Geli şen İleti şim Araçlar ın ın Çocuk ve Gençlerin Etkileşimi Üzerine Etkisi Ümran TÜZÜN * ÖZET Günümüzde h ızla gelişen digital dünyan ın çocuk ve gençlerin kognitif, emosyonel ve sosyal geli şimini etkiledi ği herkes tarafından kabul edilmektedir. Ancak ne kadar ve nas ıl etkilediği henüz araştırma konusudur. Digital iletişimin çok yo ğun ve küresel olmas ına karşılık değişik toplumlarda etkilerinin farkl ı olduğu göze çarpmaktadır. Ayr ıca bilgiye kolay ulaşma yolu olan internetin de değişik çocuk ve genç gruplar ında farklı etkiler ve etkile şimler yaptığı olumlu ve olumsuz görünen taraflar ile kaynaklar ışığında ele alınm ıştı r. Anahtar kelimeler: Çocuk ve genç, digital teknoloji, etkile şim Düşünen Adam; 2002, 15( I ):46-50 SUMMARY Digital technologies are growing very fast around the world. The digital world effects cognitive, emotional and social developments of children and adolescents. But until to day it is not known exactly how and how much about its influences in different societies and d ıfferent groups of children and adolescents. The effects differ. In this review the positive and ııegative influences are discussed. Key words: Child, adolescent, digital technology, interaction GIRIŞ Dijital dünyan ın, dijital teknolojinin, cep telefonu, dijital TV, bilgisayar oyunlar ı ve internetin, çocukların günlük yaşam düzenine girdi ği çocu ğun kognitif emosyonel ve sosyal geli şimini etkiledi ği konusunda art ık şüphe yoktur. Ancak ne kadar ve tam olarak nas ıl etkiledi ği hem ara ştırıcılar, hem e ğitimciler, hem ebeveynler tarafından merak edilmektedir. Şubat 2001 de Pediatrics dergisinin web sayfas ında yayınlandığına göre ABD 'de bir çocuk veya adolesan her gün ortalama 3 saatini TV kar şıs ında geçirmektedir. Bu sürenin içinde video oyunlar ı ve video teyplere harcanan vakit yoktur (5). * İstanbul Üniversitesi T ıp Fakültesi Öğretim Üyesi Hacettepe'den Tuncer ve Yalç ın' ın ara ştırmas ına göre; Türkiye'de hafta içi % 31 çocuk TV kar şısında en az 4 saatini geçim ıektedir. Bu oran hafta sonu % 71.7'ye çıkmaktad ır. Ortalama % 40 oran ında ev komputerinde CD-ROM kullan ılmaktad ır. Okullarda % 2.64 oran ında komputer laboratuar ı vard ır (9). Özellikle toplumdaki şiddet için interaktif medyay ı suçlamaya eğilim vardır. Ancak tüm şiddet için TV'nu suçlamak do ğru değildir. Araştırmalar (1993) gerçek yaşam saldırganlığının % 10-204sinin medya sald ırganlığına atfedilebilece ğini göstermi ştir. ABD'de 3 y ıllık Ulusal TV Sald ırganl ık çal ışmalarında şu öğeler bulunmu ştur. 1. Tüm programlar ın 2/3 'ünde sald ırganl ık vardır. 46
Gelişen iletişim Araçlar ın ın Çocuk ve Gençlerin Etkile şim' Üzerine Etkisi 2. Çocuk showlar ında sald ırganl ık vard ır. 3. Sald ırganlar genellikle cezaland ır ılmamaktad ır. 4. Müzik videolar ının 1/4'ünde sald ırganl ık veya silah ta şıma bulunmaktadır. Anas ınıfından 6. s ın ıfin sonuna kadar olan çocukların ebevey ııleri % 37 çocu ğun bir TV hikayesinden korktu ğunu bildirmi şlerdir. Sigara, alkol veya yasad ışı maddelerin TV programlar ında çok say ıda görüldü ğü bilinmelidir. Çe şitli cinsel görüntülerin programlarda ve reklamlarda göründü ğü bilinmektedir. Ancak bunlar ın davran ışsal etkileri hakk ında henüz bilgi yoktur. Dünyada Amerika Birle şik Devletleri kadar çok vahşi eğlence oldu ğu ülke Japonya'd ır. Ancak Japon toplumunda Amerikan toplumundan daha az sald ırı vard ır. Eğer medya vah şeti gerçek dünya vah şetine katk ıda bulunuyorsa niçin Japon toplumu ayn ı şekilde etkilennıemektedir sorusuna kar şıl ık Jayonya'da sald ı rın ın tan ımlanma do ğas ın ın farkl ı olduğu cevab ı bulunmu ştur. Saldırı daha gerçekçi ve daha çok fiziksel rahats ızl ık üzerinde durularak verilmektedir. Ayrıca Japonya'da "kötü adamlar" sald ırgan olmakta, "iyi adamlar" ise bunun sonuçlar ından zarar görmektedir. Bu Amerika toplumunda tam tersidir. Bu ba ğ- lamda Japonya'da vah şet kötü ve yanl ış olarak görülmekte ve bu davran ışın sonunda gerçek ve ac ı veren durumlar gösterilmektedir (3). Televizyondaki şiddet s ıkt ır, etkilidir ve ödüllendirilir. Gerçekten ac ıtt ığı vurgulanmaz. K ısa sürede sorun çözme şeklidir. Kahramanlar şiddet gösterileri için ödüllendirilir. Uzun dönemde duyars ızlaşt ınl ır (2,6). Uzun süreli televizyon izleyen yeti şkinlerle yap ılan bir çal ışmada "dünyan ın anlam ı sendromu" tespit edilmi ştir. Bu yeti şkinlerin gerçek dünya görü şleri şöyle tarif edilmi ştir; tehlike, güvensizlik, tolerans ın olmadığı, net olmayan, ümitsizlik şeklinde oldu ğu görülmü ştür. Kendi dünyalar ın ı TV deyimleri ile görmeye başlam ışlardır. Çevredekilerin onlara zarar verece ği dü şüncesi yayg ınlaşmıştır (6). Ara ştırmalar TV dan çocuklar ın etkilenmesini sosyal öğrenme modeli süreci içinde aç ıklamaktad ırlar. Yani çocuklar gözleyerek, taklit ederek, yeti şkin toplumundaki i şlevleri içselle ştirerek öğrenirler. Özellikle küçük çocuklar ya şad ıkları dünya ile TV dünyas ı aras ındaki ay ırım ı yapacak kognitif yetene ğe sahip değillerdir. Bandera'n ın 1963'de okul öncesi çocuklarda yapt ığı ara ştırma şöyledir: Bir oyunca ğa hareket etmesini bir aktör söylüyor, etmeyince vuruyor, daha sonra vuruyor 1. grupta aktör şekerle ödüllendiriliyor, 2. grupta aktöre ne ceza, ne ödül veriliyor, 3. grupta sözel olarak azarlan ıyor. Bu filmden sonra ilk 2 grupdaki çocuklar aktörün azarlad ığı 3. grup ve hiç seyretmemi ş olanlara oranla daha agresif oluyorlar. Amerika'da şiddet konusunda çal ışan gelişimsel psikolog Roland Slaby'ye göre TV şiddetinin 4 zararl ı etkisi vard ır. 1. Agresyon etki-seyircinin di ğerlerine agresif davranmas ı 2. Giderek artan korku ve sonuçta şiddetin kurban ı olmak 3. Seyredici olmak, desentisize olup gerçek şiddeti seyretmek 4. Giderek daha fazla agressif görüntüler istemek, TV'deki karakterlere benzemek (6,8). Medyan ın çocuğun üzerindeki etkisini anksiyete ve korkuya neden oldu ğu savunulur. Bir stimulan ın korku reaksiyonu olarak tan ımlamas ı kronolojik yaş veya gelişimsel seviyeye göre de ğişir (2). Ayrıca 8 ya ştan önce gerçek ile gerçek olmayan ın ay ırt edilmesinde yetersizlik vard ır (8) "Çocuklar büyüdükçe medyan ın olu şturdu ğu emosyonel bozukluklara daha az tepki gösterirler" varsay ımı doğru değildir. Kognitif olarak daha az etkilenirlerken bir kısım şeyler daha fazla rahats ız edilebilir. 3-8 ya şlar aras ında primer olarak hayvanlar, karanl ık, doğa üstü şeyler (hayalet, canavar, cad ı) ve yabanc ı olup ani hareket eden şeylerden korkarlar. 9-12 ya şlar arasında ki şisel yaralanma, fiziksel zarar, yak ınlarının ölümü veya yaralanmas ından korkar. Adolesanlarda fiziksel zarar, okul korkusu, sosyal korkular ön plandad ır. Joanne Cantor'un, ara ştırmas ında okul öncesi korkutucu görünen ama gerçekte zarars ız olan güzel görünen ama gerçekte zararl ı olandan daha fazla korktuğu, 9-11 ya şlarda ise görünü şün daha az önemli olduğu bilinmektedir (2). TV seyretmenin sald ırganl ık, cinsellik, akademik 47
Gelişen iletişim Araçlarının Çocuk ve Gençlerin Etkile şimi Üzerine Eikisi performans, kendilik imaj ı, beslenme, madde kötü kullanma ve istismar yöntemleri üzerine olumsuz etkileri olmas ına kar şın TV seyretmenin sosyal baz ı kazançlar ı da vard ır. Bunlar aras ında payla şma, baz ı olumlu tav ırlar ı öğrenme, kooperasyon say ılabilir. Günümüzde interaktif teknolojinin en önemli aya ğın ı olu şturan internetin çocuklar ın geli şimi üzerindeki etkisi incelendi ğinde bir çok ki şinin internette vakit geçirmesinin önemli bir nedeni olarak bu zaman ın sosyal etkile şim için kullan ılmas ı olduğu görülmektedir ( ). İnternetteki sosyalizasyonu elektronik posta, tart ışma forum sayfalar ı, muhabbet (chat) odalar ı veya internet oyunu şeklinde görmekteyiz. Ki şiler bu yollarla kendi aralar ında bilgi al ışveri şinde bulunur, birbirini destekler, kendilerine benzer ki şilerle çene çalarlar. Ki şilikten uzak ya şadığım ız şehirlerde kar şılıkl ı net ortanılarında ki şilik vard ır. Sanal ortamlarda ki şilere sosyal ili şki gerçek sosyal bask ı olmadan deneme şans ın ı verir ( 1.4). Ancak bu fiziksel olmayan bir do ğaya sahiptir. Internette yeni insanlarla kar şılaşma olas ıl ığı en rahat olan ortamd ır. Bu ili şkiler çok say ıda ve s ıkl ıkta k ısa sürelidir. Sanki ki şiler otobüse binip kar şılaşmaları gibi. Bu nedenle bask ı çok azd ır. Hiper personel bir taraf vard ır. İnternet ileti şiminde yeni ki şinin kendiliğini nas ıl takdim edece ği ve gösterece ği hakkında daha seçici olma yolunun var olabilmesi anlam ına gelir. Ki şiler aras ı farkl ılıklar saklanabilir. Bu grup üyesi olabilmeyi artt ırır (4). Sosyalle şme, çok bağlay ıc ı bir davran ışt ır. İnternete bağlanma fazik bir geli şme gösterir. Yeni ba şlayanlar için bildiğimiz en büyük çevre olan internete uyum sağlama dönemi olur. Yeniler teknolojiye ba ğlanarak daha fazla vakit geçirirler. Daha sonra hayal k ırıklığı olup bu süreç oldukça azal ır ve daha sonra bir denge olu şur. Ancak herkesin denge olu şturma süresi farkl ı olabilir. Ciddi utanmas ı olan veya Asperger sendromlu çocukta sosyal anxiete veya yetersizlik vard ır. Bu çocuklar komputer oyunlarda yüz yüze interaksiyon olmad ığı için anxiete olmadan rahat oynarlar (I). Self esteemi olu şturmak için iyi bir araçt ır. Komputer oyunlar ı çocu ğun amaca yönelik stratejileri deneme- si için iyi bir yoldur. Oyunun kendisi çocu ğun önem verdiği ve zorluk çekti ği duygular ını ara ştırmas ına yol açar. Oyun sembolizm için bir yoldur entegrasyon ve organizasyon yap ılanma için ise iskele kurmaya yarayacak şekilde zihin yönünden bir metafordur. Oyun minimum verbalizasyon ve müdahale ile süregiden ve geli şimsel olarak ilerleyen uyum süreçlerini artt ırmas ıyla tedavi edici özelli ğe sahiptir. Bu nedenle olumlu bir katk ıda bulunur. İnteraktif internet oyunlar ının çocuğun gelişimi için olumlu olduğunu kognitif araştırıc ı- lar savunmakta ve komputer oyunlar ın ın çocuğun 3 boyutlu görmesini ve ço ğul hayalleri hemen görebilmesi yetene ğine etkili oldu ğunu bildirmektedir. Ayrıca baz ı komputer ortamlar ın görsel zekay ı geli ş- tirdiği kabul edilmektedir. Digital teknolojinin di ğer bir yönü çocuklar bir çok ödevi bir arada yapabilmesi için destek olmas ıdır ( 1 ). Bilgiye kolay ula şma yolu olan internet dikkat eksikliği hiperaktivite bozuklu ğu/öğrenme Güçlüğü olan çocuklar için avantajd ır. S ınıfta internet kullan ım ı ile uzaktaki bilgiye ula şarak öğrenmeyi zenginle ştirdiği kabul edilmektedir. Çocu ğun araşt ırmas ın ı, hoş ev ödevleri organize etmesini, organize edebilme yeteneğini artt ırır. Ancak bilgiye çabuk ula şma olan ığının yan ı s ıra bilgiyi süreçten geçirebilme yeteneklerini bozmas ı konusunda baz ı şüpheler do ğmu ştur. Ayrıca t ıbbi interaktif medyan ın çocuklar ı erken olgun davran ışa itti ği bir çok ara ştırıc ı tarafından savunulmaktad ır ( 1 ). İnternetteki ileti şimin çocuklar için saptanm ış zararl ı etkileri gözönüne al ındığında şöyle bir tablo aç ığa ç ı- kar. Bunlardan ilki hiç tan ımadığı ınas ıl etkileyece ği bilinmeyen yabanc ılarla etkile şimin olmas ı, ikincisi gerçek kimliğin manuplasyonu şans ı olmas ı dolay ı- s ıyla sanal bir kimlikle karşı karşıya kalma, üçüncüsü çe şitli yalanlarla kar şılaşmas ı, dördüncüsü cinsel yalanlar, be şincisi ise sözle istismar yap ılabilecek bir ortam olmas ıdır. Ayr ıca gerçek ya şamla etkile şimin kaybolmas ıda önemle üzerinde durulmas ı gereken bir konudur. Sanal ortama kat ılman ın bir "görünmezlik" yönü de vard ır. Chat odalar ına veya elektronik posta gruplar ında sadece okumak ba şkalar ının fikirlerini, duygu ve etkile şimleri izlemek yönü de vard ır. Bu elektronik kulak misafirli ği baz ı patolojik internet kullan ıc ılarının tercih nedeni olabilir. İnter- 48
Gelişen İletişim Araçlar ı n ın Çocuk ve Gençlerin Etkile şimi 0:erine Etkisi netin rahat ve 24 saat ula şılabilirliğide çekiciliğini artt ırmaktad ır. Co ğrafi s ınırlar yoktur. Sanal ortamda daha az kayg ı n ı n olmas ı, çocu ğun ele ştirilmemesi, fiziksel inaktiviteye neden olmas ı, daha rahat bir Ortam da etkile şim yap ılabilmesi (ev ortam ı, s ıcak, hava güzel, su güzel vs) bu ba ğın bağıml ılık yapma ola.- s ılığı n ı artt ıran zararl ı etkenlerdir ( 8). Beden imaj ı bozuk, dü şük self-esteemli ve tedavi edilmemi ş cinsel disfonksiyonlu ki şiler eğer fiziksel bir ili şki başlatamayacaklarsa sanal cinsellik onlar ı çekecektir. Yanl ız olup yüzyüze ili şkilerde disfonksiyonel olan ki şilerde internet olumludur. Çok çekici bir k ız olup erkek arkada şlar ın sadece göğsüne baktığı için arkadaşl ık kuramayan bir ergen için çekici bir ortam olabilir. Arkada şlarıyla gevezelik yerine postmodernism hakk ında konu şmak isteyen ergen için iyi bir ortam olabilir (4). 1966'da Dr. Ivan Goldberg taraf ından " İnternet Bağıml ılığı Bozukluğu" tanımlanm ıştır. İnternet disorder (IAD) internet tutkunlu ğu bozukluğunu, tan ımlamak zordur. Birço ğu ki şi gerçekten (online) haberle şme ağıncla çok vakit geçirmektedir ancak birçok ki şi okuyarak, TV seyrederek, arkada ş ve sosyal aktivitelerini de ihmal eder. Ancak kitap ba ğıml ıl ığı, TV ba ğı ml ılığı bozuklu ğu tan ıs ı konmaz. Bu patolojiye YATKINLIK için baz ı özellikler aras ında fanteziye yatk ınl ık olmal ıdır. Ki şi geleneksel sosyal durumunda yetersizlik hissetti ğinde yatkınl ık olabilir. Örne ğin öğrenci yurda gidip sosyal deste ğini kaybetti ğinde yeni emin yol olarak internet ortaya ç ı- kabilir (Yeni ili şkiler için). İleti şim araçlarındaki teknolojik geli şmeler sosyal etkile şimlerde yeni alanlar açm ış t ır. Ki şinin evinden kendi fikirlerini yüzlerce, binlerce ki şiye ulaşt ırmas ı mümkün olmu ştur. Ayn ı zamanda k ısa sürede geri bildirim alabilniektedir. Fantaziye yatk ınl ık, utangaçl ık, sosyal fibi, sosyal durumda kay ıp, dikkatin kayb ı IAD ye yakalanma olas ı l ığın ı artt ı rabilir. Herhangi bir şeyin güvenilir olmas ı, çabuk olmas ı ve tamamen tatmin edebilmesi bir şeyin ba ğıml ıl ık yapabilmesi ile paralel gitmektedir (4). İnternet ba ğıml ılığı diğer ba ğımlılık tipi bozukluklar ı gibi öncelikle ki şinin etkile şimde oldu ğu ki şilerle ili şkisini bozmaktad ır. Dahas ı, bir çok ki şinin bu haberle şme ağında sosyal destek, anlaml ı ili şkiler ve eğlence bulabilmesi ki şide çat ışmalara ve suçluluk hissine kaynak olabilmektedir. Ağustos 1999'da Boston'da Joseph B. Walther Amerikan Psikoloji Assosiyasyonun y ıllık toplant ıs ında " İleti şim Ba ğıml ılığı Bozukluğu" isimli sendromu savunmu ştur. Bu sendrom İnternet Ba ğımlıl ık Bozukluğuna alternatif olarak sunulmu ştur. Ki şilerin günlük yaşamlar ında normal i şlevleri tehdit eden çok geniş sorunlar yelpazesi mevcuttur. Bu ya şamda ki şisel ili şkiler ve sosyal etkinlikler etkilenmektedir ( 10). Bu bağıml ılık tipinde cep telefonlar ında ileti şimi de koyabilece ğimiz akla gelmektedir. Yüzyüze olmayan ileti şime bir örnek olarak cep telefonlar ındaki konu şma ve mesaj yazma ile ileti şim bağıml ılığı say ılabilece ği dü şünülebilir. Arac ıl ı iletişim sendromu diyebilece ğim bu durumlarda gerçek etyoloji ara ştınirnal ıdır. Bu ileti şim bozukluğunun olduğu diğer ortamlar ara ştırılmandır (10). Bu haberle şme ağına bağlanan ki şilerden bir k ısm ı- n ın yaşamlarında baz ı sorunlardan uzakla şmak için buna tutkun olduğunu dü şünürsek bu sorunlar bir mental sorun olarak kabul edilmelidir. Bir k ısım tutkunlar ise başkaca sorunlar ı olmadığı halde kompulsif bir şekilde kullandıklar ı kabul edilebilir. Bu dönemde teknoloji (TV, internet) sorun olmay ıp davranış sorunu oldu ğu için tedavisi de geleneksel yöntemlerle yap ılacakt ır (7,10). K ısaca sanal ortam kullan ım ınla ilgili sorunlar gözard ı edilmemeli ve klinik önem verilmelidir. Önemli bir sorun da interaktif medya ortam ının çocuk ve gençlerde özde şimi nas ıl etkilediği olup henüz bu konuda ara ştırmaya rastlanmam ıştır. İnteraktif medyan ın iyilikleri ve kötülükleri diye ay ırt etmeye çal ışarak akla şmak interaktif teknolojinin karma şıkl ığı karşıs ında olumsuz bir yöntemdir. Ancak bu karma şıklığın çocuk ve gençler üzerindeki etkileri bir ekip taraf ından ara ştınlmal ıdır. Bu ekipteki çocuk psikiyatrisinin rolü de bu ortam ın çocu ğun dünyas ını genişleterek sa ğlıkl ı olmas ına destek mi olduğunu, yoksa çocu ğun dünyas ın ı küçülttü ğüne mi karar vermek olabilir. Bu interaktif dünyan ın kontrolünün ebeveynler, okul ve medya oldu ğu gözard ı edilmeden i şbirliğinin önemi vard ır. 49
Gelişen iletişim Araçlar ı n ın Çocuk ve Gençlerin Etkile şim' üzerine Etkisi KAYNAKLAR I. Bremer J, Rauch P: Children and computers risk and benefits. J Amer Acad Cl ıild Adolesc Psychiatry 37:559-560, 1998. 2. Cantor J: Children's emotional responsen to technological disas ı er conveyed by the mass media in J.M Wober (ed) Television and nuclear Power: Malign the public mind pp.31-53, 1992, Norwood NJ, Ablex. 3. Committee on Communications American Academy of pediatrics www.aap.org/policy/00830.html 4. King SA: ls tlıe internet Addictive or are Addicts Using the Internet? 1996, www.concentric.net/--astom/iad.html 5. Policy Statement, Children, Adolescents, and Television (RE0043) Pediatrics 170(21:423-426, 2001. 6. Sege R, Dietz W: Television viewing and violencein children: the Pediatrician as Agent for charge Pediatrics 94:600-607, 1994. 7. Shapira NA, Goldsmith TD, Keck PE Jr, Khosla UM, Mc Elroy SL: Psychiatric features of individuals with problematic internet use. J Affect Discord 57(1-3):267-72, 2000. 8. Some things you should know about media violence and media literacy 2001. www.app.org/advocacy/childhealthmonth/media.htm 9. Tuncer AM, Yalç ın SS: Multimedia and children in Turkey, Türk J Pediatr 41:27-34, 1999. 10.Walther JB: Communication addiction disorder. Concern over Media, Behavior and Effects Annual meeting of the American Psychological Association Boston (1999-2001), www.psikiyatri net. 50