İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s.193-214 İSTANBUL DA İMALAT SANAYİ SEKTÖRÜNDE FAALİYET GÖSTEREN KOBİ LERİN (KÜÇÜK VE ORTA BÜYÜKLÜKTE İŞLETME) TOPLAM DENGELİ BAŞARI GÖSTERGESİ NİN BOYUTLARI YÖNÜNDE DEĞERLENDİRİLMESİ Tuğba KARABULUT 1 ÖZET Ülkemizdeki işletmelerin %99 undan fazlası KOBİ dir (Küçük ve Orta Büyüklükte İşletme). KOBİ ler ülke ekonomileri için büyük öneme sahip olmalarına rağmen kurumsal olarak yönetilememeleri nedeniyle kurumsal performans değerlendirmelerine yeterince önem verememektedirler. Toplam Dengeli Başarı Göstergesi işletmelerin performanslarını finansal, müşteri, içsel süreçler, öğrenme ve büyüme boyutlarında değerlendirmeyi amaçlayan bir araçtır. Bu çalışmanın amaçları, İstanbul da, imalat sanayi sektöründe faaliyet gösteren KOBİ lerin Toplam Dengeli Başarı Göstergesi boyutları açısından başlıca rakiplerine göre son üç yıldaki performanslarını ortaya koymak; küçük ve orta büyüklükte işletme olmalarıyla, Toplam Dengeli Başarı Göstergesinin finansal, müşteri, içsel süreçler, öğrenme ve büyüme boyutları arasında muhtemel ilişkiyi Ki-kare analiziyle irdelemektir. Bu çalışmada kolayda örneklem yoluyla tespit edilen, İstanbul da, imalat sanayi sektöründe faaliyet gösteren 432 KOBİ nin orta veya üst düzey yöneticilerine araştırma formu yüzyüze görüşme yöntemiyle doldurtulmuştur. Araştırma verilerine frekans dağılımı ve Ki-kare analizleri uygulanmıştır. Araştırma, ülkemizde literatürde KOBİ lerin Toplam Dengeli Başarı Göstergesi boyutlarına göre değerlendirilmesine yönelik sınırlı sayıda araştırma olması nedeniyle öncü rol oynamaktadır. Anahtar Kelimeler: KOBİ, Toplam Dengeli Başarı Göstergesi, Finansal Boyut, Müşteri Boyutu, Öğrenme ve Büyüme Boyutu EVALUATION OF SMES IN MANUFACTURING INDUSTRY SECTOR IN ISTANBUL BASED ON BALANCED SCORECARD DIMENSIONS ABSTRACT More than 99% of companies are SMEs (Small and Medium Size Enterprise) in Turkey. Although SMEs are important for economies of countries, SMEs don t give enough importance to their performances due to not having institutionalized management. Balanced Scorecard is a tool to evaluate company performance based on financial, customer, internal business processes, and learning and growth perspectives. The purposes of this study are to determine the last 3-year performances of SMEs in manufacturing industry sector in Istanbul compared to their main competitors based on Balanced Scorecard perspectives and to examine the possible significant relationship between the size of SMEs and Balanced Scorecard Perspectives. The questionnaire of this study was filled-out by middle or top level managers from 432 SMEs which were chosen by convenience sampling. Frequency distribution analysis and Chi-square analysis were applied to the data. This study is a leading study in this field due to not having enough studies to assess performances of SMEs based on Balanced Scorecard perspectives. Keywords: SME, Balanced Scorecard, Financial Dimension, Customer Dimension, Learning and Growth Dimension 1 Doç.Dr. İstanbul Ticaret Üniversitesi, Ticari Bilimler Fakültesi, İngilizce İşletme Bölümü Öğretim Üyesi 193
Tuğba Karabulut 1.TÜRKİYE DE VE AVRUPA BİRLİĞİ NDE KOBİLER Ülkemizde ve dünyada KOBİ ler (Küçük ve Orta Büyüklükte İşletmeler) ekonominin lokomotifi rolünü üstlenmektedirler. Toplumdaki bireylerin girişimcilik isteklerini gerçekleştirme, istihdam sağlama, ihracat yapma özellikleriyle ülkelere katkıda bulunmaktadırlar. Geçmişte ülkemizde farklı kuruluşların farklı KOBİ tanımları bulunmaktaydı. Avrupa Birliği ne uyum sürecinde Türkiye nin KOBİ tanımı hazırlanmış ve bir yönetmelikle 2005 yılında Resmi Gazete de yayınlanmıştır. Türkiye nin ve Avrupa Birliği nin KOBİ tanımları aşağıda yer almaktadır. Personel sayıları tutarlı olmasına rağmen, Avrupa Birliği ndeki KOBİ ler, Türkiye deki KOBİ lere göre yaklaşık 5 misli daha fazla gelir ve bilanço değerine sahiptirler. Resmi Gazete de yayınlanan KOBİ tanımı, nitelikleri ve sınıflandırılması hakkında yönetmeliğe göre bağımsız, ortak ve bağlı işletmeler için ek açıklamalar bulunmaktadır. Tablo 1. Türkiye nin KOBİ Tanımı Şirket Kategorisi Personel Sayısı Gelir ve Bilanço Değeri Orta ölçek < 250 1 milyon YTL 1 milyon YTL Küçük < 50 5 milyon YTL 5 milyon YTL Mikro < 10 25 milyon YTL 25 milyon YTL Kaynak:http://www.resmigazete.gov.tr/main.aspx?home=http://www.resmigazete. gov.tr/eskiler/2005/11/20051118.htm&main=http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2005/11/20051118.htm, Erişim Tarihi: 15.1.2011 Tablo 2. Avrupa Birliği nin KOBİ Tanımı Şirket Kategorisi Personel Sayısı Gelir ve Bilanço Değeri Orta ölçek < 250 50 milyon 43 milyon Küçük < 50 10 milyon 10 milyon Mikro < 10 2 milyon 2 milyon Kaynak: http://ec.europa.eu/enterprise/policies/sme/facts-figures-analysis/smedefinition/index_en.htm, Erişim Tarihi: 15.1.2011. Türkiye de 3.222.133 tane KOBİ bulunmaktadır. Toplam işletmelerin %99.9 u KOBİ dir. KOBİ ler Türkiye de; toplam istihdamın %78 ini, toplam katma değerin %55 ini, toplam satışların %65,5 ini, toplam yatırımların %50 sini, toplam ihracatın %59 unu gerçekleştirmektedir. KOBİ kredilerinin toplam krediler içindeki payı %24 tür. Bu işletmelerin 404.492 tanesi, yaklaşık %13 ü imalat sektöründe faaliyet göstermektedir. İstanbul daki KOBİ lerin sayısı Türkiye deki KOBİ lerin %23.4 ünü oluşturmaktadır. (http://www.sanayi.gov.tr/files/documents/kosgeb_katalog.pdf, ss. 26-35, Erişim Tarihi: 15.1.2011). İstanbul Ticaret Odası nın Ocak 2011 deki aktif üye sayısı 292.460 tır. (http://www. kobipostasi.net/2011/02/06/istanbulda-acilan-firma-sayisi-2010da-yuzde-17-artti/, Erişim Tarihi: 15.1.2011) 194
İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s.193-214 Ülkemizdeki toplam işletmeler içinde KOBİ lerin %99.9 paya sahip olduğu düşünüldüğünde İstanbul da en az 300.000 e yakın KOBİ olduğu görülmektedir. Öte taraftan, belirtilen istatistikler yönünde gidildiğinde İstanbul da imalat sanayi sektöründe 100.000 den az KOBİ bulunduğu düşünülebilir. Anakütle 100.000 olduğunda, %95 güven aralığında 383 adet, 300.000 olduğunda 384 adet örneklem araştırma için yeterlidir. (http://www.raosoft.com/samplesize.html, Erişim Tarihi: 17.1.2011) Avrupa Birliği nde ise, KOBİ lerin tüm işletmeler içindeki payı %99.8, toplam istihdam içindeki payı %67.4, katma değer içindeki payı %57.7 dir. (http://www.sanayi. gov.tr/files/documents/kosgeb_katalog.pdf, Erişim Tarihi: 15.1.2011) Avrupa Birliği nde KOBİ ler 90 milyon kişiye iş olanağı sunmakta, yenilik ve girişimciliğe katkıda bulunmaktadır. (http://ec.europa.eu/enterprise/policies/sme/ factsfigures-analysis/sme-definition/ index_en.htm, Erişim Tarihi: 15.1.2011) KOSGEB tarafından hazırlanan 2011-2013 KOBİ Stratejisi ve Eylem Planı nda yer alan KOBİ lerin GZFT (SWOT) analizinden bazı önemli maddeler aşağıda yer almaktadır (http://www.sanayi.gov.tr/files/documents/kosgeb_katalog.pdf,ss. 50-51, Erişim Tarihi: 15.1.2012): KOBİ lerin Güçlü Yönleri: - Karar mekanizmalarının esnek olması - Yöneticilerin ve personelin yakın ilişki kurabilmesi - İşletme sahiplerinin tanıdıkları ve tanındıkları bölgelerde yatırım yapmaları, böylece diğer işletmelerle, yerel yönetimlerle daha kolay iletişim kurabilmeleri - Büyük işletmelere göre pazar ve teknoloji değişikliklerine daha hızlı uyum sağlamaları - Belirli alanlarda uzmanlaşabilmeleri ve bu alanlarda ürün çeşitliliği sağlamaları - Öz sermaye ağırlıklı olarak çalışmaları nedeniyle ekonomik dalgalanmalardan büyük işletmelere göre daha az etkilenmeleri KOBİ lerin Zayıf Yönleri: - Yeni iş fikrine sahip girişimcilerin, bu iş fikrini hayata geçirmek için gereken girişimcilik kültürüne, bilgi altyapısına sahip olmadan, fizibilite çalışması yapmadan, iş planı hazırlamadan iş kurmaları - Profesyonel yöneticilere işletme yönetimini devretmek istememeleri - İşletme ve yönetim fonksiyonlarını gerçekleştirmek için bilgilerinin yetersiz olması - Zamanında ekonomik değişikliklerle ilgili öngörüler geliştirememeleri 195
Tuğba Karabulut - Nitelikli işgücü bulma ve maliyetlerini karşılama sorunları - Ar-Ge, yenilik, teknoloji ve sınai mülkiyet hakları konularında yeterince farkındalığa, bilgiye, sermayeye sahip olmamaları - Ölçek ekonomisi avantajlarından yararlanamamaları - Ürün/hizmet kalitesinde belirli standart düzeyini sürekli olarak koruyamamaları KOBİ lerin Fırsatları: - Kamu hizmetlerinin sunumunda KOBİ ihtiyaçlarına duyarlılığı ön planda tutan AB Küçük İşletmeler Yasası nın kamu kurumlarınca benimsenmesi - Ekonomik ve sosyal kalkınmadaki paylarından dolayı KOBİ lerin öneminin kamu kurumları, finansman kuruluşları, yerel yönetimler, üniversiteler ve sivil toplum kuruluşlarınca benimsenmiş olması - KOBİ lere pek çok kurum tarafından destek uygulanması - AB ve diğer yurt dışı fonların bulunması - Kalkınma Ajanslarının, Yatırım Destek Ofislerinin, KOSGEB Hizmet Merkezlerinin ve Kredi Garanti Fonu A.Ş. şubelerinin yaygınlaşması KOBİ lere Yönelik Tehditler: - Genel anlamda girişimcilere ve teknolojik yeniliğe dayalı yeni iş fikrine sahip girişimcilere başlangıç döneminde rehberlik ve finansman hizmeti verecek İŞGEM ve TEKMER gibi yapıların sayısının yeterli olmaması - Ekonomideki belirsizlik dönemlerinin KOBİ yöneticilerinin öngörüde bulunmasını güçleştirmesi - Çin başta olmak üzere Güney Asya ülkelerinden ucuz ithalat yapılması - İstihdam ve vergi yüklerinin yurt dışı pazarlarda rekabette dezavantaj oluşturması - KOBİ lere yönelik desteklerde tekrarları önlemek, desteklerin birbirini tamamlayıcı olarak tasarlanmasını sağlamak ve uygulamaları izlemek konusunda kurumlar arası koordinasyonun yetersizliği - Politika üreticilerin yararlanabileceği KOBİ istatistiklerinin yetersiz olması - Kredi garanti ve girişim sermayesi sistemlerinin yeterince yaygınlaşmamış olması. KOBİ lerin ekonomi, istihdam, katma değer, satışlar, yatırımlar, ihracat içerisindeki önemli paylarına rağmen kurumsal performanslarının değerlendirilmesi konusunda finansal performansın ötesindeki boyutlara fazla önem vermedikleri söylenebilir. Lite- 196
İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s.193-214 ratürde dünyada KOBİ lerin Toplam Dengeli Başarı Göstergesi yle bütünleşik performanslarını ölçen sınırlı sayıda araştırmaya rastlanmıştır. Ülkemizde de bu alanda çok az sayıda çalışma bulunmaktadır. Güner (2006) ve Yıldız vd. nin (2010) çalışmaları bulunmaktadır. Ülkemizde ve dünyada rekabet avantajı kazanmak ve korumak zorunda olan KOBİ lerin kurumsal performanslarını finansal performansın ötesinde müşteri, iş süreçleri, büyüme ve öğrenme boyutlarında değerlendirmeleri önemlidir.çalışmanın bundan sonraki bölümünde Toplam Dengeli Başarı Göstergesi konusunda bilgi verilmeye çalışılmıştır. 2.TOPLAM DENGELİ BAŞARI GÖSTERGESİ (BALANCED SCORECARD) Toplam Dengeli Başarı Göstergesi (Balanced Scorecard), Kaplan ve Norton tarafından 1990 lı yılların başında geliştirilmiştir. İşletmelerin stratejilerini uygulamaya dönük hedeflerle ilişkilendirmeyi; bu ilişkileri temsil eden göstergeleri izleyerek stratejilerin beklenen sonuçlara ulaşma düzeyini kontrol etmeyi amaçlar (Koçel, 2010: 447). Shneiderman a (1999) göre Toplam Dengeli Başarı Göstergesi felsefesi dünyada iş çevresinde gün geçtikçe yayılmaktadır. (Ong et al., 2010, 23). Kaplan and Norton a (1996) göre, Toplam Dengeli Başarı Göstergesi finansal olan ve olmayan performans ölçütlerinden oluşur. Örgütün uzun dönem stratejik niyetlerini, kısa dönem operasyonel faaliyetler ile birleştiren yeni bir stratejik kontol sistemidir. (Ong et al., 2010: 22-23). Ching ve Chan a göre (2004), Toplam Dengeli Başarı Göstergesi, geleneksel finansal bakış açısını; müşteri tatmini, içsel süreçler, öğrenme ve büyüme gibi finansal olmayan bakış açısıyla birleştirir. Kaplan a (1992) göre, Toplam Dengeli Başarı Göstergesi, şirketleri kapsamlı ve hızlı değerlendirecek ölçütler sağlar. Punniyamoorthy ve Murali ye (2008) göre, Toplam Dengeli Başarı Göstergesi, şirketlerin daha kapsamlı bakış açısıyla, operasyonel ve yatırım faaliyetlerini, kısa ve uzun dönem hedefleriyle eşleştirmelerini sağlar. Şirketlerin stratejik niyetlerinden gelişen fonksiyonel alanlarda ölçmeleri gereken unsurları belirler. Abdul Aziz (2003), Toplam Dengeli Başarı Göstergesinin işletmenin stratejik amaçlarını tanımladığını, dört unsurun entegrasyonuna dayalı olduğunu, çevresel değişimlere, rekabete ve müşteri isteklerine cevap vermesi gerektğini belirtmiştir. (Al-Matarneh, 2011: 40). Albright vd. ne (2010, 70) göre, Toplam Dengeli Başarı Göstergesi nin başarılı uygulanması beş unsura dayalıdır: (1) Değerlendirme sürecindeki adalet, (2) Örgütsel amaçları anlamak için iletişim ve bu amaçlara bireysel katkılar, (3) Ölçütler ve standartlar geliştirmek için katılım, (4) Amaçları esnetmek, (5) Anlamlı ödül sistemleri. Kaplan ve Norton un Toplam Dengeli Başarı Göstergesi modeli örgütsel misyon ve stratejilerin hedeflere dönüştürülmesini sağlar. Hedefler ve performans ölçütleri dört boyutun hedeflerinden geliştirilmiştir: (1) Finansal, (2) Müşteri, (3) İçsel Süreçler, (4) Öğrenme ve Büyüme. (Elijido-Ten, 2011: 60; Neumann, Roberts, ve Cauvin, 2010: 62). Toplam Dengeli Başarı Göstergesi, işletmenin etkililiğinin ve karlılığının artmasını sağlar. (Ong ve diğerleri, 2010: 22) 197
Tuğba Karabulut Şekil 1. Kaplan ve Norton a (1992) Göre Toplam Dengeli Başarı Göstergesinin Performans Göstergeleri Kaynak: Tamer Koçel, (2010), İşletme Yöneticiliği, 12. Baskı, İstanbul: Beta. Şekil yorumlandığında başarının sonuç göstergesi olan finansal göstergelerin değerleri, kurumsal öğrenmeyle başlamakta, içsel süreçleri etkilemekte, süreçlerde mükemmelliği sağlamaya çalışmaktadır. Biryandan müşteri tatmini artırılmakta, mevcut müşteriler daha bağlı hale gelmekte, öte taraftan, yeni müşterilere ulaşılabilmektedir. Sonuç olarak finansal başarı göstergelerinin değerleri artmaktadır. Öğrenme ve Büyüme Boyutu Toplam Dengeli Başarı Göstergesinin öğrenme ve büyüme boyutu yeniliğe, yaratıcılığa, yetkinliğe ve yapabilirliğe odaklanır. Cohen e (2008) göre bu bakış açısının hedefleri, içsel süreçlerini destekleyen insan sermayesini, bilgi sermayesini ve örgütsel iklimini belirler. Ayrıca, insanlara, davranışlarına, bilgiye, gelişmeye, öğrenme ve iyileştirme yeteneğine odaklanır. Johnson vd. ne (2005) göre, kuruluşlar işe alma ve eğitim, motivasyon ve güçlendirme, bilgi teknolojieriyle karar almayı destekleme yoluyla çalışanlarının yapabilirliklerine yatırım yaparak müşterilerine en iyi hizmeti verebilirler. (Ong et al., 2010, 24-25) Uzun dönem büyümeye ve başarıya yönelik ölçütlerin belirlenmesinde zorluklar bulunmaktadır. Örgüt için yeni beceri ve yetkinlik edinme, çalışan morali, süreç iyileştirme, müşteriye artan değer sunma bu gelecek odaklı boyutta ele alınır. (Al- Matarneh, 2011: 41) İçsel Süreçler Boyutu Bu süreç, müşteriye değer sunmak için kritik süreçleri, becerileri, yetkinlikleri ve teknolojileri belirler (Atkinson, 2006). Gartrell e (1990) göre, Ar-Ge ye yatırım yapmak yüksek ekonomik performans için önemli faktördür. (Ong et al., 2010: 25) Süreç iyileştirmeyle ilgili çalışmalar kalite yönetimiyle şirketin performansı arasında ilişki bulmaya çalışır. Örgütsel öğrenme ve gelişme faaliyetleri, içsel süreçlerini geliştirmeye çalışır ve müşteri değeri sunmaya katkıda bulunur. İncelenen bazı vaka çalışmalarına göre, verimli çalışanları, yenilikçiliği, müşteri hizmetini ve süreç geliştirmeyi iyileştiriler. (Ong et al., 2010: 26) Brown ve McDonnell a (1995) göre, yönetim müşteri talepleri karşılanırsa örgütün başarılı olacağı operasyonları, süreçleri, yetkinlikleri ve becerileri belirlemelidir. Bu örgüt 198
İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s.193-214 içi ölçütler müşteri tatmini üzerinde en etkili olanlar olmalıdır. (Al- Matarneh, 2011: 41) Müşteri Boyutu Bu boyut satışları ve hedef kitledeki müşterilerin bağlılığını sağlamak için kullanılan değer teklifini tanımlar. (Kaplan and Norton, 1996) Malina ya (2001) göre, bu yöneticilerin hedef pazar bölümlerindeki potansiyel müşterileri belirlemelerini ve bu müşterilere sunacakları değer parametrelerini seçmelerini gerektirir. Pazarlama literatürü, algılanan müşteri değerinin müşterinin tatmin düzeyini belirlediğini göstermektedir. Böylece, müşteri edinme, elde tutma, müşteri karlığı ve pazar payı artışı sağladığını ortaya koymaktadır. Yaratıcılığın, ürün iyileştirmelerin ve satış sonrası hizmetin geliştirilmesi müşterinin tatminini artırır. Krishnan vd. (1999) ve Rust vd. (1995) hizmet sektöründe hizmet kalitesinin müşterinin tatminini belirlediğini ortaya koymuşlardır. (Ong et al., 2010: 26) Kaplan ve Norton a (1996) göre, müşteriyi elde tutma ve müşteri tatminini içerir. Müşteri anketlerinden elde edilen bilgiler, müşteri bağlılığı indekslerini, pazar segmentinin büyümesini, müşteri tatmininin belirleyicilerini içerir. (Al- Matarneh, 2011: 41) Finansal Boyut Atkinson a (2006) göre, bu boyut kurumsal stratejinin somut çıktılarını karlılık, sermayenin getirisi, gelir, ekonomik değer, satış artışı, pazar payı gibi geleneksel finansal unsurlarla belirler. Cohen vd. ne (2008) göre, finansal hedefler işletmenin uzun dönem amaçları olarak belirlenir. (Ong et al., 2010: 27) Yönetim ekibinin aldığı kararlar, uyguladıkları planların ve yaptıkları faaliyetlerin finansal etkilerini değerlendirir. Kaplan ve Norton a (1996) göre, gelir, karlılık, satışlarda büyüme, hisse senedi değeri, öz kaynakların getirisi gibi ölçütleri içerir. (Al-Matarneh, 2011: 40-41) Toplam Dengeli Başarı Göstergesi alanında çeşitli bilim adamları araştırmalar yapmışlardır (Banker, Chang, ve Pizzini, 2004; Libby, Salterio, ve Webb, 2004; Lipe ve Salterio, 2000, 2002; Roberts, Albright, ve Hibbets, 2004). (Neumann, Roberts, ve Cauvin, 2010: 62) Ong vd. (2010), Malezya daki işletmelerin, Al-Materneh (2011) Ürdün deki sanayi işletmelerinin Toplam Dengeli Başarı Göstergesi uygulamaları konusunda araştırmalar yapmışlardır. Elijido-Ten (2011: 59) Avustralya daki ilk 100 büyük şirketin Toplam Dengeli Başarı Göstergesi uygulamalarına yönelik araştırma yapmışlardır. Manville (2007) kar amacı olmayan KOBİ lerde Toplam Dengeli Başarı Göstergesiyle performans yönetim sistemi uygulamasını inceleyen bir vaka çalışması yapmışlardır. Lawrie vd. (2006, s.1), Toplam Dengeli Başarı Göstergesi nin KOBİ lerde uygulanması üzerine bir makale yazmışlardır. Literatürde KOBİ lerin Toplam Dengeli Başarı Göstergesi uygulamaları üzerine sınırlı araştırma bulunmaktadır. Toplam Dengeli Başarı Göstergesi küçük işletmelerin açık bir yöne sahip olmasını, iş modelini anlamalarını, odaklanmalarnıı ve öncelik belirlemelerini, örgütsel kıvraklığı sağlar. (Lawrie vd., 2006: 3) Koçel e göre, Toplam Dengeli Başarı Göstergesi performans ölçütleri aşağıda yer almaktadır (Koçel, 2010: 448-450): 199
Tuğba Karabulut Finansal Boyut: Satış Gelirlerinde Büyüme (Satış tutarı, pazar payı, yeni müşteriler, yeni pazarlar, yeni ürünler), Maliyet Yönetimi (Çalışan başına maliyetler, birim maliyetlerdeki düşüşler, aktivite bazlı maliyetleme), Varlıkların Kullanımı (Stoklardaki azalma, stoklardaki devir hızı, nakit akışı, sermaye getirisi, verimlilik oranları). Müşteri Boyutu: Yeni Müşteriler (Yeni müşteri adedi, yeni müşterilere yapılan satışlar, yeni müşteri bulmanın ortalama maliyeti, müşteri başına ortalama satış, müşteri başına ortalama sipariş miktarı), Mevcut Müşteriler (İşletmeden ayrılan müşteri sayısı, mevcut müşterilere yapılan satışlardaki artış oranları, mevcut müşterilerle ortalama işlem sayısı, mevcut müşterilerin sipariş sıklığı), Müşteri Karlılığı (Müşteri başına toplam karlılık, müşteri başına maliyet, işlem başına maliyet). İçsel Süreçler Boyutu: Tasarımla İlgili Göstergeler (Yeni ürünler, yeni ürünü pazara ulaştırma süresi, başabaş durumu) Üretimle İlgili Göstergeler (Hata oranı, üretim süresi, üretim maliyeti), Teslimat (Zamanında teslimat yüzdesi, satılacak ürün olmaması durumu), Satış Sonrası (Üç aylık bir süre içinde yeniden sipariş veren müşterilerin oranı, bir yıl içinde yeniden sipariş veren müşteriler yüzdesi, müşteri tatmini) Kurumsal Öğrenme ve Yenilikler Boyutu: Çalışanların Yetenekleri (Çalışanların mutluluğu, personel devir oranı, çalışan başına verimlilik, çalışan başına kar), Bilgi Teknolojileriyle İlgili Göstergeler (Yeni ürünler, müşteriyle doğrudan ilişki halindekilerin sahip olduğu müşteriyle ilgili bilgi yüzdesi, müşterilerle ilgili bilgilerin sağlığı), Motivasyon (Çalışanların yaptıkları öneriler ve sayısı, uygulanan önerilerin sayısı, personele verilen ödüller, personele verilen ödüllerin sayısı, personele verilen ödüllerin miktarı, temel nitelikteki işleri geliştirmek için gerekli süre). 3.ARAŞTIRMA 3.1.Araştırmanın Amacı ve Yöntemi Bu çalışmanın amaçları, İstanbul da imalat sanayi sektöründe faaliyet gösteren KO- Bİ lerin Toplam Dengeli Başarı Göstergesi boyutları açısından başlıca rakiplerine göre son üç yıldaki performanslarını ortaya koymak; küçük ve orta büyüklükte işletme olmalarıyla, Toplam Dengeli Başarı Göstergesinin finansal, müşteri, içsel süreçler, öğrenme ve büyüme boyutları arasında muhtemel ilişkiyi Ki-kare analiziyle irdelemektir. İstanbul da İstanbul Ticaret Odasına kayıtlı yaklaşık 300.000 işletme olduğu ve toplam işletmeler içinde KOBİ lerin %99.9 paya sahip olduğu düşünüldüğünde, İstanbul da en az 300.000 e yakın KOBİ olduğu görülmektedir. Öte taraftan, belirtilen istatistikler yönünde gidildiğinde İstanbul da imalat sanayi sektöründe 100.000 den az KOBİ bulunduğu düşünülebilir. Anakütle 100.000 olduğunda, %95 güven aralığında 383 adet, 300.000 olduğunda 384 adet örneklem araştırma için yeterlidir. (http://www.raosoft.com/samplesize.html, Erişim Tarihi: 17.1.2011) Araştırmada 432 şirketin verileri elde edilmiş, bunlar üzerinde bir değerlendirme yapılmıştır. Araştırma için bir soru formu geliştirilmiştir. Toplam Dengeli Başarı Göstergesi boyutlarına yönelik Koçel in (2010: 448-450) de ortaya koyduğu değişkenler kullanılmıştır. 200
İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s.193-214 Bu çalışmada kolayda örneklem yoluyla tespit edilen, İstanbul da imalat sanayi sektöründe faaliyet gösteren 432 KOBİ nin orta veya üst düzey yöneticilerine, araştırma formu yüzyüze görüşme yöntemiyle doldurtulmuştur. Araştırma verilerine frekans dağılımı ve Ki-kare analizleri uygulanmıştır. 3.2.Araştırmanın Önemi 21.yüzyılın yoğun rekabet ortamında işletmelerin müşteri odaklı olmaları, iş süreçlerini iyileştirmeye ve basitleştirmeye önem vermeleri, öğrenen ve büyüyen organizasyon olmaları çok önemlidir. Bu boyutlara işletmelerin odaklanması finansal performanslarını da geliştirecektir. Böylece, ulusal ve küresel pazarda rekabet avantajı kazanabilir ve bunu koruyabilirler. Araştırmanın önemi, KOBİ lerin Toplam Dengeli Başarı Göstergesi boyutları yönünde rakiplerine ve büyüklüklerine göre performanslarını tespit etmeye yönelik olmasıdır. Bu alanda ülkemizde ve dünyada sınırlı sayıda araştırma bulunmaktadır. Bu nedenle araştırma, özellikle ülkemizde literatürde öncü rol üstlenmektedir. Araştırmanın KOBİ lerin Toplam Dengeli Başarı Göstergesi nin önemini kavramaları, kurumsal perfromans değerlendirmelerini Toplam Dengeli Başarı Göstergesi nin boyutları yönünde bütünleşik yapmalarının faydalarını anlamaları; finansal, müşteri, içsel süreçler, büyüme ve öğrenme boyutlarında kurumsal performans değerlendirme yapmaya yönlenmeleri açısından katkıda bulunacağı düşünülmektedir. 3.3.Araştırmanın Kısıtları Araştırmanın kısıtları, araştırmanın sadece İstanbul ilinde, imalat sanayi sektöründe faaliyet gösteren KOBİ ler üzerinde gerçekleştirilmesi ve bu KOBİ lerin kolayda örneklem yoluyla seçilmesidir. Örneklem sayısının ileride artırılması ve seçim yönteminin farklılaştırılması düşünülmektedir. Öte taraftan, araştırma formlarının yüzyüze görüşmeyle doldurtulmasının araştırmanın olumlu bir özelliği olduğu düşünülmektedir. 201
Tuğba Karabulut 3.4.Araştırmanın Sonuçları 3.4.1. Araştırmanın Frekans Dağılımı Analizi Sonuçları 202
İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s.193-214 203
Tuğba Karabulut 204
İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s.193-214 205
Tuğba Karabulut 206
İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s.193-214 207
Tuğba Karabulut Araşırmaya katılan şirketlerin son üç yıldaki performansları Toplam Dengeli Başarı Göstergesinin finansal, müşteri, içsel süreçler, öğrenme ve büyüme boyutlarının birçok alanında başlıca rakiplerine göre daha fazla veya çok daha fazladır. Bununla beraber, araştırmaya katılan şirketlerin son üç yıldaki performansları Toplam Dengeli Başarı Göstergesinin finansal boyutunda çalışan başına maliyetler, birim maliyetlerdeki düşüşler, müşteri boyutunda yeni müşteri bulmanın ortalama maliyeti, içsel süreçler boyutunda yeni ürünü pazara ulaştırma süresi, yeni ürünlerin başabaş noktasına ulaşma süresi, hata oranı, üretim süresi, üretim maliyeti, satılacak ürün olmaması durumu, öğrenme ve büyüme boyutunda personel devir oranı başlıca rakiplerine göre daha az veya çok daha azdır. Araştırma verilerinin Cronbach Alpha değeri 0.951 dir. 208
İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s.193-214 3.4.2. Ki-kare Analizi Sonuçları Tablo 43. Ki-Kare Analizi 209
Tuğba Karabulut 210
İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s.193-214 Toplam Dengeli başarı göstergesinin boyutlarını belirleyen 6-42 no lu sorularda (sorular aynı numaralı tablolarda görülebilir) Ki-kare analizi için şıklar birleştirilmiştir. Çok daha az ve Daha az şıkları kendi aralarında birleştirilmiş, Aynı şıkkı korunmuş, Daha fazla ve Çok daha fazla şıkları kendi içinde birleştirilmiştir. Şirketin son üç yıldaki ortalama personel sayısı ile Toplam Dengeli Başarı Göstergesi arasındaki ilişkiyi tespit etmek yapılan ki-kare analizinde küçük ve orta ölçekli işletmelerin farkını ortaya koymak amacıyla şıklar birleştirilmiştir. 1. ve 2. şıklar kendi içinde küçük işletmeleri temsilen, 3.ve 4. şıklar da kendi içinde orta ölçekli işletmelei temsilen birleştirilmiştir. Şirketin son üç yıldaki ortalama cirosu ile Toplam Dengeli Başarı Göstergesi arasındaki ilişkiyi tespit etmek yapılan ki-kare analizinde küçük ve orta ölçekli işletmelerin farkını ortaya koymak amacıyla şıklar birleştirilmiştir. 1.şık küçük işletmeleri temsilen korunmuş, 2., 3. ve 4. şıklar kendi içinde orta ölçekli işletmelei temsilen birleştirilmiştir. Şirketin son üç yıldaki ortalama personel sayısı ile satış tutarı, pazar payı, yeni müşterilere yapılan satış tutarı, stoklardaki devir hızı, nakit akışı, sermaye getirisi, verimlilik oranı, yeni müşteri bulmanın ortalama maliyeti, müşteri başına ortalama satış miktarı, şirketten ayrılan müşteri sayısı, mevcut müşterilere ortalama sipariş sıklığı, satılacak ürün olmaması durumu, çalışanların yaptıkları öneriler ve sayısı arasında ilişki vardır. Şirketin son üç yıldaki ortalama cirosu ile satış tutarı, pazar payı, yeni müşterilere yapılan satış tutarı, yeni pazarlarda yapılan satış tutarı, stoklardaki devir hızı, nakit akışı, sermaye getirisi, verimlilik oranı, yeni müşteri adedi, yeni müşterilere yapılan satışlar arasında ilişki vardır. Görüldüğü üzere, şirketin son üç yıldaki ortalama personel sayısı ile ağırlıklı olarak Toplam Dengeli Başarı Göstergesinin finansal ve müşteri boyutları arasında ilişki bulunmaktadır. Ayrıca, şirketin son üç yıldaki ortalama cirosu ile ağırlıklı olarak Toplam Dengeli Başarı Göstergesinin finansal ve müşteri boyutları arasında da ilişki bulunmaktadır. 4. SONUÇ KOBİ ler ülkemiz, AB ve dünya ülkeleri için büyük öneme sahip, ekonominin gelişmesi için lokomotif rol üstlenen, faaliyet gösterdikleri ülkelere rekabet avantajı kazandırabilecek işletmelerdir. Bununla beraber, yönetim ve finansal problemleri nedeniyle yeterince büyüyememekte, yabancı pazara yayılamamakta, kurumsallaşamamakta ve kurucularından sonraki jenerasyonlarda varlık gösterememektedirler. Bu çalışmada, öncelikle KOBİ lerin başlıca rakiplerine göre son 3 yıldaki performansları Toplam Dengeli Başarı Göstergesinin finansal, müşteri, içsel süreçler, öğrenme ve büyüme boyutlarında değerlendirilmiştir. Literatürde KOBİ lerin Toplam Dengeli Başarı Göstergesi boyutlarına göre performanslarını değerlendiren sınırlı sayıda çalışma olması nedeniyle, bu çalışma alanında öncü rolü üstlenmektedir. Frekans analizi sonuçlarında, araştırmaya dahil edilen KOBİ lerin performanslarının Toplam Dengeli 211
Tuğba Karabulut Başarı Göstergesinin finansal, müşteri, öğrenme ve büyüme boyutlarında son üç yılda başlıca rakiplerinden daha iyi veya çok daha iyi olduğu gözlenmiştir. Bununla birlikte, araştırmaya dahil edilen KOBİ lerin son üç yıldaki performanslarının içsel süreçler boyutunda başlıca rakiplerinden daha iyi veya çok daha iyi olmadığı gözlenmektedir. Bu durum araştırmaya katılan KOBİ lerin içsel süreçlere yönelik performanslarını iyileştirmeleri gerektiğini ortaya koymaktadır. Toplam Dengeli Başarı Göstergesinin dört boyutu birbirine destekleyici özelliktedir. İçsel süreçlere yönelik performanslarını iyileştirmek için destekleyici olarak Toplam Dengeli Başarı Göstergesinin öğrenme ve büyüme boyutlarına odaklanmaları önemlidir. Böylece, başlıca rakiplerine göre müşteriye yönelik performanslarını da iyileştirebilir ve daha yüksek finansal performansa erişebilirler. Öte taraftan, araştırmanın Ki-Kare analizi sonuçları değerlendirildiğinde, araştırmaya katılan KOBİ lerin son üç yıldaki ortalama personel sayıları ile ağırlıklı olarak Toplam Dengeli Başarı Göstergesinin finansal ve müşteri boyutları arasında ilişki bulunmaktadır. Ayrıca, ilgili KOBİ lerin son üç yıldaki ortalama ciroları ile ağırlıklı olarak Toplam Dengeli Başarı Göstergesinin finansal ve müşteri boyutları arasında da ilişki bulunmaktadır. KOBİ lerin personel sayısı ve ciro artışlarının, finansal ve müşteri performanslarını iyileştirdiği gözlenmektedir. Bu durum da KOBİ lerin büyüme amaçlarıyla paralellik göstermektedir. Özet olarak, alınan örneklem yönünde İstanbul da imalat sanayi sektöründe faaliyet gösteren KOBİ lerin içsel süreçlerini iyileştirerek başlıca rakiplerinin önünde geçmeleri gerektiği, bunun için öğrenmeye ve büyümeye önem vermelerinin önemli olduğu, böylece finansal ve müşteri boyutlarında başlıca rakiplerine göre daha iyi duruma gelecekleri söylenebilir. Öte taraftan, İstanbul da imalat sanayi sektöründe faaliyet gösteren KOBİ lerin, ciro ve personel sayısı açısından büyüme gerçekleştirerek daha iyi finansal performansa ve müşteriye yönelik performansa ulaşabilecekleri düşünülebilir. 212