DOLAYLI VE DOLAYSIZ VERGÝLERÝN TÜRK MALÝ SÝSTEMÝ ÝÇERÝSÝNDEKÝ YERÝ: SÝYASAL, SOSYAL VE EKONOMÝK SONUÇLARI Ekim 2012 Yayýn No: TÜSÝAD-T/2012-10/532 Meþrutiyet Caddesi, No: 46 34420 Tepebaþý/Ýstanbul Telefon: (0 212) 249 07 23 Telefax: (0 212) 249 13 50 www.tusiad.org

2012, TÜSÝAD Tüm haklarý saklýdýr. Bu eserin tamamý ya da bir bölümü, 4110 sayýlý Yasa ile deðiþik 5846 sayýlý FSEK uyarýnca, kullanýlmazdan önce hak sahibinden 52. Maddeye uygun yazýlý izin alýnmadýkça, hiçbir þekil ve yöntemle iþlenmek, çoðaltýlmak, çoðaltýlmýþ nüshalarý yayýlmak, satýlmak, kiralanmak, ödünç verilmek, temsil edilmek, sunulmak, telli/telsiz ya da baþka teknik, sayýsal ve/veya elektronik yöntemlerle iletilmek suretiyle kullanýlamaz. ISBN: 978-9944-405-87-4 Kapak Tasarýmý: Kamber ERTEM SÝS MATBAACILIK PROM. TANITIM HÝZ. TÝC. LTD. ÞTÝ. Eðitim Mah. Poyraz Sok. No:1 D.63 Kadýköy - ÝSTANBUL Tel: (0216) 450 46 38 Faks: (0216) 450 46 39

ÖNSÖZ TÜSÝAD, özel sektörü temsil eden sanayici ve iþadamlarý tarafýndan 1971 yýlýnda, Anayasamýzýn ve Dernekler Kanunu'nun ilgili hükümlerine uygun olarak kurulmuþ, kamu yararýna çalýþan bir dernek olup gönüllü bir sivil toplum örgütüdür. TÜSÝAD, insan haklarý evrensel ilkelerinin, düþünce, inanç ve giriþim özgürlüklerinin, laik hukuk devletinin, katýlýmcý demokrasi anlayýþýnýn, liberal ekonominin, rekabetçi piyasa ekonomisinin kurum ve kurallarýnýn ve sürdürülebilir çevre dengesinin benimsendiði bir toplumsal düzenin oluþmasýna ve geliþmesine katký saðlamayý amaçlar. TÜSÝAD, Atatürk'ün öngördüðü hedef ve ilkeler doðrultusunda, Türkiye'nin çaðdaþ uygarlýk düzeyini yakalama ve aþma anlayýþý içinde, kadýn-erkek eþitliðini, siyaset, ekonomi ve eðitim açýsýndan gözeten iþ insanlarýnýn toplumun öncü ve giriþimci bir grubu olduðu inancýyla, yukarýda sunulan ana gayenin gerçekleþtirilmesini saðlamak amacýyla çalýþmalar gerçekleþtirir. TÜSÝAD, kamu yararýna çalýþan Türk iþ dünyasýnýn temsil örgütü olarak, giriþimcilerin evrensel iþ ahlaký ilkelerine uygun faaliyet göstermesi yönünde çaba sarf eder; küreselleþme sürecinde Türk rekabet gücünün ve toplumsal refahýn, istihdamýn, verimliliðin, yenilikçilik kapasitesinin ve eðitimin kapsam ve kalitesinin sürekli artýrýlmasý yoluyla yükseltilmesini esas alýr. TÜSÝAD, toplumsal barýþ ve uzlaþmanýn sürdürüldüðü bir ortamda, ülkemizin ekonomik ve sosyal kalkýnmasýnda bölgesel ve sektörel potansiyelleri en iyi þekilde deðerlendirerek ulusal ekonomik politikalarýn oluþturulmasýna katkýda bulunur. Türkiye'nin küresel rekabet düzeyinde tanýtýmýna katkýda bulunur, Avrupa Birliði (AB) üyeliði sürecini desteklemek üzere uluslararasý siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel iliþki, iletiþim, temsil ve iþbirliði aðlarýnýn geliþtirilmesi için çalýþmalar yapar. Uluslararasý entegrasyonu ve etkileþimi, bölgesel ve yerel geliþmeyi hýzlandýrmak için araþtýrma yapar, görüþ oluþturur, projeler geliþtirir ve bu kapsamda etkinlikler düzenler.

TÜSÝAD, Türk iþ dünyasý adýna, bu çerçevede oluþan görüþ ve önerilerini Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM)'ne, hükümete, diðer devletlere, uluslararasý kuruluþlara ve kamuoyuna doðrudan ya da dolaylý olarak basýn ve diðer araçlar aracýlýðý ile ileterek, yukarýdaki amaçlar doðrultusunda düþünce ve hareket birliði oluþturmayý hedefler. TÜSÝAD, misyonu doðrultusunda ve faaliyetleri çerçevesinde, ülke gündeminde bulunan konularla ilgili görüþlerini bilimsel çalýþmalarla destekleyerek kamuoyuna duyurur ve bu görüþlerden hareketle kamuoyunda tartýþma platformlarýnýn oluþmasýný saðlar. Bu rapor, TÜSÝAD Vergi Çalýþma Grubu Baþkaný Sayýn Sedat Eratalar'ýn yönetiminde, Marmara Üniversitesi'nden Prof. Dr. Ayþegül Mutlu ve Doç. Dr. Mustafa Çelen tarafýndan kaleme alýnmýþtýr. Raporun yazým sürecinde deðerli katkýlarýndan ötürü tüm TÜSÝAD Vergi Çalýþma Grubu üyelerine ve rapor yazarlarýna teþekkürü bir borç biliriz. Ekim 2012

ÖZGEÇMÝÞLER Prof. Dr. Ayþegül MUTLU Marmara Üniversitesi mezunudur. Yüksek lisans ve doktora eðitimini Ýstanbul Üniversitesi Ýktisat Fakültesi'nde tamamladý. 1980 yýlýnda asistan olarak göreve baþladýðý Marmara Üniversitesi Maliye Bölümü'nde doçent ve profesör oldu. Ýktisat ve hukuk fakültelerinde lisans ve lisansüstünde kamu ekonomisi, maliye, çevre ekonomisi, eðitim ve saðlýk ekonomisi, siyasal karar alma konularýnda dersler vermektedir. Vergi teorisi, Türk vergi sistemi, kamu harcamalarý, eðitim, saðlýk, savunma hizmetleri, çevre sorunlarý konularýnda çalýþmalarý, çevre ekonomisi ve saðlýk ekonomisi alanlarýnda kitaplarý vardýr. Doç. Dr. Mustafa ÇELEN Ýstanbul Üniversitesi, Ýktisat Fakültesi, Ýngilizce Ýktisat Bölümü'nden 1992 yýlýnda mezun oldu. Yüksek lisans ve doktora eðitimini Marmara Üniversitesi Maliye Bölümü'nde tamamladý. 2002 yýlýna kadar ayný bölümde araþtýrma görevlisi olarak çalýþtý. ABD'de George Mason Üniversitesi'nde misafir öðretim üyesi olarak bulundu. Halen Marmara Üniversitesi'nde görev yapmaktadýr. Baþlýca araþtýrma alanlarýný; vergi teori ve politikalarý, vergi uygulamalarý, Türk vergi sistemi, belediye tahvilleri, koþullu mali yükümlülükler, yolsuzluk, tek para sistemi altýnda maliye politikalarýnýn uyumlaþtýrýlmasý oluþturmaktadýr.

ÝÇÝNDEKÝLER 1. GÝRÝÞ... 13 2. DOLAYLI VE DOLAYSIZ VERGÝLER...17 2.1. Dolaylý Vergilerin Ekonomik, Sosyal ve Siyasal Etkileri...18 2.2. Dolaysýz Vergilerin Ekonomik, Sosyal ve Siyasal Etkileri...22 2.3. Uluslararasý Karþýlaþtýrma...27 3. TÜRKÝYE'DE DOLAYLI VE DOLAYSIZ VERGÝLERÝN GELÝÞÝMÝ...35 3.1. Türkiye'de Dolaysýz Vergilerin Geliþimi...35 3.2. Türkiye'de Dolaylý Vergilerin Geliþimi...39 3.3. Türkiye'de Dolaylý ve Dolaysýz Vergilerin Karþýlaþtýrýlmasý...45 4. TÜRKÝYE'DE BELÝRLÝ MAL VE HÝZMETLER ÜZERÝNDEKÝ DOLAYLI VERGÝ YÜKÜNÜN SEÇÝLÝ ÜLKELER ÝLE KARÞILAÞTIRILMASI...53 4.1. Ýletiþim Sektöründeki Vergi Yükü Karþýlaþtýrmasý...54 4.2. Akaryakýt Sektöründeki Vergi Yükü Karþýlaþtýrmasý...59 4.3. Tütün Ürünleri Sektöründeki Vergi Yükü Karþýlaþtýrmasý...64 4.4. Otomotiv Sektöründeki Vergi Yükü Karþýlaþtýrmasý...70 5. TÜRKÝYE'DEKÝ DOLAYLI DOLAYSIZ VERGÝ YAPISININ EKONOMÝK, SOSYAL VE SÝYASAL ETKÝLERÝ... 75 6. SONUÇ VE ÖNERÝLER... 87 KAYNAKLAR... 93

TABLOLAR Tablo 2.1. OECD Ülkelerinde Temel Vergi Kategorilerinin (Sosyal Güvenlik Yükümlülükleri Dahil) Toplam Vergi Gelirleri Ýçinde Payý (yüzde)...27 Tablo 3.1. Türkiye'de Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri Ýçerisindeki Dolaysýz Vergilerin Geliþimi (2000-2011) (Milyon TL)...36 Tablo 3.2. Türkiye'de Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri Ýçerisindeki Dolaysýz Vergilerin GSYH'ye Oranla Geliþimi (2000-2011)...37 Tablo 3.3. Türkiye'de Dolaysýz Vergilerin Merkezi Yönetim Bütçe Gelirlerine Oranla Geliþimi (2000-2011)...37 Tablo 3.4. Türkiye'de Dolaysýz Vergilerin Merkezi Yönetim Vergi Gelirlerine Oranla Geliþimi (2000-2011)...38 Tablo 3.5. Türkiye'de Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri Ýçerisindeki Dolaylý Vergilerin Geliþimi (2000-2011) (Milyon TL)...41 Tablo 3.6. Türkiye'de Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri Ýçerisindeki Dolaylý Vergilerin GSYH'ye Oranla Geliþimi (2000-2011)...42 Tablo 3.7. Türkiye'de Dolaylý Vergilerin Merkezi Yönetim Bütçe Gelirlerine Oranla Geliþimi (2000-2011)...43 Tablo 3.8. Türkiye'de Dolaylý Vergilerin Merkezi Yönetim Vergi Gelirlerine Oranla Geliþimi (2000-2011)...43 Tablo 4.1. Türkiye ve AB Ülkelerindeki Güncel KDV Oranlarý (2011)...53 Tablo 4.2. 2011 Yýlýnda Temel Otomotiv Yakýtlarýndaki Ortalama Maliyet Unsurlarý...59 Tablo 4.3. 2012 Ocak Ayý Ýtibariyle Bazý Tütün Ürünlerindeki ÖTV Miktarlarý...64 Tablo 4.4. Türkiye ve AB Ülkelerinde Bir Paket Marlboro Sigarasý Üzerindeki Vergi Yükü Karþýlaþtýrmasý (Euro) (2011 Kasým Fiyatlarýyla)...68 Tablo 4.5. Türkiye ve Komþu Ülkelerde Bir Paket Marlboro'nun Satýþ Fiyatý (ABD Dolarý) (Kasým 2011 itibariyle)...69 Tablo 4.6. Binek Otomobillerdeki Cari ÖTV Oranlarý...70 Tablo 4.7. Türkiye'de Binek Araçlar Üzerindeki Vergi Yükü...71 Tablo 4.8. Binek Araç Üzerinde Sadece KDV Alýnan Ülkeler ve Oranlarý (2011 yýlý)...71 Tablo 4.9. Bazý AB Ülkelerinde Binek Araç Üzerinden Alýnan Dolaylý Vergiler (2011 yýlý)...72

GRAFÝKLER Grafik 2.1. OECD Ülkelerinde Toplam Vergi Gelirleri Ýçinde (Sosyal Güvenlik Dahil) Dolaylý ve Dolaysýz Vergilerin Payý (yüzde)...28 Grafik 2.2. OECD Ülkelerinde Sosyal Güvenlik Yükümlülükleri Hariç Toplam Vergi Gelirleri Ýçinde Dolaylý ve Dolaysýz Vergilerin Payý (yüzde)...29 Grafik 2.3. 2010 Yýlýnda OECD Ülkelerinde Çeþitli Vergilerin Toplam Vergi Gelirleri Ýçindeki Paylarý (yüzde)...30 Grafik 2.4. OECD Ülkelerinde Dolaysýz Vergilerin Toplam Vergiler Ýçerisindeki Paylarýnýn Geliþimi...30 Grafik 2.5. OECD Ülkelerinde Dolaylý Vergilerin Toplam Vergiler Ýçerisindeki Paylarýnýn Geliþimi...31 Grafik 3.1. Türkiye'de Dolaysýz Vergi Gelirlerinin Kendi Ýçerisinde Yüzde Daðýlýmý (2011)...38 Grafik 3.2. Türkiye'de Dolaylý Vergi Gelirlerinin Yüzde Daðýlýmý (2011)...44 Grafik 3.3. Türkiye'de Toplam Vergi Yükü ve Dolaylý-Dolaysýz Vergilerin Geliþimi (GSYH'ye Oraný) (1965-1984)...45 Grafik 3.4. Türkiye'de Toplam Vergi Yükü ve Dolaylý-Dolaysýz Vergilerin Geliþimi (GSYH'ye Oraný) (1985-1999)...46 Grafik 3.5. Türkiye'de Toplam Vergi Yükü ve Dolaylý-Dolaysýz Vergilerin Geliþimi (GSYH'ye Oraný) (2000-2010)...47 Grafik 3.6. Türkiye'de Sosyal Güvenlik Yükümlülükleri Dahil Toplam Vergi Gelirleri Ýçinde Dolaylý-Dolaysýz Vergilerin Payýnýn Geliþimi (2000-2010)...48 Grafik 3.7. Türkiye ve OECD Ülkelerinde Sosyal Güvenlik Yükümlülükleri Dahil Toplam Vergi Gelirleri Ýçinde Dolaylý-Dolaysýz Vergi Paylarýnýn Karþýlaþtýrýlmasý (2000-2010)...49 Grafik 3.8. Türkiye ve OECD Ülkelerinde Sosyal Güvenlik Yükümlülükleri Hariç Toplam Vergi Gelirleri Ýçinde Dolaylý-Dolaysýz Vergilerin Payýnýn Geliþimi (2000-2010)...49 Grafik 3.9. Türkiye ve OECD Ülkelerinde Sosyal Güvenlik Yükümlülükleri Dahil Toplam Vergi Gelirleri ve Dolaylý-Dolaysýz Vergilerin GSYH'ye Oranlarýnýn Karþýlaþtýrýlmasý (1965-2010)...50 Grafik 4.1. Mobil Ýletiþimde Taþýnan Dolaylý Vergi Yükü Oraný (Cihaz Alýmý Hariç)...57 Grafik 4.2. Seçili Ülkelerde Mobil Ýletiþimdeki KDV ve ÖÝV Yükümlülükleri Oranlarý...58 Grafik 4.3. Kurþunsuz Benzinde Toplam Maliyet Unsurlarýnýn Yüzde Daðýlýmý (2011 Yýlý Ortalamasý)...60

Grafik 4.4. Motorinde (D.K.) Toplam Maliyet Unsurlarýnýn Yüzde Daðýlýmý (2011 Yýlý Ortalamasý)...60 Grafik 4.5. Otogazda Toplam Maliyet Unsurlarýnýn Yüzde Daðýlýmý (2011 Yýlý Ortalamasý)...61 Grafik 4.6. AB ve Türkiye'de Benzindeki Toplam Dolaylý Vergi Miktarlarý (Euro/Litre) (2011 ortalamasý)...62 Grafik 4.7. AB ve Türkiye'de Motorindeki Toplam Dolaylý Vergi Miktarlarý (Euro/Litre) (2011 ortalamasý)...63 Grafik 4.8. Türkiye ve AB Ülkelerinde Sigara Üzerindeki Vergi Yüklerinin Karþýlaþtýrýlmasý (Temmuz 2011 itibariyle)...66 Grafik 4.9. Türkiye ve AB Ülkelerinde Kiþi Baþýna Düþen GSYH'ye Göre Bir Paket Marlboro Üzerindeki Nispi Vergi Yükü Endeksi (Kasým 2011 itibariyle)...67 ÞEKÝLLER Þekil 3.1. Türkiye'deki Dolaysýz Vergi Yapýsý...35 Þekil 3.2. Türkiye'de Dolaylý Vergi Yapýsý...39 Þekil 4.1. Türkiye'deki Mobil Ýletiþim Kullaným Vergileri...55

KISALTMALAR AB : Avrupa Birliði ABD : Amerika Birleþik Devletleri BSMV : Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi GSYH : Gayrisafi Yurtiçi Hasýla IMEI : International Mobile Equipment Identity KDV : Katma Deðer Vergisi KKDF : Kaynak Kullanýmý Destekleme Fonu KOBÝ : Küçük ve Orta Büyüklükteki Ýþletmeler LPG : Liquefied Petroleum Gas OECD : Organisation for Economic Co-operation and Development ÖÝV : Özel Ýletiþim Vergisi ÖTV : Özel Tüketim Vergisi PMI : Philip Morris International TCMB : Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasý

1 B Ö L Ü M GÝRÝÞ

1. GÝRÝÞ Vergi sistemlerinin temel hedefi, devletin kamu harcamalarýný finanse etmesinin yaný sýra, iktisadi etkinliði bozmayan (etkinlik saðlamaya yardýmcý olan), vergi adaleti ve gelir daðýlýmý problemi yaratmayan, iktisadi büyümeyi engellemekten çok teþvik eden, basit, anlaþýlýr ve etkin bir yapýya sahip olmasýdýr. Vergi sistemlerinde dolaylý ve dolaysýz vergi ayrýmý geleneksel bir tasnif olup bu iki verginin birbirine oraný önemlidir. Ülkelerin geliþmiþlik düzeylerine baðlý olarak baþlangýçta genellikle dolaylý vergi aðýrlýklý yapýlar hakim iken, sanayileþme, kiþibaþýna gelirin artmasý, kurumsallaþma ve bunlara baðlý olarak vergi kapasitesinin geniþlemesi ile dolaysýz vergilerin sistemdeki aðýrlýðý artmaktadýr. Bu iki vergi grubunun ülkenin mali sistemi içerisindeki payýnýn birbirine yakýn olmasý hem teorisyenler hem de uygulamacýlar açýsýndan genel kabul görmektedir. Türk vergi sistemi son yirmi yýllýk süreçte dolaylý vergi aðýrlýklý bir yapý arz etmektedir. Bu durumun ekonomik, mali, sosyal ve siyasal nedenlerinden söz edilebilir. Ancak dolaylý vergi aðýrlýklý bir mali yapý, kaynak daðýlýmýnda etkinlik, vergilemede adalet ve istikrar fonksiyonlarý açýlarýndan pek çok olumsuzluðu da beraberinde getirmektedir. Türkiye hem vergi yükü, hem de dolaysýz vergi oranlarý bakýmýndan OECD ülkeleri ile gözle görülür bir farklýlýk göstermektedir. Dolaylý vergilerin toplam vergi gelirleri içerisinde payý OECD ülkelerinde yüzde 30'larda iken, Türkiye'de bu oran yüzde 60'lar seviyesindedir. Küreselleþmenin etkileri ile geliþmiþ ülkelerde de dolaylý vergilerin payýnda nispi artýþlar olduðu gözlenmektedir. Uluslararasý sermaye hareketlerinin vergilendirilmesi, çevre vergilerinin büyük bir kýsmýnýn dolaylý vergi niteliði taþýmasýnýn yaný sýra, vergi rekabeti amacýyla dolaysýz vergilerin gerilediði görülmektedir. Ancak dolaylý vergilerin nispi payýndaki bu artýþlar, Türkiye ile karþýlaþtýrýldýðýnda yine de çok düþük kalmaktadýr. Türk vergi sisteminin dolaylý vergi aðýrlýklý bir yapýya sahip olmasýnda kayýtdýþýlýk ve bunun yarattýðý olumsuzluklarýn payý büyüktür. Ülke yönetiminde gerekli mali kaynaðý elde edemeyen siyasi otoritelerin dolaysýz vergi toplamadaki yetersizliði, dolaylý vergiler ile ikame yoluna gittikleri gözlenmektedir. Son on yýllýk dönemde, ülkemizdeki kamu finansman açýklarýnýn ve borç stokunun azaltýlmasý, hem siyasi istikrar, hem de ekonomik geliþmeye etki eden en önemli faktörlerden biridir. Bu dönem içerisinde toplam vergi yüklerinde ciddi bir artýþ saðlanmamasýna raðmen, dolaylý ve dolaysýz vergi yapýlarý arasýndaki dengesizliðin devam ettiði, hatta istikrar kazandýðý gözlenmektedir. Bu dengesizliðin giderilmesi için, vergi yükünün dolaylý vergilerden dolaysýz vergilere yöneltilmesi gerekmektedir. Böylelikle optimal bir dengeye yaklaþýlmasý mümkün olabilecektir. Vergi yapýlarý içerisindeki bu dönüþüm etkinlik, adalet ve büyüme üzerinde olumlu yansýmalar meydana getirecektir. 13

Türkiye'de dolaylý vergi yüklerinin yüksek olmasýna raðmen, bu durumun belli ölçülerde kayýtdýþýlýðýn kavranmasýnda iþlev gördüðü de unutulmamalýdýr. Sorun kayýtiçi olup dolaysýz vergi yükü taþýyan kesimlerin, ayný zamanda yüksek dolaylý vergiler ile taþýnmasý güç bir yükün altýna sokulmasýdýr. Bu nedenle dolaysýz vergilerde kayýtdýþýlýk azaltýlýp vergi tabaný geniþletilmeden dolaylý vergi yüklerinin azaltýlmasý, hem bütçesel hem de uygulanabilirlik açýsýndan mümkün görülmemektedir. Kayýtdýþýlýðýn azaltýlmasý teknik ve idari önlemlerin yanýnda, güçlü bir siyasi iradeyi de zorunlu kýlmaktadýr. Son dönemde gayrimenkul sermaye iratlarýnýn kavranmasýna yönelik Maliye Bakanlýðý'nýn çabalarý bu çerçevede deðerlendirilebilir. Türkiye hem bölgesinde büyüyen siyasi bir güç olarak, hem de üretimini çeþitlendiren ve katma deðeri arttýran ekonomik bir oyuncu olarak, dünyadaki en büyük on ekonomi arasýna girmeyi amaçlamaktadýr. Mevcut vergi yapýsý ile ülkemizin bu amacýna ulaþmasý önemli zorluklar içermektedir. Yapýlmasý gereken Türkiye'deki vergi yapýsýnýn ve dolaylý dolaysýz vergi dengesinin hedeflerine uyumlu hale getirilmesidir. Bu rapor giriþ ve sonuç dahil altý bölümden oluþmaktadýr. Giriþten sonraki ikinci bölümde teorik planda dolaylý dolaysýz vergi ayrýmý analiz edilecektir. Bu çerçevede OECD ülke verileri temel alýnarak uluslararasý karþýlaþtýrma sunulacaktýr. Daha sonraki bölümde ülkemizdeki dolaylý ve dolaysýz vergi yapýsýnýn geliþimi incelenecektir. Dördüncü bölümde ise, Türkiye'de belirli mal ve hizmetler üzerindeki dolaylý vergi yükü aðýrlýðý seçili ülke örnekleri ile karþýlaþtýrýlacaktýr. Bu mal ve hizmet gruplarýnýn tespitinde gerek ulusal gerekse uluslararasý verilere ulaþabilirlik ve sosyal düzeyde karþýlaþtýrýlabilirlik belirleyici olmaktadýr. Beþinci bölümde ise, ülkemizdeki dolaylý dolaysýz vergi yapýsýnýn ekonomik sosyal ve siyasal etkileri incelenecek ve son bölümde deðerlendirme ve önerilere yer verilecektir. 14

2 B Ö L Ü M DOLAYLI VE DOLAYSIZ VERGÝLER

2. DOLAYLI VE DOLAYSIZ VERGÝLER Vergi; devletin kamu hizmetlerini finanse etmek amacýyla hukuki zor kullanma yetkisine dayalý olarak kiþi ve kurumlardan karþýlýksýz olarak aldýðý ayni ve nakdi ödentilerdir. Vergi sistemleri çeþitli amaçlara hizmet eden vergilerden oluþmaktadýr. Vergileri farklý sýnýflandýrmalar altýnda incelemek mümkündür. Bunlar arasýnda en yaygýn olarak kullanýlaný dolaylý ve dolaysýz vergi ayrýmýdýr. Bir vergi sisteminde dolaylý ve dolaysýz vergilerin bileþimi ülkelerin ekonomik yapýlarý ve konjonktürle ilgili olduðu kadar, geliþme düzeylerine de baðlýdýr. Esas olarak gelir ve servet üzerinden alýnan vergiler dolaysýz, harcamalar üzerinden (mal ve hizmetler üzerinden) alýnan vergiler ise, dolaylý vergiler olarak sýnýflandýrýlmaktadýr. Bu açýdan dolaylý vergiler, uygulamada, gider vergileri, üretim vergileri, muamele vergileri, tüketim vergileri, mal ve hizmet vergileri olarak da adlandýrýlmaktadýr. Bir malýn, eþyanýn veya deðerin bir kiþiden baþkasýna devri veya bir hizmetin satýþý, dolaylý vergilerin vergilendirme konusunu oluþturmaktadýr. Dolaylý ve dolaysýz vergilerin farklýlýklarýný belirleyen üç kriterden bahsedebiliriz: 1. Yansýma Kriteri: Dolaylý vergiler kolay yansýyan vergilerdir. Bu vergilerde kanuni mükellef ile fiili mükellef farklý kiþilerdir. Vergiyi ödeyen kanuni mükellefler, ödedikleri vergileri, arz-talep-fiyat mekanizmasýndan yararlanarak mal ve hizmetin alýcýlarýna (tüketicilere) veya tedarikçilerine (girdi sahiplerine) yansýtýrlar. 2. Ödeme Gücü Kriteri: Dolaysýz vergiler genelde mükellefin ödeme gücünü kavrama olasýlýðý yüksek vergilerdir. Artan oranlýlýk, en az geçim indirimi, ayýrma prensibi gibi verginin ödeme gücüne göre alýnmasýný saðlayan teknikler dolaysýz vergilere uygulanabilir. Böylelikle, dolaysýz vergiler, vergi adaletini gerçekleþtirme amacýna daha çok hizmet ederler. Dolaylý vergiler ise, mükellefin þahsi durumunu (gelir, servet, kiþisel özellikler v.b.) dikkate almadýklarýndan "tersine artan oranlýlýk" özelliði gösterirler. 3. Belirlilik Kriteri: Dolaysýz vergilerde mükellef önceden bellidir. Buna karþýlýk, dolaylý vergilerde mal ve hizmeti tüketen/kullanan kiþi ve kurumlara baðlý olarak mükellefiyet doðmaktadýr. Dolaysýz vergiler tanýmlý aralýklarla, örneðin heryýl tarh ve tahakkuk ettirilir. Dolaylý vergilerde ise, belirlilikten bahsetmek güçtür. Verginin tahakkuku, vergiyi doðuran olayýn ortaya çýkmasýna (bir tüketim veya iþlem yapýlmasý v.b.) baðlýdýr. Ýþlem olmazsa tahakkuk ve ödeme de söz konusu olmaz. Ayrýca dolaylý vergilerin tahakkuku vergiyi doðuran olayýn meydana geldiði anda yapýlýr. Buna karþýlýk tahakkuk süreci daha sonra gerçekleþen vergiler dolaysýz vergilerdir. 17

Uluslararasý sermaye hareketlerinin liberalleþmesi ve bunun sonucu olarak sermayenin uluslararasý hareketliliðinin artmasý ile vergi sistemleri ve vergi politikalarý üzerindeönemli baskýlar oluþmuþtur. Küreselleþme sürecinin vergi politikalarý üzerindeki en önemli etkisi, vergi yapýsýndaki deðiþimdir. Bu çerçevede vergi sistemleri içerisinde dolaysýz vergilerden dolaylý vergilere doðru bir kayma gündeme gelmektedir. Vergi yapýsýndaki bu dönüþümle birlikte vergi yükü daðýlýmý özellikle geliþmekte olan ülkelerde sermaye ve giriþimci gelirleri lehine, yerel tüketici aleyhine gerçekleþmektedir. Baþta sermaye ve giriþimci olmak üzere mobil haldeki üretim faktörlerinden vergi almanýn güçleþmesi, ülkelerin mobil olmayan üretim faktörlerini daha fazla vergileme yoluna gitmelerine yol açmaktadýr. Daha az mobil olan ücretler ve yerel tüketim üzerindeki vergi yükü artmaktadýr. Ücretlerin ve dolaylý vergilerin toplam vergi gelirleri içindeki payýnýn artmasý, vergi yükünün daha düþük gelir gruplarý üzerinden yoðunlaþmasýna neden olacaðý için vergi adaleti ve eþitlik gibi konularda olumsuz geliþmelere yol açmaktadýr. Yabancý sermaye yatýrýmlarýnýn teþviki amacýyla vergi yükünün düþük tutulmasýný da küreselleþme sürecinin bir sonucu olarak algýlamak gerekir. 2.1. Dolaylý Vergilerin Ekonomik, Sosyal ve Siyasal Etkileri Dolaylý vergiler, mal ve hizmetler üzerinden alýnan ve onlarýn fiyatlarýnýn bir parçasý olarak algýlanan vergilerdir. Bu nedenle dolaylý vergilerin mükellefler tarafýndan hissedilebilmeleri ve buna baðlý olarak vergi artýþlarýna tepki geliþtirebilmeleri güçleþmektedir. Dolaylý vergi artýþlarý mükellefler tarafýndan mal ve hizmet fiyat artýþlarý olarak deðerlendirilmektedir. Vergi artýþlarý ise, mal ve hizmet fiyatlarýnýn talep esnekliklerine baðlý olarak etki yaratmaktadýr. Diðer bir ifade ile tüketiciler/kullanýcýlar vergi nedeniyle mal ve hizmetlerin fiyatlarý arttýðýnda taleplerini azaltma yoluna gitmekte veya üzerlerindeki dolaylý vergi yükü daha düþük ikame mallara kayabilmektedir. Genelde maliye politikasýnýn, özelde ise vergi politikasýnýn üç temel amacýndan söz edilebilir. Bunlardan birincisi ekonomideki kaynak daðýlýmýndaki etkinliði saðlamaktýr. Diðerleri ise, gelir daðýlýmýnda adaleti ve ekonomik istikrarý tesis etmektir. Dolaylý vergiler mal ve hizmetler üzerinden alýndýðýnda, bu mal ve hizmetler arasýndaki nispi fiyat etkinliðini ve kaynak daðýlým dengelerini bozabilmektedir. Çünkü üzerinde farklý dolaylý vergi yükü taþýyan mal ve hizmetlerin talebi bu vergi artýþlarýndan etkilenebilmektedir. Bir ekonomideki vergi artýþlarýnda ana neden bütçe harcamalarý için kaynak yaratabilmektir. Diðer bir ifade ile vergi oranlarýnda veya miktarlarýndaki artýþ, genelde kamu gelirlerini artýrmak amacýyla alýnmýþ bir karar niteliðindedir. Bu amaçla yapýlan dolaylý vergi artýþlarýnýn vergi hâsýlasý meydana getirebilmesinin temel þartý, vergisi arttýrýlan mal ve hizmetlerin talebinin fiyat esnekliklerinin elveriþli olmasýdýr. 18

Bir mal ve hizmetin talebinin fiyat esnekliði mal ve hizmetlerin fiyatýnda vergi artýþý nedeniyle meydana gelen yükseliþin, bu mal ve hizmetlerin talebinde meydana getirdiði düþüþe oraný olarak tanýmlanabilir. Normalde, mal ve hizmetlerin fiyatlarýndaki artýþýn, talep düþüþleri meydana getirmesi kaçýnýlmazdýr. Diðer bir ifade ile dolaylý vergi temelli her fiyat artýþý bu mallarýn talebini deðiþik oranlarda düþürür. Bir vergi artýþýnýn, vergi gelirlerini arttýrabilmesinin ön koþulu, fiyattaki artýþa nazaran talepteki azalmanýn oransal olarak daha düþük kalmasýdýr. Yani fiyattaki yüzde birlik artýþa göre, miktardaki daralmanýn yüzde birden az olmasýdýr. Bu durumu teknik olarak ifade edecek olursak, dolaylý vergi artýþýna konu olan mal ve hizmetlerde, talebin fiyat esnekliðinin 1'den küçük olmasý gerekir. Esneklik katsayýsý birden küçük mal ve hizmetlerde dolaylý vergi artýþlarý, kamu gelirlerini arttýrabilir. Esneklik katsayýsý birden büyük mal ve hizmetlerde ise, dolaylý vergi temelli fiyat artýþlarý, daha yüksek bir talep daralmasýna yol açacaðýndan, hâsýlat artýþý meydana getirmeyecektir. Bu durum toplam vergi gelirlerini azaltýcý ve kaynak daðýlýmýnda etkinliði bozucu sonuçlar doðuracaktýr. Genelde talebin fiyat esnekliði düþük olan mal ve hizmetler yakýn ikamesi olmayan temel tüketim mallarý veya ücret mallarýdýr. Bu mallar toplumun geneli tarafýndan tüketilse bile, özellikle düþük gelirli kesimin tüketim kalýplarý içerisinde büyük yer tutarlar. Esnekliði düþük temel tüketim mallarýnda yapýlacak vergi artýþlarý, düþük gelirli insanlarýn bu mallardan vazgeçebilme olasýlýklarý olmadýðýndan, vergi hasýla artýþý saðlayacaktýr. Ama bu hasýla artýþý gelir daðýlýmýndaki adaleti bozacak, kamu harcamalarýnýn aðýrlýkla düþük gelirli kesimler tarafýndan finanse edilmesi sonucunu doðuracaktýr. Bu durum, siyasal ve sosyal olarak uygulanabilirliði düþük bir tercih olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Çünkü demokrasi ile yönetilen ülkelerde nüfusun çoðunluðunu oluþturan düþük ve orta gelirli kesimlerin yüksek dolaylý vergilere tabi tutulmasýnýn siyasal bir maliyeti olmasý kaçýnýlmazdýr. Ayný zamanda etik olarak orta ve az gelirli kesimlere dayalý vergileme yapýlarýnýn toplumsal vicdan tarafýndan kabul edilebilirliði de düþüktür. Bu nedenle dolaylý vergi geliri artýþlarýna raðmen temel tüketim mallarý üzerindeki vergi artýþlarý siyasal ve sosyal olarak en son tercih edilmesi gereken araç konumundadýr. Temel tüketim mallarý dýþýnda talebin fiyat esnekliðinin düþük olduðu diðer mal ve hizmetler, alkol ve tütün mamulleri gibi keyif verici ve baðýmlýlýk yaratýcý ürünlerdir. Ayrýca petrol ürünleri gibi temel sanayi ve tüketim girdilerinin de talebinin fiyat esnekliði düþüktür. Böyle olunca siyasal ve sosyal bakýmdan temel tüketim mallarýnda gerçekleþtiril(e)meyen dolaylý vergi artýþlarý, daha çok alkol ve tütün mamulleri gibi özel tüketim mallarýna ve petrol ürünleri gibi ana girdilere kayabilmektedir. Geliþmekte olan ülkelerde bu tür mal ve hizmetlerdeki dolaylý vergi yükü aðýrlýðýnýn temel nedeni budur. 19

Özellikle alkol ve tütün mamullerinde, vergi artýþlarýnýn sosyal anlamda kabul edilebilirliðinin fazla olmasý, yaydýðý olumsuz dýþsallýklar yönüyle ön plana çýkmakta ve siyasal iktidarlar tarafýndan sýkça kullanýlabilmektedir. Yalnýz bu tür ürünlerin vergi taþýyabilirliðinin bir sýnýrý olduðu da unutulmamalýdýr. Geliþmekte olan ülkelerde kayýtdýþý sektörlerin fazlalýðý dolaylý vergi artýþlarýna gidilebilecek mal ve hizmetlerin sayýsýný sýnýrlamaktadýr. Çünkü kayýtdýþýlýðýn yoðun olduðu sektörlerde mal ve hizmetler üzerinde gerçekleþtirilen vergi artýþlarýnýn hasýla artýþlarý meydana getirmediði, kayýtdýþýna kaymalarý arttýrdýðý görülmüþtür. Bu nedenle üretimi ve daðýtýmý kayýt içinde olan mal ve hizmetlerdeki dolaylý vergi artýþlarý ön plana çýkmaktadýr. Akaryakýt sektörü, kayýtdýþýlýk oraný düþük, üretim ve daðýtým kanallarý kamu otoritesince kolay takip edilebilen sektörlerden biridir. Bu nedenle petrol ürünleri dolaylý vergi artýþlarýna en çok maruz kalan mal gruplarýndan biri konumundadýr. Yalnýz petrol ürünlerindeki dolaylý vergi artýþlarýnýn enflasyona yansýma hýzý ve oranýnýn yüksekliði unutulmamalýdýr. Dolaylý vergi hâsýlasýný arttýrabilmek için talep esnekliði düþük mal ve hizmetlerde yapýlan vergi artýþlarý, üretici ve tüketici tercihlerinde az bir deðiþikliðe yol açýp, teknik yönden kaynak daðýlýmý etkinliðini sýnýrlý bir biçimde deðiþtirecektir. Buna karþýlýk gelir daðýlýmýndaki adaleti, ücret mallarýnda gözlendiði gibi ciddi ölçüde bozabilecektir. Bir ekonomideki dolaylý vergi yükü mükelleflerin marjinal tüketim eðilimine göre þekillenmektedir. Mükelleflerin ödedikleri vergi miktarý ve vergi yükleri, gelirlerinin ne kadarýný tüketime ayýrdýklarýna baðlý olarak deðiþecektir. Dolaylý vergiler, objektif vergiler olmasý açýsýndan, mükelleflerin gelir durumlarýný ve özel koþullarýný dikkate almadan tüketim miktarlarý ve skalalarý üzerinden yükümlülük meydana getirirler. Bu nedenle bir vergi sistemi içerisinde dolaylý vergilerin yüksekliði vergilemede ve gelir daðýlýmýnda adalet ilkesi ile çeliþebilmektedir. Dolaylý vergilere konu mal ve hizmetlerde oransal farklýlaþmaya giderek (az gelirli kesimlerin tüketimleri içerisinde büyük yer tutan mal ve hizmetlere düþük oran uygulanmasý gibi) doðabilecek adaletsizlikler hafifletilmeye çalýþýlabilir. Dolaylý vergi artýþlarý genelde toplam tüketim harcamalarýnýn kýsýlmasý sonucu refah kaybý yaratmakta, tüketici artýðýný azaltmaktadýr. Toplam tasarruflar yönüyle bakýldýðýnda ise, dolaylý vergi artýþlarý bireysel ve kurumsal tercihlerin tüketimden tasarrufa kaymasýna yol açabilmektedir. Bu açýdan toplam talep temelli enflasyonun ve makroekonomik dengesizliklerin hüküm sürdüðü ekonomilerde dolaylý vergi artýþlarý ekonomideki fazla talebi emici etki gösterebilmekte ve ekonomik istikrar amacýna hizmet edebilmektedir. Hatta dolaylý vergi artýþlarý nedeniyle kýsýlan talep yoluyla ihraç edilebilir mal artýðý yaratýlmasý bile söz konusu olabilmektedir. Böylelikle yurtiçi talebin kýsýlmasý sonuncunda ekonomik istikrar saðlanýrken, yurtdýþý talep yoluyla bu istikrarýn ekonomik küçülmeye 20

yol açmadan, büyüme ile eþ zamanlý gerçekleþtirilmesi mümkün hale gelebilmektedir. Bu nedenle klasik IMF istikrar politikasý önlemlerinde ve ihracata yönelik büyüme modellerinde dolaylý vergi artýþlarý çokça kullanýlan bir araç konumundadýr. Yurtiçi tüketim talebinin kýsýlmasýnýn ve tasarruf artýþýnýn yatýrým artýþýna yol açabilmesinin temel koþulu, hem kýsýlan yerli tüketimin yurtdýþý talep ile karþýlanabilmesi, hem de yeni yatýrýmlarýn yaratacaðý üretim artýþýnýn satýlabilmesidir. Bu nedenle dolaylý vergi artýþlarý yoluyla meydana gelen tüketim azalmasýnýn ve tasarruf artýþýnýn her zaman yatýrým artýþýna yol açacaðý yanlýþ bir görüþtür. Ýhracat imkânlarýnýn olmadýðý bir durumda mevcut yurtiçi tüketimin düþmesi geleceðe yönelik beklentileri de olumsuz yönde etkileyecek ve yatýrýmlarda, tüketimdeki azalmadan daha fazla bir daralmaya (çarpan etkisi) neden olabilecektir. Sonuç olarak dolaylý vergilerin toplam yatýrýmlarda meydana getirebileceði artýþ, kapasite kullaným oranlarý, karlýlýk düzeyi, geleceðe yönelik beklentiler ve ihracat imkânlarý gibi birçok deðiþkenin bileþkesi tarafýndan belirlenecektir. Dolaysýz vergilerin dolaylý vergilere nazaran yansýtýlma imkânlarý kýsýtlýdýr. Vergi yansýmasý, kamu idaresi tarafýndan konulan verginin yükünün üçüncü kiþilere yüklenmesi olarak tanýmlanabilir. Verginin yansýtýlmasýnda fiyat mekanizmasý kritik bir rol üstlendiði için dolaylý vergilerin tamamen veya kýsmen yansýtýlmasý gündeme gelmektedir. Dolaylý vergilerin yansýtýlmasý vergi yükünün kimin üzerinde kaldýðý konusunu belirsizleþtirdiði için siyasi iradenin öngördüðü gelir daðýlýmý hedeflerinde de sapmalara yol açabilmektedir. Genelde bu sapma olumsuz yönde ortaya çýkmaktadýr. Vergi yansýmasý sadece ileri doðru gerçekleþmemektedir. Fiyat mekanizmasý ve içerisinde faaliyet gösterilen piyasa türüne baðlý olarak üreticiler, üzerlerine konulan verginin geriye - tedarikçilere ve istihdam edilen üretim girdileri üzerine- yansýtýlmasý yoluna gidebilmektedirler. Üretim girdi sahipleri ve tedarikçiler tarafýndan temin edilen girdi fiyatlarýnýn arz esnekliklerine baðlý olarak geriye yansýma ortaya çýkabilmektedir. Özellikle arz esneklikleri düþük üretim girdileri ve yarý mamul alýmlarýnda vergi yükünün geriye doðru aktarýmý gündeme gelebilmektedir. Dolaylý vergi artýþlarý ithal ve yerli üretim üzerinde farklýlaþtýrýlarak, dýþ ticaret ve cari iþlemler dengesizliklerinin giderilmesinde bir araç olarak kullanýlabilmektedir. Özellikle dýþ ticaret rejiminin ve uluslararasý anlaþmalarýn el verdiði ölçüde, gümrük vergilerinin ve ithalden alýnan genel ve özel tüketim vergi oranlarýnýn arttýrýlmasý, dýþ ticaret ve cari iþlemler açýðýný azaltacaktýr. Böylelikle ödemeler dengesi sorunlarýnýn belli ölçülerde azaltýlmasý ve bunun sonucu olarak döviz fiyatlarýndaki dalgalanmalarýn sýnýrlandýrýlmasý mümkün olabilecektir. 21