parça-makine aileleri belirlenmiş, istenen prosesler tanımlanmış, her kaynağın istenen yerde olduğu hücre 2
konfigürasyonudur. Son olarak odaklanmış fabrika ise, geniş bir konu olmak üzere özetle altı faktöre (ürünler, pazarlar, müşteriler, prosesler, üretim hacimleri, rekabetçi temeller ) odaklı üretim birimidir. Bir Hücrenin Yapısı HÜCRESEL SİSTEMLER ÜRETİM tasarlanırken, yerleşim planının nasıl düzenlendiği ve hücrelerin oluşumuna hangi faktörlerin etki ettiğinin de bilinmesi gerekir. Hücresel üretimde, uygulama her bir durumun özelliklerine göre farklılık gösterebilir. Bazen yeni bir ekipman almanın pahalı olması nedeniyle mevcut ekipman farklı hücreler arasında paylaşılabilir. Büyük ve pahalı özel bir ekipmanın ( ısıl işlem gibi ) kullanım nedeniyle parçalar hücre içine - dışına taşınabilir, malzemenin proses gereği nedeniyle yerleşim planı farklı olabilir veya iş hacminin fazla olması, yeni bir hücrenin açılmasının uygulanabilir olmaması nedeniyle hücre eleman sayısı çok fazla olabilir. Başarılı bir HÜCRESEL SİSTEMLER ÜRETİM uygulamasının göstermesi gereken ve olabildiğince uygulanması gereken karakteristikler şöyle sıralanabilir: Ekip: Hücreler ya sadece veya genellikle grup içerisinde çalışan belirlenmiş bir işçi ekibinden oluşur. Ürünler: Hücreler belirlenmiş bir ürünler ailesini veya kümesini üretir. Tesisler : Hücreler yalnızca veya genel olarak grup içerisinde kullanılan belirli makine kümesi ve / 3
veya diğer üretim teçhizatı ile donatılmıştır. Grup Yerleşim Planı: Tüm teçhizat hücre için ayrılmış özel bir alana yerleştirilir. Hedef: Hücre içindeki tüm personel aynı üretim çıktısı hedefini paylaşır. Bağımsızlık: Hücreler olabildiğince birbirinden bağımsız olmalıdır. Malzemeleri verildikten sonra hücrelerin başarısı diğer üretim gruplarının başarısına bağlı olmamalıdır. Büyüklük: Hücre içindeki eleman sayısı sınırlı tutulmalıdır. 6-15 kişiden oluşan grup büyüklükleri önerilmekte olup, son araştırmalar 10 işçiden oluşan hücrelerin optimum olduğunu göstermektedir. Bazı durumlarda teknolojik nedenlerle 35 kişilik büyük hücrelere de rastlanmaktadır. Sonuç olarak hücresel üretimde amaç, akış tipi üretimi sağlamaktır. Bunu sağlayacak temel gereksinimler de şu şekilde sıralanabilir: Makinelerin olabildiğince proses sırasına yakın yerleştirilmesi Hücrelerin U şeklinde tasarlanması Hücre içinde her defasında bir parça yapılması İşçilerin hücredeki tüm prosesleri yapacak şekilde eğitilmesi Operatörlerin, hamile kadınlar ve fiziki engelliler dışında, ayakta durarak ve yürüyerek çalışmasının sağlanması Daha küçük ve daha ucuz olan yavaş, amaca yönelik tezgahların kullanımı. 4
Yerleşim Tipinin Hücreler Üzerindeki Etkisi Bir üretim hücresinin yerleşim düzeni etkin bir çalışma bakımından çok önemlidir. Üretilecek parça ailesinin proses akış gereği optimum yerleşimi belirleyen en önemli faktördür. Hücreyi tasarlayan yerleşim planını tüm üretim tesisinin bir parçası olarak görülmelidir. Hücre, tek başına tecrit bir alan olmayıp sonuçta başka bir hücreye, son montaj hattına ya da tekil bir proses birimine bağlanmak zorundadır. Bir hücre tasarımı yapılırken yerleşim planı bakımından şu noktalara dikkat etmek gerekecektir: 1. Bir üretim hücresi tüm üretim tesisi içerisinde düşünülüp kendisiyle ilgili çalışan diğer iş birimleriyle bağlantıları göz önünde tutulmalıdır. 2. Yerleşim planı, kesintisiz ve istikrarlı bir malzeme/parça akışı sağlamak amacıyla, olabildiğince, ürün ailesinin proses akış gereklerini yansıtmalıdır. Parçaların proses akışının ters yönünde hareketinden kaçınılmalı, eğer farklı operasyonlar için aynı tezgahın kullanımı gerekli ise yıldız yerleşim planı seçilmelidir. 3. Yerleşim planı gelecekte düşünülebilecek entegrasyonu göz önünde tutmalıdır. 4. Yerleşim planının değiştirilme ihtiyacı olasılığı yönünden olabildiğince esnek olmalıdır. 5. Mahalli takım/avadanlık muhafaza olanağı sağlanmalıdır. 6. Malzeme geliş gidişine imkan sağlanmalıdır. 7. Prosesler arasında işçinin malzemeye dokunması en aza indirmelidir. 8. İşçi esnekliğine olanak tanımak için işçilerin birden fazla tezgaha ulaşabilme olanağı sağlanmalıdır. 9. Atölye içinde ergonomi ve iş sağlığı dikkate alınmalıdır. 5
U Tipi Yerleşim ve Hücre Yerleşim konusunda hemen hemen tüm işletme sahipleri U tipi yerleşimin yukarıdaki gerekleri karşılayacağını söylemektedirler. Doğrusal tarzda yerleşim de yukarıdaki özelliklerin çoğunu karşılamakla birlikte U biçimi yerleşimde olduğu kadar işçi sayısı değiştirme esnekliği vermemektedir. Öte yandan doğrusal yerleşimde işçinin son istasyondan önceki ya da baştaki istasyonlara eli boş dönüşü için uzun mesafe kat etmesi gerekecektir. Diğer bir sakınca da, işçilerin yürüyüşten bıkıp daha büyük partiler halinde imalat yaptıktan sonra bir sonraki istasyona geçmesidir. Bu da malzeme taşıma yükünü arttıracak, kalite hakkında daha yavaş bilgi akışını getirecek ve toplam imalat süresini arttıracaktır. U biçimi yerleşimin şu yararları getireceği sanılmaktadır: 1. İşçiler birbirlerine ve hücre amirlerine görünür mesafededirler. 2. Parçalar elden ele geçeceğinden parça ihtiyacı ve kalitesi hakkında etkin bir bilgi akışı vardır. 3. Malzeme hareketi hızlıdır. 4. İşçi sayısı ve işçilerin hücre içindeki görevleri yeniden ayarlanabilir. 5. İşçi yürüyüş zamanını ve mesafesini azaltır. 6. Tüm hücre ekibinin merkezi, tahsisli bir alanda birlikte çalışması, sorunlarını kendilerinin çözmesi ve kalitede iyileşme nedeniyle takım çalışma isteğini geliştirir. 7. İşçilerin çeşitli pozisyonlara ulaşımı kolaylaşır (Birden fazla istasyonu kumanda edebilme). 6
Hücresel Üretimde İşçinin Önemi Günümüzde halen devam eden geleneksel ürün yönlendirmeli imalat yerine işçilerin bakış açılarından oluşan faktörleri de göz önünde bulunduran daha ileri bir imalat teknolojisini yerleştirilmektedir. Bu faktörlerden ilki, birbirine bağlı veya birbiriyle ilişkili işçiler arasında gerekli işbirliğinin derecesini tanımlayan üretimin değişik aşamalarının ölçüsüdür. Bundan başka, işlenen bilgi miktarı ve alışılmış iş performansı esnasında iş üstlenmesi gereken işçilerin kararı da hesaba katılmalıdır. göz önünde tutulması gereken diğer bir faktör de tahmin edilebilir olan ve rutin ve planlanmış kararlara izin veren imalat çevresinin ölçüsü olan iş çevresidir. Psikolojik faktörler de yeni bir imalat teknolojisi ile tanışıldığı zaman özellikle beceri, öğrenme ve gelişme için istek koşulları içerisinde işçilerin ihtiyaçlarındaki artıştan dolayı göz önünde bulundurulmalıdır. İmalat hücresindeki üretim süreçleri, hücredeki fonksiyonel işler arasındaki birbirine bağlılığın yüksek bir derecesi gibi sürekli-süreç endüstrilerinde bulunan çeşitli süreç özelliklerine sahip olmak için ortaya çıkar. Süreç endüstrilerindeki görev tasarımı, mümkün olduğunca, üretim sürecine yakın olan teknik ve çevresel değişkenleri kontrol etmek için beceri, bilgi ve özerkliğe sahip üyelerden oluşan kendinden denetimli gruplar çevresinde ilerlemektedir. Bu, imalat hücreleri için kendinden denetimli gruplarının iş biçimlerini kendi üzerine alması gerektiğini önermektedir. Dört büyük iş konusuna gelenekselden hücresel üretim teknolojisine geçerken özel ilgi gerektiren noktalar vardır. Bu konular önem sırası gözetilmeksizin şu şekilde listelenmiştir: İleri İmalat İçin Önemli İş Konularının Listesi 7
ÜRETİMDE YERLEŞİM / (HÜCRESEL ÜRETİM SİSTEMİ) Yaklaşım Önemli Nokta 1. 2. 3. 4. İleri imalat için işçilerin seçimi ve alışmaları Yeni imalat çevresinde denetim ve kontrol Sendikalar ve endüstriyel ilişkiler ve şirketler Yeni teknolojinin insan faktörünü araştırmasının getirisi Hücresel Üretimde İnsan Kaynağı Sorunu HÜCRESEL SİSTEMLER ÜRETİM de işçiler çok işlevli olup bu, tek işlevli ve tek prosese bağlı olan geleneksel işçiden farklıdır. Bu nedenle tüm işçiler hücredeki tüm prosesleri yapacak şekilde eğitilmelidir. Bu, eleman sayısı yönünden hücreye esneklik kazandırma bakımından çok önemlidir. İş zenginliği sağlamak ve tek düzelik sıkıntısını önlemek için rotasyon bazında çalışılmalıdır. Bu anlayış işçinin performans değerlendirmesinin bireysel işe dayandırıldığı geleneksel anlayıştan ayrılır. Aynı şekilde geleneksel anlayış ücret ve ödüllendirme politikasını bireysel temelde yaparken, yeni sistemde bunlar grup temelinde ele alınmalı, işçiler hücrenin çıktısına, kalitesine ve zamanındalığına göre değerlendirilmelidir. Yine de şüphesiz işçiler için uzmanlık değerlendirme sistemi olmalı, ancak bu grup ödüllendirme anlayışını etkilememelidir. Önemli bir noktada takım çalışması kavramıdır. Takım, verili program çizelgeleri içerisinde çalışan bir tür özerk grup olmalıdır. Takım işin kalitesini, istenen üretim çıktısının zamanındalığını ölçmeli ve tartışmalı, karşılaşılan sorunları öne getirmeli, çözümler önermeli ve önlem almalıdır. Takım elemanları tedarikçi ve alıcılarıyla (kuruluş içi ya da dışı) doğrudan temas halinde olmalı ve performanslarını doğrudan görebilmelidirler. Bir üst yönetime performansı hakkında rapor vermeli, bunda açık yürekli ve cesur olmalıdır. Yönetimin hata ve aksamaların çalışma yaşamında doğal 8
olduğu ve bunların ortaya çıkarılmasının iyileştirmeler için gerekli basamaklar olacağı yönündeki anlayışı bu mekanizmanın sağlıklı işlemesi için zorunludur. Üretim kurumları yalınlaştıkça ve odaklaştıkça aşağıdaki görevlerin işçilere devredilmeye aday olduğu görülmektedir: 1. Hücre yerleşimde danışman 2. İşletme perspektifinde üretimin planlanması 3. Kaynaklar, maliyetler ve performansın kontrolü 4. Proses planlama 5. Kalite planlama ve proses kontrolü 6. Yöntemler geliştirilmesi ve atölye yerleşim planı 7. Zaman standartlarının gelişimi 8. Cihaz programlama 9. Ekipman ayarları, işletimi ve önleyici bakım 10. Proses içi stok, elleçleme ve akışın yönetimi 11. İş çizelgelerinin belirlenmesi 12. Sorunların bildirimi ve düzeltici önlem alma 13. Yeni işçilerin eğitimi Etkin bir takım çalışması ortamı yaratmak için şu iki nokta önemlidir: 1. Takıma, çalışma günü sonunda o günü değerlendirmesi için belli bir zaman tanınmalıdır. 2. Takım, geleneksel almayıştan farklı olan yeni rolünü başarabilmesi için gerekli teknikleri ve araçları edinecek şekilde eğitilmelidir. Güzel bir sözü de sizlerle paylaşmak istiyorum Üç türlü okuyucu vardır: Biri, yargısız tad alır, üçüncüsü tad almadan yargıda bulunur ve ortadakiler tad alarak yargıda bulunan ve yargıda bulunarak tad alanlar; bunlar aslında bir sanat eserini yeniden oluştururlar. Goethe 9