YUSUFELİ BARAJI VE HES

TÜRKİYE CUMHURİYETİ ENERJİ VE TABİİ KAYNAKLAR BAKANLIĞI DEVLET SU İŞLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ EMLAK VE KAMULAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI YUSUFELİ BARAJI VE HES YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI BÖLÜM 1 GİRİŞ Çevre Danışmanlık Ltd. Şti. Temmuz 2006 (Rev B), Ankara

1. GİRİŞ 1.1. Proje Özeti Yusufeli Barajı ve Hidroelektrik Santrali Projesi (Yusufeli Projesi), Türkiye nin Doğu Karadeniz Bölgesi nde, Çoruh Nehri üzerinde yer almaktadır. Proje, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü nün (DSİ) Yukarı ve Orta Çoruh Nehri üzerinde yer alan 5 projesinden biridir ve Konsorsiyum tarafından inşa edilecektir. Önerilen Yusufeli Projesi, 33 km 2 lik rezervuarıyla Çoruh Nehri Vadisi nin bir bölümü ile kollarını kaplayarak Yusufeli İlçe Merkezi ni ve üç köyünü tamamen su altında bırakacaktır. Ayrıca, 16 köy ve/veya arazileri de kısmen su altında kalacaktır. Rezervuar aynı zamanda bölgede mevcut ulaşım ve altyapı sistemlerini de etkileyecektir. Dolayısıyla, Çoruh Hidroelektrik Gelişim Planı nın ilk safhalarında yapımı planlanmayan iki relokasyon yolunun yapımı, Yusufeli Projesi kapsamında gündeme gelmiştir (Artvin-Bayburt yolu relokasyon kesiminin 55 km si; Artvin- Erzurum yolu relokasyon kesiminin 31 km si). Bu yeni yollar genelde rezervuar sınırına paralel gitmektedir. Yusufeli baraj yeri ve rezervuar alanı, relokasyon yolları ve etkilenen yerleşimler Şekil 1.1 de gösterilmiştir. Yusufeli Projesi için çalışmalar 1970 lerde Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü tarafından başlatılmıştır. Yusufeli Projesi ni de kapsayan Çoruh Nehri hidroelektrik gelişme master planı 1982 de hazırlanmıştır. Yusufeli Projesi ve akış aşağısındaki Artvin Projesi için fizibilite raporu 1986 da tamamlanmıştır ve 1990 da son haline getirilmiştir. Proje, 1997 yılında hükümet tarafından yatırım programı kapsamına alınmıştır ve uluslararası bir konsorsiyum tarafından inşa edilmesi planlanmıştır. Projenin gerçekleştirilmesi çeşitli nedenlerden dolayı ertelenmiştir, ancak 2005 yılında projenin yapımı için DSİ ve Konsorsiyum arasında sözleşme imzalanmıştır. DOĞUŞ İnşaat ve Ticaret A.Ş. liderliğindeki Konsorsiyum, ALSTOM, COYNE & BELLIER ve DOLSAR dan oluşmuştur ve EPC Yusufeli Proje si için DSİ nin (ekipman-satın alma-inşaat) müteahhitidir. Yusufeli Projesi ne yönelik sosyoekonomik etki değerlendirmesi çalışmasını da kapsayan çevresel etki değerlendirmesi (ÇED) çalışması, 1998 de başlatılmış ve 2000 ve 2002 yılında ekstra çalışmalar yapılmıştır. 2004 sonbaharında, detaylı saha çalışmaları ile ÇED çalışmaları devam etmiştir ve bu çalışmaların sonucu olan ÇED raporu 2005 yılında finalize edilmiştir. Yusufeli Projesi için bir Yeniden Yerleşim Eylem Planı (YYEP) hazırlanması çalışmaları ilk olarak proje sahibi DSİ tarafından Ağustos 2000 de başlatılmış; bu çalışmaların sonucu olan YYEP raporu da Şubat 2001 de tamamlanmıştır. Bu tarihten sonra Türk mevzuatında kamulaştırma, ve yeniden yerleşim konularında önemli değişiklikler meydana gelmiş ve uluslararası kredi kurumlarının standartları da revize edilmiştir. Mevcut YYEP raporunun revizyonu için çalışmalar Temmuz 2004 te başlatılmıştır. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 1 / 16

Bu rapor, saha ve masa başı çalışmaları ile analizleri içeren iki aşamalı bir çalışma sonucu ortaya çıkmıştır. bu raporda yeniden yerleşim planlamasıyla ilgili Türk mevzuatı ve politikasının yanı sıra ilgili çalışmaların sonuçları da (Türk mevzuatı ile Dünya Bankası yaklaşımı arasındaki farkların ve bu farkları kapatmak için kullanılabilecek yöntemlerin sistematik bir analizi, hak sahipliği, tazminat, gelir restorasyonu, uygulama programı ve bütçe konularıyla ilgili bilgiler) sunulmuştur. Ayrıca, projenin ÇED Raporu da YYEP çalışmalarının sonuçlarına uygun olarak revize edilmiştir. Proje planına göre, inşaat çalışmalarının yaklaşık 7.5 yıl (88 ay) sürmesi öngörülmektedir. Su tutma inşaatın yedinci yılının başında (inşaatın başlamasından 76 ay sonra) başlayacaktır. Her biri 180 MW lık üç ünite (3 180 MW) işletmeye alınacak olup; birinci ünite 83. ayda, ikinci ünite 86. ayda ve üçüncü ünite 88. ayda devreye alınacaktır. Yusufeli Projesi nin ekonomik ömrünü, baraj ve hidroelektrik santral projelerinin genelinde olduğu gibi rezervuarın sediman ile dolması tayin edecektir. Projenin ekonomik ömrünün, gerekli ekipman bakımı ve yenilemesi yapılarak, 200 yıl olacağı beklenmektedir. 1.2. Proje Tanımı 1.2.1. Projenin Amaçları Çoruh Nehri hidroelektrik gelişme planında (1982), nehir üzerinde kademeli bir seri halinde konumlandırılmış ve Yusufeli Projesi de dahil toplam 10 barajın inşa edilmesinden oluşmaktadır. Nehrin en yukarı kısmındaki Laleli ile en aşağı kısmındaki Muratlı barajları, baraj yerleri arasındaki 1,430 m lik kot farkı, 2,536 MW lık kapasiteyle 8,322 GWh lik elektrik üretimi için kullanılacaktır. Bu 10 proje, en yüksek kottan (akış yukarı) en alçak kota (akış aşağı) kadar Tablo 1.1 de özetlenmiştir. Çoruh Nehri nin aşağı ve orta kısımlarındaki beş projenin yüksek kotlardaki projelere göre yüksek enerji üretme kapasitesine sahip olması nedeniyle, bu beş projeyi gerçekleştirmek için yapılacak çalışmalara öncelik verilmiştir ve bu çalışmalar 1990 ların başında başlatılmıştır. Bu beş projenin tümünün nihai tasarımları tamamlanmıştır ve akış aşağıdaki üç projenin (Deriner, Borçka ve Muratlı) inşaatı başlamıştır. Muratlı projesi Haziran 2005 yılında işletmeye açılmıştır ve Borçka ve Muratlı projelerinin sırasıyla fiziksel olarak %90 ve %75 i tamamlanmıştır. Yusufeli Projesi uluslararası finansman başvurusu aşamasında olup bu YYEP ve ÇED raporları bu bağlamda hazırlanan belgeler arasındadır. Yusufeli Projesi nin Türkiye nin enerji üretimine 540 MW lık kurulu güç ile katkıda bulunması beklenmektedir. Yüksek kurulu gücü ve yüksek yıllık elektrik üretimi (1,705 GWh/yıl) ile Yusufeli Hidroelektrik Santrali, yıllık ihtiyacın %0.6 ini karşılayarak Türkiye nin uzun vadeli enerji hedefleri çerçevesinde önemli bir yere sahip olacaktır. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 2 / 16

Tablo 1.1. Çoruh Nehri Kalkınma Projeleri Proje Kurulu Güç (MW) Yıllık Üretim Kapasitesi (GWh) Laleli Barajı ve HES 99 245 İspir Barajı ve HES 54 327 Yukarı Çoruh Projeleri Güllübağ Barajı ve HES 84 285 Aksu Barajı ve HES 120 344 Arkun Barajı ve HES 222 788 Orta Çoruh Projeleri Yusufeli Barajı ve HES 540 1,705 Artvin Barajı ve HES 332 1,025 Deriner Barajı ve HES 670 2,118 Aşağı Çoruh Projeleri Borçka Barajı ve HES 300 1,039 Muratlı Barajı ve HES 115 444 Yusufeli Projesi, havzanın orta kısmında yer alıp Çoruh Nehri gelişme planında önemli bir konuma sahiptir. Geniş rezervuarıyla Yusufeli Projesi, nehir akışını kontrol ederek nehrin aşağı kısımlarında inşa edilecek projelerin (Artvin, Deriner, Borçka ve Muratlı) yüksek verimle ve dolayısıyla yüksek üretimle çalışmalarına olanak sağlayacaktır. Dolayısıyla Yusufeli Projesi nin avantajı, Çoruh Havzası ndaki tüm hidroelektrik projelerinin entegre bir şekilde planlandığı göz önüne alınarak değerlendirilmelidir. Aşağı kısımdaki projeler, Yusufeli Projesi göz önünde bulundurularak ve bu projenin sağlayacağı akım regülasyonu gibi avantajlar göz önüne alınarak planlanmıştır. En aşağıdaki beş projenin tamamlanmasıyla 2,000 MW lık kurulu güç ve ortalama yıllık 6,332 GWh lik üretim kapasitesi sağlanacaktır ve bu ülkenin enerji talebinin karşılanmasına yardım edecektir (DSİ, 2002). 1.2.2. Proje Birimleri ve İlgili Tesisler Yusufeli Projesi aşağıdaki temel birimlerden ibarettir: Sol sahilde 63 m genişliğinde dolusavağa sahip ve temelden yüksekliği 270 m olan bir kaya dolgu baraj. Su tutmadan itibaren baraj, normal su seviyesinde (710 m) 33 km 2 lik yüzey alanına sahip bir baraj gölü (rezervuar) oluşturacaktır. Rezervuar, Barhal, Tortum ve Oltu yan kolları üzerindeki rezervuar uzantıları da dahil, yaklaşık olarak 60 km toplam uzunlukta olacaktır. 540 MW lık yeraltı santral binası ve baraj alanından yaklaşık 10 km akış yukarıda yer alan ilgili şalt sahası. Sağ sahilde, inşaat döneminin sonunda biri dipsavağa, diğeri de dengeleme odasına dönüştürülecek iki derivasyon tüneli. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 3 / 16

Baraj yerinin akış yukarısında kaya, kil çekirdek ve filtre malzemenin alınacağı taş ocağı ve malzeme ocakları. Barajın toplam gövde hacmi 20 milyon m 3 mertebesindedir. Kaya malzeme, taş ocaklarından olduğu gibi daimi yapılar için yapılacak kazılardan sağlanacaktır ve fazla malzeme depo alanlarında depolanacaktır. Ana ulaşım yollarından proje birimlerine ulaşımı sağlayan kalıcı servis yolları (RY1-RY5). İnşaat aşamasında dış karayolu trafik akışını sağlayacak sağ ve sol varyant (bypass) yolları ve ilgili köprüler. Ana servis yolları, varyant (bypass) yollar, ve taş ocağı ve malzeme ocaklarından ana proje birimlerine ulaşımı sağlayan geçici servis yolları ve ilgili köprüler. Çeşitli faaliyet alanlarına ulaşımı sağlayan ve taş ocağının üst seviyesi ile ana servis yollarını birbirine bağlayan ikincil servis yolları ve köprüler. Geçici servis yolları, sağ ve sol varyant yolları, geçici ana servis yolları ve ikincil servis yollarını gösteren harita Şekil 1.2 de verilmektedir. İnşaat aşamasında en yoğun dönemlerde sayıları 1,800 ü bulacak olan işçilerin ve işletme aşamasında yaklaşık 100 daimi çalışanın konaklama ve sosyal ihtiyaçlarını karşılamak için idari binalar, okul (işçilerin çocukları için ihtiyaç olduğunda), konukevi, lokanta, yemekhane ve diğer sosyal tesisleri kapsayan geçici ve kalıcı şantiye tesisleri. Uygun yerin sınırlı olması nedeniyle tesislerin sekiz ayrı alanda yapılması ve İdare nin (proje sahibi) kalıcı tesisleri ile Müteahhit in şantiyesi hariç bazı tesislerin baraj rezervuar seviyesinin altında kalması öngörülmüştür. Bu sekiz tesisin yerleri Şekil 1.3. de gösterilmektedir. Su tutma sırasında su altında kalacak tesislerin sökülebilir türden geçici yapılar olması planlanmaktadır. Yusufeli Rezervuarı ile su altında kalacak ana yol ağının yerini alacak iki relokasyon yolu (Artvin-Bayburt Yolu relokasyon kesiminin 55 km si; Artvin- Erzurum Yolu relokasyon kesiminin 31 km si) proje kapsamına dahildir. Bu yeni yollar genel olarak rezervuar sınırına paralel gitmektedir (bkz. Şekil 1.1.). Bu yollar için DSİ ile karayollarının planlanması, inşası ve işletmesinden sorumlu kurum olan Karayolları Genel Müdürlüğü (TCK) arasında bir protokol imzalanmıştır. Bu çerçevede, bu yolların mühendisliği ve inşası Konsorsiyum tarafından gerçekleştirilecektir. Bu prosedür, halen inşaat aşamasında olan akış aşağıdaki Deriner Projesi ndeki relokasyon yollarının yapımı için de uygulanmıştır ve bu relokasyon yolları halihazırda kullanılmaktadır. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 4 / 16

İletim Hatları Yusufeli Projesi nde üretilecek elektriğin nakli için gereken enerji iletim hatları, Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi (TEİAŞ) tarafından tasarlanıp inşa edilmektedir ve ilgili bütün çalışmalar TEİAŞ ın sorumluluğu altındadır. Borçka, Muratlı, Deriner, Artvin ve Yusufeli projeleri için 380 kv ve 154 kv luk enerji iletim hatlarının güzergah çalışmaları TEİAŞ tarafından tamamlanmıştır. Ayrıca, bu projeler için gereken 380 kv luk hatlar inşa edilmektedir. Bu iletim hatlarının güzergahı, ÇED i de içeren gerekli çalışmalar yapılarak ve yerleşim birimlerinin uzağından geçmesi amaçlanarak seçilmiştir. Bundan dolayı, bu projeler yeniden yerleşime neden olmayacaklar ve kamulaştırma ile ilgili hükümler direklerin ayakları için geçici arsa ediniminde uygulanacaktır. 1.2.3. İlgili / Sorumlu Kurumlar Daha önce belirtildiği gibi, proje sahibi DSİ, müteahhidi Konsorsiyum olup; proje için finansman kısmen uluslararası finans kuruluşlarından sağlanacaktır. Türkiye de hidroelektrik santrallerinin işletilmesinden sorumlu kurum Elektrik Üretim A.Ş. (EÜAŞ) dır. Dolayısıyla inşaat aşamasından sonra DSİ, santrali EÜAŞ a devredecektir. Benzer şekilde, Artvin-Erzurum ve Artvin-Bayburt relokasyon yolları da, Türkiye de karayollarından sorumlu kurum olan Karayolları Genel Müdürlüğü ne devredilecektir. İletim hatları için gereken bütün ilgili çalışmalar ve iletim hatları inşası TEİAŞ ın sorumluluğundadır. Yusufeli HES ini ulusal elektrik şebekesine bağlama çalışmaları Yusufeli ÇED i ve YYEP den bağımsız olarak yapılmaktadır ve yeniden yerleşime gereksinim duyulmaz. İletim hatları güzergah seçimi sırasında DSİ ve Artvin Valiliği gibi ilgili kurumlarla istişarede bulunulmuştur. İleriki yerleşim yerleri için inşa edilecek iletim hatları ve eğer gerekirse geri kalan köylerin arasında bağlantının kurulması, TEİAŞ tarafından, yeniden yerleşim yerlerinin planlanması çerçevesinde planlanıp gerçekleştirilecektir. Yeniden yerleştirme planındaki kurumların sorumlulukları ve hazırlıkları bu YYEP raporunda anlatılmıştır. 1.3. Yeniden Yerleşim Eylem Planı nın Stratejisi ve Kapsamı Yeniden Yerleşim Eylem Planının (YYEP) amacı; projeden etkilenen insanların (PEİ lerin) taşınmaz kayıplarının tazmin edilmesinin ve gerekiyorsa PEİ lerin yeniden iskan edilmelerinin ve yaşam şartlarının iyileştirilmesinin projeye özel bir çerçevede planlanması ve geliştirilmesidir. YYEP çalışmaları sırasında PEİ lerin varlıkları, yaşam şartları ve kurulu kazançlarının kaybı göz önünde alınacak ve her ikisini de varlıklarını ve kazançlarını yeniden temin edebilmeleri hedeflenecektir. Projeden etkilenen insanların, kazançlarını veya yaşam standartlarını iyileştirmek için yapacakları çalışmalar desteklenecek veya en azından yeniden yerleşim ya da proje YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 5 / 16

uygulamasının başlamasından önceki seviyelerini (hangisi daha yüksek ise) muhafaza edebilmeleri sağlanacaktır. Böylece YYEP hem Türk mevzuatı hem de uluslararası finans kuruluşlarının gerekleri (Dünya Bankası standartları) çerçevesinde geliştirilecektir. İhtiyati tedbir politikaları, Türk yeniden yerleşim çerçevesi yeterli gelmediği takdirde, Türk yeniden yerleşim çerçevelerinin ve projeye özgün mekanizmaların geliştirilmesi/önerilmesi anlamında devreye girmektedir. 1.3.1. Yusufeli Proje sinin Stratejisi Yusufeli Projesi için yürütülen YYEP çalışmalarının stratejisi aşağıda belirtilen ana konuları esas alır. Bu konular YYEP in bütün aşamalarında göz önünde bulundurulmuştur. Halkın Bilgilendirilmesi, Katılımı ve Halka Danışma Yeniden Yerleştirme planlamasının bütün aşamalarında PEİ lerin katılımı teşvik edilmiştir. YYEP çalışmaları sırasında halka güvenilir bilgi verilmiş ve kitapçıklar ve broşürlerin yayımlanması, toplantılarda haritaların sergilenmesi, anket yapılması konularında ilgili paydaşlara danışılmıştır. Sivil Toplum Kuruluşlarının (STK ların) Katılımı Yerel ve ilgili STK larla irtibatta bulunulmuş ve YYEP çalışmaları sırasında onlara danışılmıştır. İzleme ve şikayet mekanizmaları gibi konularda STK ların görüşleri YYEP hazırlıklarında göz önünde bulundurulmuştur. Hassas Gruplar ve Sosyal Cinsiyetlerle İlgili Konular Saha çalışmalarından yola çıkılarak hassas gruplar belirlendi (kilit bilgilendirici ve hanehalkı anketleri, forum/odak grup toplantıları) ve PEİ lerin yaşam standartlarını iyileştirme çalışmalarında bu gruplara öncelik verildi. Halkı bilgilendirme ve konsültasyon çalışmalarında özellikle kadınlar göz önünde bulunduruldu. Bölüm 9 da açıklandığı gibi, kadınlar için ayrı forum/odak grup toplantıları yapıldı ve böylece gelir iyileştirme için projeye özel mekanizmaların geliştirilmesinde kadınların görüşleri ve öncelikleri göz önünde bulunduruldu. Yerel Mevzuat ve Uluslararası Mevzuatlar Arasındaki Farkları Kapatmak Yerel mevzuat ve uluslararası mevzuatlar arasındaki boşluğu kapatmak için projeye özel mekanizmalar incelendi ve bu boşlukları kapatmak için araçlar geliştirildi. Gerçek ve güvenilir olmak için, daha önce yeniden yerleşim yardımında kullanılmasa bile ilgili devlet politikalarında belirtilen araçlar da kullanıldı. Bunlardan en önemlisi uygun durumlar için kredi sağlamaktır. Diğerleri ise, yeşil kart başvuruları (ücretsiz sağlık hizmeti sağlamak için), valilik ve kaymakamlıklardan sağlanan sosyal ve dayanışma fonları, devlet kurumları ve Devlet Planlama Teşkilatı nın (DPT) mevcut fonlarının proje alanı için kullanımıdır. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 6 / 16

Süreklilik Gelir iyileştirmesi ve rehabilitasyonu gibi YYEP bileşenleri sürekliliği sağlayacak şekilde tasarlanmıştır. İş Olanakları, Gelir Restorasyonu ve Rehabilitasyonu Hem kısa dönem hem de uzun dönem için iş olanakları sağlamaya öncelik verilmiş ve bunun için önlemler geliştirilmiştir. Bu bağlamda, yardım kaynakları incelenmiş ve ilgili devlet kuruluşları ve STK lara danışılmıştır. Yusufeli Projesi ile ilgili yeniden yerleşim konularını koordine eden ve halkın yatırım aktivitelerini planlayan ana kuruluş olan DPT nin desteği çok önemlidir. Bu dikkate alınırsa, DPT sorumluluğu altında yürütülen Doğu Karadeniz Bölgesi Gelişme Planı (DOKAP) çok önemli bir araç olarak görülmektedir. Buna ek olarak, Artvin İli Türkiye deki öncelikli gelişmesi gereken bölgeler listesindedir ve gelir restorasyonu ve rehabilitasyonu için bu durumun avantajları hazırlanan YYEP de araştırılmaktadır. Yoksullaşma Riski Analizi Yeniden yerleşmeden doğan yoksullaşma riskleri belirlendi ve uluslara örneklere göre incelendi. Bu riskleri azaltmak için gerekli önlemler geliştirildi. PEİ lerin Yeniden Yerleşim Tercihleri PEİ lerin yeniden yerleşim tercihleri belirlendi ve YYEP planlamasında göz önünde bulunduruldu. Analizler, Doğruluk ve Saydamlık Mevcut durumun analizinde ve projenin etkilerinin değerlendirilmesinde, durumu doğru göstermek için mevcut olan veriler kullanılmıştır. Değişik kaynaklardan gelen verilerin kontrolü yapılmıştır (devlet istatistikleri, projeye özel arazi çalışmalarının istatistikleri ve sosyo-ekonomik anketlerin sonuçları dahil). Elde edilen bilgi ve danışmanlık çalışmalarının sonuçları, paydaşlarla yapılan görüşmeler kaydedilmiş ve YYEP hazırlıkları süresince iletişim kanalları açık bırakılmıştır. YYEP Uygulama Çizelgesi ve Kamulaştırma Tazminatı Kamulaştırma tazminatı, PEİ lerin mülkiyetlerini yenilemek için gerekli bedelle en azından aynı değerde olmalıdır ve bu da kamulaştırma parasının hesaplanmasında göz önünde bulundurulmuştur. Ayrıca, kamulaştırma ve yeniden yerleşim aktivitelerinin proje inşaatı programına bağlı olarak uygulanması lazımdır. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 7 / 16

1.3.2. Yasal Çerçeve Uluslararası Mevzuat Kamulaştırma (kamu yararı için hükümet tarafından arazi ve taşınmaz mülk alımı, istimlak) ve yeniden yerleşimle ilgili Türkiye deki başlıca kanun ve yönetmelikler şunlardır: Kamulaştırma ile ilgili 2942 (4 Kasım 1983) ve 4650 (24 Nisan 2001) sayılı kanunlar ve değişiklikleri, ve Yeniden yerleşimle ilgili 21 Haziran 1934 tarih ve 2510 sayılı kanun ve değişiklikleri. Bu kanunlar ve ilgili diğer mevzuat Bölüm 4 de ayrıntılı olarak; ve bu kanunların uygulamalarındaki kurumlar arası düzenlemeler Bölüm 8 de açıklanmıştır. Yusufeli Projesi YYEP raporu, tüm ilgili ulusal kanun ve yönetmeliklere uygun olacaktır. Uluslararası Politika ve Esaslar Yusufeli Projesi YYEP inin ulusal mevzuatla uyum içinde olmasının yanı sıra, proje için uluslararası finans kurumlarından finansman sağlanacağı göz önünde bulundurularak, uygulanabilir uluslararası standartları da karşılaması öngörülmüştür. Yusufeli Projesi YYEP raporu, OD 4.30 un yerine geçen OP 4.12 de özetlendiği şekliyle Dünya Bankası nın zorunlu yeniden yerleşim ile ilgili kriterlerine göre, ve özellikle IFC nin Yeniden Yerleşim Eylem Planı Hazırlanması için El Kitabı kılavuzluğu altında hazırlanacaktır. Ulusal Politikalar ve Uygulamalar Türk mevzuatınca yeniden yerleşim için gerekli önlemler ve düzenli kurumsal ayarlamalar tek başına Dünya Bankası İhtiyati Tedbir Politikaları nın (özellikle DB OP 4.12) gereksinimlerini tam olarak karşılamada yeterli olmayacaktır. YYEP çalışmalarının daha önceki aşamalarında, bir boşluk analizi yapılmış ve bu analizin sonuçları YYEP in hazırlanmasında göz önüne alınmıştır. YYEP in yaklaşımı, bu boşluklarla soyut ve teorik bir düzeyde ilgilenmek değil, oldukça detaylı sosyal araştırmalar temelinde, Yusufeli Projesi ne özgü bir durumda ortaya çıkan gerçel boşluklarla ilgi gerekli olan tanımlamaları yapmaktır. Bu noktaya ilişkin bulgular ise YYEP Raporu nun izleyen bölümlerinde verilmiştir. YYEP, gerektiğinde Türk mevzuatının gereksinimlerinin ötesinde tedbirleri de içermektedir. Türk mevzuatı, belli konularda, varlığa değer biçilmesi, ve gelir iyileştirme tedbirleriyle gibi birçok konuda ihtiyatlı davranmaktadır (PEİ lerin, yeniden yerleşim sonrasında tekrar üretken olabilmeleri için desteklenmeleri vb.,). YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 8 / 16

YYEP, mevzuattaki boşlukları olduğu gibi, mevzuatta da olduğu gibi ihtiyatlı davranmaksızın tarafsız bir şekilde belirler. Böylece YYEP Raporu gerçekçi bir yaklaşımla bu tip sınırları en mümkün olan şekilde belirlenen boşlukları doldurabilmeyi amaçlar. Buna ek olarak, bu yaklaşım yeterli olmadığında, etkilenen insanların zararlarının tazmin edilmesi anlamında ve yine bütün PEİ lere zararların tazmini olarak bir çeşit hak sahipliği sağlanması anlamında daha etkin ve uygulanabilir başka önlemler, PEİ lerin yararına, proje sahibinin, mevcut pazarların ve demokratik mekanizmaların aracılığıyla araştırılmaktadır. Şu noktaya dikkat çekilmelidir ki bu YYEP Raporu DSİ tarafından onaylanmış olup ve bu raporun kendisi Türk Hükümetinin ilgili yükümlülükleri yerine getireceğine dair bir bağlayıcı taahhüttür. Yukarıda belirtildiği şekilde, Türk mevzuatı ve Dünya Bankası Grup Politikaları arasındaki tanımlanan boşluklar Bölüm 4.7 de bu boşlukların nasıl doldurulacağına dair gereken açıklamalarıyla beraber verilmiştir.ilgili temel ihtiyaçlar ve DB politikalarıyla yeterince uyumu sağlayabilmek ve bu boşlukları en aza indirgemek için ilerleyen bölümlerde verilmektedir. Türk Hükümeti Yusufeli Projesi nin kamulaştırma ve yeniden yerleşim sürecini önemle dikkate almaktadır. Bundan dolayı, yukarıda belirtilen politika çerçevesinde, Türk mevzuatları tarafından yerine getirilmesi zorunlu olmayan, Yusufeli Projesi nin yeniden yerleşimle ilgili konularını ele almak için devlet önlemler geliştirmiştir. Bu konu ile ilgili projeye özel mekanizmalar oluşturulmuş ve sorumlu kuruluşlar arasındaki iletişime öncelik verilmiştir. Türkiye de yeniden yerleşim planı hazırlamak ile ilgili öngörülen bir hüküm olmamasına rağmen, DSİ Yusufeli Projesi için 2000 yılında yeniden yerleşim eylem planı çalışmalarına başlamıştır. Bu da yeniden yerleşim aktivitelerinin ve relokasyon yollarının planlanma aşamasının başlangıcıdır. Yusufeli Projesi ile ilgili konuları yönetmek için 2000 yılında 3 tane komite kurulmuştur (Yüksek Komite, Yeniden Yerleşim Koordinasyon Komitesi ve Teknik Komite). Yüksek Komite ve Teknik Komite özellikle yer seçimi konusunu ele alırken, DPT tarafından yönetilen Yeniden Yerleşim Koordinasyon Komitesi, yeniden yerleşim eylem planı ve uygulaması arasındaki koordinasyonu sağlar. Yer seçimi tamamlandığı için, sadece Yeniden Yerleşim Koordinasyon Komitesi işlevini hala sürdürmektedir. Türkiye de, şimdiki mevzuat tarafından getirilmiş entegre proje kavramı başlığı altında DPT, tüm idari kuruluşlar arasındaki koordinasyonu sağlar. DPT tarafından yönetilen Yeniden Yerleşim Koordinasyon Komitesi, Yusufeli Proje sinin yeniden yerleşim ile ilgili koordinasyon aktivitelerinin temelini oluşturur. Bu komite çeşitli devlet kuruluşlarının temsilcilerinden oluşur. Bunlar, DSİ, Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, Çevre ve Orman Bakanlığı, Bayındırlık ve İskan Bakanlığı, Karayolları Genel Müdürlüğü, İller Bankası, Hazine Müsteşarlığı, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü (TKGM), Artvin Valiliği ve diğer yerel temsilcilerdir. Ayrıca, Artvin Valiliği yerel koordinatör olarak belirlenmiştir. Valilik, yer seçiminin finalize edilmesinde büyük rol oynar. Valiliğin sorumluluğu, YYEP uygulaması sırasında taşra teşkilatı kanunu gereğince, tüm yerel kurum ve kuruluşlar arasındaki koordinasyonu sağlamaktır. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 9 / 16

1.3.3. YYEP Kapsamlaştırma Çalışmaları YYEP kapsamlaştırma çalışmalarında aşamalı bir yaklaşım kullanılmıştır. Bu açıdan çalışmaların iki aşamada gerçekleştirileceği öngörülmüştür ve bu rapor ilk aşamanın sonuçlarını kapsamaktadır. 1. Aşama çalışmaları temel olarak, IFC el kitabının açıklamalı İçindekiler tablosu şablonuna göre, mevcut YYEP belgelerindeki bilgilerin gözden geçirilerek, arasından seçilerek ve yeniden düzenlenerek YYEP raporunun yeniden yazılmasından ibarettir. Buna ek olarak, gerektiğinde mevcut veritabanındaki veriler ve destekleyici bilgiler, eksik bilginin bunlardan elde edilip edilemeyeceğini belirlemek amacıyla yeniden incelenmiştir. Bu çalışmalarla mevcut YYEP belgelerinin halihazırdaki durumu belirlenmiştir. İkinci aşama raporu, YYEP i uluslararası standartlara uygun hazırlamak için gerekli bilgileri elde edebilmek adına yapılan ek anketlerden oluşur. Bu çalışmalar, PEİ ler ile yapılan grup görüşmeleri, kilit bilgilendirici (örnek, köy muhtarı) ve hanehalkı anketlerini, odak grup ve forum/halk toplantılarından oluşmaktadır. YYEP 1. Aşama raporu, Türk mevzuatındaki ilgili değişiklikleri içermekte, mevcut bilgi ve yeniden yerleşim planlamasının mevcut durumunu açıklamakta, Türk mevzuatı ile uluslararası (Dünya Bankası) kriterler arasındaki farkların ve boşlukların sistematik bir analizini sunmakta ve halkı bilgilendirme ve halkın katılımı planları dahil ileriki aşamalarda gerçekleştirilecek çalışmaları belirtmekte ve bu şekilde 2. Aşamada yürütülecek çalışmaların planlanmasına hizmet etmektedir. Ayrıca, Yusufeli YYEP inin kapsamlaştırılması için aşağıdaki çalışmalar da gerçekleştirilmiştir: Dünya da ve Türkiye de benzer projelerin YYEP süreçleri ve raporları (başka projelerle kıyaslama) ve bu YYEP lerin aldığı eleştiriler incelenmiştir. Dünya Bankası Grubu çalışmaları ve makalelerinde belgelendiği şekliyle edinilen dersler göz önüne alınmıştır. Konsorsiyum un kredi için başvurmayı amaçladığı İhracat Kredi Organizasyonu (İKO) dahil olmak üzere ilgili paydaşlarla görüşmeler yapılmıştır. YYEP çalışmaları için seçilen alan mevcut bilgi ve saha çalışmaları doğrultusunda belirlenmiştir (Örnek, Proje bilgisi, saha bilgisi). Bundan dolayı, Yusufeli Projesi YYEP inin coğrafi kapsamı aşağıdakileri içerecektir: Rezervuar alanı ve rezervuarın maksimum su seviyesinin (712.2 m) üzerinde kalan proje birimlerinin kaplayacağı alanlar dahil, Yusufeli Barajı ve Hidroelektrik Santrali için alınacak arazi; Relokasyon yolları için edinilecek arazi (genelde rezervuar sınırına paralel yer almaktadır); ve Yeniden yerleşim alanları (yeni ilçe merkezi ve yeniden yerleştirilecek köyler için yeni yerleşim alanları). YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 10 / 16

1.4. Proje Etkilerinin Özeti Kamulaştırması ve yeniden yerleşim, baraj ve rezervuarlı hidroelektrik santrali projelerinin iki önemli etkisidir. Bunların sonucunda oluşan tipik etkiler, evini veya diğer yapılarını kaybetmek, tarım arazilerini, ağaçları ve ekili ürünleri kaybetmek, bazı kamu mallarını kullanımını kaybetmek (örnek, mera, orman ve ağaçlık alan), işyerini kaybetmek, toplumun bölünmesi ve sosyal dayanışma ağlarının zayıflaması, ve bu kayıplarımdan dolayı gelirde meydana gelen azalmalardır. Yukarıda belirtilen maddelerin hepsi Yusufeli Proje sini etkilemektedir ve bunları azaltmak için gerekli önlemler bu YYEP çerçevesinde geliştirmiştir. Proje nin en önemli etkisi, arazi edinimi ve bundan dolayı proje alanında yaşayan halkın yeniden yerleşiminden dolayı, insanların mülkiyet ve geçim kaynaklarını kaybetmeleridir. Geçim kaynaklarının etkilenmesinin en önemli nedeni evlerini ve tarım arazilerini kaybetmeleridir. Buna ek olarak, nehire yakın olmalarından dolayı ana karayolları su altında kalacaktır, ve Yusufeli Proje si kapsamında bu yollar taşınacaktır. Yusufeli Projesi nden etkilenecek nüfus (PEİ ler), fiziksel ve/veya ekonomik olarak yeniden yerleştirilecek insanlar ile yeniden yerleştirilecek insanlara evsahipliği yapacak kırsal yerleşim merkezindeki halktan ibarettir. Yusufeli nde anket yapılan toplam nüfus ve Yusufeli Proje sinden etkilenecek 19 köydeki nüfusun toplamı 12,124 tür. Bu köyler, su altında kalma ve kamulaştırma durumlarını da gösterecek şekilde Tablo 1.2 de verilmektedir. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 11 / 16

Tablo 1.2. Yusufeli Proje sinden Dolayı Su Altında Kalacak Yerleşim Yerleri ve Kamulaştırılacak Alanlar Su Altında Kalma Durumu Kamulaştırma No Yerleşim Yeri Arazi ve Merkez Civarı Sebep Öncelik* 1 Yusufeli İlçesi Tamamen Tamamen Su seviyesi C 2 Kınalıçam Tamamen Tamamen Kamp tesisleri ve malzeme A, C sahaları su seviyesi 3 Yeniköy Tamamen Tamamen Malzeme sahası ve batardo A seviyesi 4 Irmakyanı Tamamen Tamamen Batardo seviyesi A 5 Çevreli Tamamen Kısmen Su seviyesi ve yollar B, C 6 Çeltikdüzü Tamamen Kısmen Su seviyesi C 7 Tekkale Tamamen Kısmen Su seviyesi C 8 İşhan Kısmen İdari kamp, işletme binası, şalt A sahası alanı, malzeme sahası 9 Morkaya Kısmen Malzeme sahası ve su seviyesi A, C 10 Arpacık Kısmen Malzeme sahası ve su seviyesi A, C 11 Darıca Kısmen Malzeme sahası ve su seviyesi A, C 12 Bahçeli Kısmen Su seviyesi ve yollar B, C 13 Çıralı Kısmen Su seviyesi ve yollar B, C 14 Dereiçi Kısmen Su seviyesi ve yollar B, C 15 Kılıçkaya Kısmen Su seviyesi ve yollar B, C 16 Alanbaşı Kısmen Su seviyesi C 17 Bostancı Kısmen Su seviyesi C 18 Küplüce** Kısmen Su seviyesi C 19 Sebzeciler Baraj alanı, betonarme yapılar A 20 Pamukçular Malzeme sahası A * Kamulaştırma Önceliği A: İnşaat işleri için kamulaştırması öncelikli olan alanlar (örnek, baraj aksı, kamp tesisleri, malzeme sahaları, servis yolları, batardo su seviyesi); B: İnşaat planına göre relokasyon yollarının yapımı için alanların; C: Yeniden yerleşim yerlerine öncelik vererek, su tutmasından önce kamulaştırılacak alanlar (yıllık planlara göre en düşük yükseklikten en yükseğe kadar) ** 2005 YYEP çalışmaları sırasında,anket yapılan hanelerden Küplüce Köyü sınırları içerisinde mülkiyeti olan bazıları, Özgüven ve Yüksekoba Köylerinde yerleşmiş olarak gösterilmeyi talep ettiler. (Yusufeli Rezervuar alanı Özgüven ve Yüksekoba Köyleri sınırları içinde kalmamaktadır. Bu iki köy Yusufeli Rezervuar alanından oldukça uzakta olup, rezervuar sınırlarıyla köyler arasında yaklaşık 25 km lik bir mesafe bulunmaktadır). YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 12 / 16

1.5. Raporun Yapısı Bu raporun kalan kısmı aşağıdaki şekilde düzenlenmiştir : Bölüm 2 Bölüm 3 Bölüm 4 Bölüm 5 Proje etkileri ile projeden etkilenen insanlar, ve de proje paydaşları (ilgili taraflar) tanımlanmaktadır. Yeniden yerleşimi en aza indirgeme çalışmalarının sonuçları özetlenmektedir. Arazi ve taşınmaz alımı (kamulaştırma) ve yeniden yerleşimle ilgili Türkiye deki kanun ve yönetmelikler, çevre ve kültürel varlıklarla ilgili mevzuat, halkın bilgilendirilmesi ve halka danışma ile ilgili yasal çerçeve ve itiraz ve istihkak prosedürleri açıklanmaktadır. Ulusal yasalar ve Dünya Bankası politikaları arasındaki farkları ortaya çıkarmakta ve bu boşlukları doldurmak için projeye özel yöntemler geliştirmektedir. Projeye özgü nüfus sayımı, taşınmaz varlıklar envanteri ve sosyoekonomik çalışmaların sonuçları sunulmakta ve yoksulluk riski ele alınmaktadır. Bölüm 6 Yeniden yerleşim yerleri için alternatif alan belirleme ve değerlendirmede bugüne kadarki çalışmalar, yer seçimi prosedürü ve yer seçimi sürecine halkın katılımı açıklanmaktadır. Bölüm 7 Bölüm 8 Bölüm 9 Yusufeli Projesi kamulaştırma planı açıklanmakta, hak sahipliği matrisi sunulmakta, gelir restorasyon stratejileri açıklanmaktadır. Kamulaştırma ve yeniden yerleşimden sorumlu kurum ve kuruluşlar belirlenmekte, kurumsal düzenlemeler ve koordinasyon prosedürleri tanımlanmakta ve uygulama çizelgesi sunulmaktadır. Yusufeli Proje si kamulaştırma planını anlatmakta ve uygulama çizelgesini sunmaktadır. Günümüze kadar yapılmış halkın katılımı toplantıları sunulmakta, ele alınmış olan konular özetlenmekte ve ilerde gerçekleştirilecek halkın bilgilendirilmesi ve katılımı için bir plan tanımlanmaktadır. Bölüm 10 Şikayetlerin kaydı ve cevaplandırılması için bir prosedür tanımlanmaktadır. Bölüm 11 İç ve dış izleme ile tamamlama denetimi için düzenleme ve çizelgeler sunulmaktadır. Bölüm 12 Tahmini YYEP bütçesi sunulmakta ve kaynak (fon) akışını tanımlanmaktadır. Raporun başında YYEP ile ilgili bir terimler sözlüğü ile kısaltmalar listesi sunulmaktadır. Sözlük, IFC El Kitabı temel alınarak hazırlanmıştır ve Türkiye de yeniden yerleşim planlamacıları tarafından sıkça kullanılan ek terimlerle genişletilmiştir. Sözlükte, Türk mevzuatında veya projeye özgü koşullar nedeniyle Yusufeli Projesi nde az da olsa farklı anlamlar taşıyabilecek bazı terimler için açıklamalara da yer verilmiştir. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 13 / 16

Şekil 1.1. Yusufeli Proje Alanı YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon : B Sf. 14 / 16

Şekil 1.2. Varyant, Geçici Ana Servis, İkincil Servis, Kalıcı Servis Yolları ve Yol Relokasyonları Şematik Gösterimi YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon : B Sf. 15 / 16

Şekil 1.3. Yusufeli Projesi İnşaat Tesisleri YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon : B Sf. 16 / 16