HEDEFLER İÇİNDEKİLER ÖĞRENME PSİKOLOJİSİ I Öğrenme İle İlişkili Temel Kavramlar Temel Öğrenme Yaklaşımlarına Giriş PSİKOLOJİ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Öğrenme kavramını tanımlayabilecek, öğrenmenin günlük yaşam ile ilişkisini kurabilecek, Öğrenme ile ilgili temel kavramları bilecek, Öğrenilmiş ve öğrenilmemiş davranışları ayırt edebilecek ve örneklendirebilecek Eğitim, öğretim ve öğrenme kavramlarını ayrıntılı açıklayabilecek Öğrenmeyi etkileyen faktörleri bilecek Etkili ve kalıcı öğrenmeye yardımcı olabilecek ögeleri fark edebilecek Temel öğrenme kuramlarını bilecek ve aralarındaki farkları ayırt edebileceksiniz. ÜNİTE 11
GİRİŞ Kıdemli tıp öğrencisi sınavdan önce profesörü yakalayıp: Hocam! dedi. "Bu defa da beni bırakırsanız bıçağımı tam kalbinizin orta yerine saplayacağım. Hoca güldü: Yapamazsın; çünkü sen daha kalbin yerini bile bilmiyorsun. İnsan doğuştan bir kalbe sahiptir. Ancak kalbin yerinin bilgisine doğuştan sahip değildir. Bu bilgiye ancak öğrenme ile sahip olunur. (Bıçağın saplandığı yer, kalbin yerinin öğrenilip öğrenilmediğini gösterir ama öğrendiğimizi göstermek için bıçak kullanmak zorunlu değildir). Çocuk doğumundan başlayarak öğretmeninden, arkadaşlarından, kitaplardan, basın yayın araçlarından, iş yerinde diğer kişilerden ve çeşitli bilgi kaynaklarından bir şeyler öğrenir. Öğrenme bu açıdan bakıldığında, doğumla başlayıp ölümle sona eren bir süreçtir. Sabah uyandıktan sonra yaptığımız el yüz yıkama, kahvaltı yapma, çay demleme, giyinme, okuma, yazma, dolmuşa binme, işe gitme, adresi bulma, araba kullanma gibi çoğu davranışlarımız öğrenme ile kazanılmışlardır. Bu nedenle öğrenmeyi sadece okul kitaplarından kazanılan akademik bilgiler şeklinde anlamak doğru değildir. Eğitim Eğitim ile ilgili örnek videoyu sistemde ünite başlığı altında yer alan video bölümünden izleyiniz. Bilinen genel anlamı ile eğitim, bireyin davranışlarında kendi yaşantısı ve çevresiyle etkileşim içinde kasıtlı, amaçlı, istendik yönde (olumlu), değişikliği meydana getirme sürecidir. Yukarıdaki tanımdan da anlaşıldığı gibi eğitim, istendik ve amaçlı davranış değişikliği oluşturmaktır. Sistem Olarak Eğitim En az bir amaca ulaşmak üzere farklı öğelerden oluşan dinamik ve dirik örüntüye sistem denir. Her sistemin ulaşmak istediği amaçları vardır (Senemoğlu, 2002). Eğitim, örgütsel yapı içerisinde yürütülebilecek bir sistemdir. Her sistem gibi eğitim de girdi, süreç ve çıktı aşamalarından oluşur. Girdi, süreç ve çıktılarıyla Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
eğitim bir sistemdir. Girdisi, süreçleri ve çıktısı insan olan tek sistemdir (Ertürk, 1998; Özcan 2004). öğrenci,öğretmen, program, araç-gereç, materyal, okul, sınıf, laboratuar, yönetici veli Girdi Süreç Eğitim ve öğretim faaliyetlerinin yapılması. Kılavuzlama ve denetleme işlemleri. Sonuçta ortay konan ürünler, öğrenci kazanımlarıdavranışlar Çıktı Eğitimin İşlevleri Şekil 11.1. Eğitimin örgütsel yapısı Toplumsallaştırma-bireyi toplum için yetiştirmek (sosyalleştirme): İçinde bulunduğu toplumun kültürünü, değerlerini, adetlerini, inançlarını benimseyen, toplumun bir üyesi olarak sorumluluklarını bilen, içinde bulunduğu toplumu anlamlı bulan, toplumunu ileriye götürmek için çaba harcayan, diğer bireylerle iyi iletişim kurabilen, toplumdaki diğer insanların ailesinin ve kendisinin ihtiyaçları için çalışan, üreten, kendisi ve çevresi ile barışık, yapıcı, uyumlu bireyler yetiştirmektir. Ayrıca eğitim, toplumun ihtiyaç duyduğu nitelikli insan gücünü yetiştirir. Bireyselleştirme (kendine yeter bir insan olma):kendi potansiyellerinin farkında olan, kendi ayakları üzerinde durabilen, kendisine açık fırsatları gören, kendisi için en uygun kararları verebilen, kendi bilgi beceri ve kapasitesini kendine uygun bir alanda verimli kullanabilen bir insan yetiştirmektir (Senemoğlu, 2002). Eğitim genel anlamda formal ve informal eğitim olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Formal Eğitim: Bir okul çatısı altında planlı, programlı, düzenli olarak yapılan eğitimdir. İnformal Eğitim: Belli bir yeri olmayan, planlı ve programlı olmayan, bireyin içinde yaşadığı tüm çevresi ile etkileşim içinde yapılan plansız olan eğitime Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
(sosyalleşmesine) ise informal eğitim denir. Bir anlamada sokakta yapılan eğitimdir. Öğretim Eğitimdeki istendik davranış deşikliğini kazandırma, öğrenmeyi gerçekleştirme, kılavuzlama ve yönlendirme faaliyetidir. Bu anlamda eğitim bir süreç olduğuna göre daha geniş, kapsayıcıdır. Eğitim-öğretim sürecinde yapılan davranış kazandırma, yönlendirme, öğretme faaliyetleridir. Öğrenme Organizmanın çevresiyle etkileşim içinde kendi yaşantısı yolu ile davranışlarında kalıcı izli değişiklik meydana gelmesidir (Senemoğlu, 2009). Organizmanın çevresiyle etkileşim içinde kendi yaşantısı yolu ile davranışlarında kalıcı izli değişiklik meydana gelmesidir (Senemoğlu, 2009) Öğrenme sonucu mutlaka bir davranış değişikliği oluşur ancak bu doğrudan gözlenmeyebilir, sonuçları itibari ile gözlenebilir. Bir insan almanca biliyordur, öğrenmiştir ama biz dışarıdan göremeyiz. Ancak bir almanca testi veririz, sonuçlarına bakar, öğrenmiş olup olmadığına karar verebiliriz. Öğrenmenin kaynağı ne olursa olsun her öğrenme, davranışımızda az veya çok bir değişim meydana getirir. Bu açıdan bazı uzmanlar öğrenmeyi, deneyim, eğitim ve öğretim yoluyla davranışlarımızda kalıcı değişikliklerin meydana gelmesi olarak tanımlarlar. Diğer bir değişle öğrenme, bilgi ve deneyim yoluyla davranışların oldukça kalıcı olarak değiştirilmesidir. Duygu, düşünce ve tutumlardaki davranışların değişmesinde etkili olabilir. Davranış değişikliği ortaya yeni bir davranışın konulması şeklinde olabilir veya bazı davranış biçimlerinin terk edilmesi şeklinde gerçekleşebilir. Örneğin sobadan eli yanan bir çocuğun bir daha sobaya dokunmaması, önceleri köpekten çok hoşlanan bir çocuğun bir köpeğin ısırmasıyla sonradan köpeklerden korkmaya ve onlardan uzaklaşmaya başlaması birer davranış değişmesi aynı zamanda birer öğrenmedir. Öğrenme Mutlaka bir davranış değişikliği Kalıcı olması Çere ile etkileşim içinde Yaşantı ürünü olması Öğrenenin katılımı Öğrenme mutlaka bir davranış değişikliği olduğuna göre öğrenme sonucu oluşan davranışların bazı özellikleri olması gerekir. Yukarıdaki öğrenme tanımlarından hareketle öğrenme sonucu oluşan davranışın taşıması gereken özellikler aşağıda sıralanmıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
1- Öğrenme sonucunda kesin olarak bir davranış değişikliğinin ortaya çıkması gerekmektedir. Zira tüm öğretim programları ve bu programları uygulayan öğretmenlerin tek bir amacı vardır ki o da davranış değiştirmektir. 2- Öğrenme bireyin kendi yaşantısı ve çevresi ile etkileşiminin sonucunda ortaya çıkan bir üründür. Zira nitelikli bir öğrenmenin oluşabilmesi için öğrencinin zengin bir eğitim öğretim yaşantısının olması gerekmektedir. Bu yaşantının oluşması ise bireyin çevre ile kurduğu etkileşime bağlıdır. 3- Öğrenme sonucunda ortaya çıkan davranış, nispeten kalıcı izlidir. Zira öğrenmenin olabilmesi için öğrenme faaliyeti sonucu ortaya çıkan davranışın kalıcı olması gerekmektedir. Yani ilaç, narkoz, hastalıklar vb. sonucu ortaya çıkan davranışlar kullanılan maddenin etkisi ile sınırlı olduğu için geçicidir, kalıcı değildir. Bu nedenle öğrenme olamaz. 4- Öğrenme sürecine öğrenenin katlımı gerekir. Öğrenen bireyin kendi katılımı, yaşantısı olmadan öğrenme gerçekleşemez. Her öğrenme bir davranış değişikliği ise davranış nedir? Burada yeri gelmişken davranışın ne olduğunu tanımlayıp davranış çeşitlerini açıklayalım. Davranış Organizmanın gözlenen veya gözlenemeyen açık ya da örtük tüm etkinliklerine davranış denir. Organizmanın gözlenen veya gözlenemeyen açık ya da örtük tüm etkinliklerine davranış denir. Bir başka ifade ile davranış okuma, yazma, düşünme, kalp çarpması gibi organizmanın bir uyarana karşı göstermiş olduğu her türlü tepkidir. Davranış, organizmanın doğrudan gözlenen ve gözlenemeyen her türlü etkinliği için kullanılan kapsamlı bir terimdir. Sadece eylemleri değil, durumları da kapsayacak kadar geniştir. Davranışlar öğrenilmiş ve öğrenilmemiş olarak ikiye ayrılır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
ÖĞRENME Öğrenme Psikolojisi I Öğrenilmiş Davranışlar * İstendik davranışlar(planlı eğitim ile ya da sosyalleşme sonucu oluşabilir.) * İstenmedik davranışlar (eğitimin hatalı ürünleri ya da kötü kültürel koşullar altında kazanılmış olabilir.) Doğuştan gelen davranışlar İçgüdü, refleks Geçici davranışlar Alkol, uyuşturucu madde, narkoz, ilaç vb. sonucu oluşan davranışlardır. Fizyolojik Değişim Sonucu Oluşan Davranışlar Açlık, uykusuzluk, hastalık, yorgunluk, nefes alma vb. Öğrenilmemiş Davranışlar * Öğrenme sonucu oluşan davranışların özelliğini taşımayan davranışlardır. Büyüme ve Olgunlaşma Sonucu Oluşan Davranışlar Duyusal Alışma Sonucu Oluşan Davranışlar Şekil 11.2. Öğrenme Öğrenilmiş davranışın ne olduğunu ve özelliklerini öğrendiğimize göre şimdi öğrenilmemiş davranışların neler olduğunu açıklamaya çalışalım. Temelde öğrenilmiş olmayan üç tür davranıştan söz edilmektedir. Bunlar içgüdü, refleks ve geçici davranışlardır. İçgüdü Doğuştan gelen, öğrenilmeden yapılan, niçin yapıldığı organizma tarafından bilinmeyen, bir türün bütün bireylerinde aynı olan, türe özgü kalıtsal otomatik davranışlara içgüdü denilir. Arıların bal yapması, ipek böceğinin koza örmesi, kuşların göç yapması, yuva yapması, örümceklerin ağ örmesi, somon balıklarının göçü içgüdüye örnek olarak verilebilir. Doğuştan getirilen, kalıtsal Türe özgü olan, otomatik Karmaşık davranışlardır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
Refleks Doğuştan getirilen, öğrenilmeden yapılan, organizmanın bir uyarıcı karşısında gösterdiği ani ve hızlı tepkiye refleks denir. Gök gürültüsü karşısında irkilme, titreme, salya, ışık karşısında göz kırpma, bazı tikler, hapşırmak vs. örnek olarak verilebilir. Reflekste içgüdü gibi doğuştan gelen öğrenilmemiş davranış olsa da bazı farklılıkları vardır. İçgüdü Doğuştan gelen öğrenilmemiş davranış İçgüdüler ertelenemez ve engellenemez. Reflekse kıyasla daha karmaşıktır. Oluşması için bir uyarıcı şart değildir. Kendiliğinden içgüdü davranışı oluşur. Sadece hayvanlarda görülür (İnsanlarda içgüdüsel-içgüdüye benzer davranışlar olabilir. Örneğin ANNELİK prolaktin hormonunun salgısı sonucu oluşur). Refleks Doğuştan gelen öğrenilmemiş davranış Refleksler ertelenebilir ama engellenemez. Basit ve ani bir tepkidir. Refleks oluşması için dış ya da iç uyarıcının varlığı gereklidir. Hem insanlarda hem de hayvanlarda görülür. Geçici Davranışlar Alkol, uyuşturucu madde, narkoz, ilaç vb. maddeler sonucu oluşan davranışlardır, geçicidir. Yani maddenin etkisine bağlıdır. Maddenin etkisi, alkolün etkisi kalkınca davranışlar da kayboluyor. Bu nedenle bu davranışlar öğrenilmemiş davranışlar olarak kabul edilir. TEMEL ÖĞRENME YAKLAŞIMLARI KURAMLARI Davranışın nasıl oluştuğunu farklı yollarla açıklayan yaklaşımlar vardır. Bu yaklaşımlar belli bazı kriterlere uygunsa kuram olarak adlandırılırlar. Kuramlar, genel anlamda insan ve doğa olaylarını neden ve sonuçlarıyla açıklamaya çalışan bakış açılarıdır. Öğrenme kuramları, öğrenmenin nasıl meydana geldiğini, oluştuğunu farklı bakış açılarından bilimsel yöntemlerle açıklayan yaklaşımlardır. Kuramlardan biri diğerinden daha üstün değildir. Bu kuramlar birbirlerini Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
Öğrenmeyi açıklayan üç temel kuram vardır. Bunlar:Davranışçı,Bilişs el ağırlıklı davranışçı ve Bilişsel öğrenme kuramlarıdır. tamamlayıcı niteliktedir. Birbirlerinin eksiklerini tamamlayarak öğrenme psikolojisinin daha iyi gelişmesine katkıda bulunmuşlardır. Öğrenmeyi açıklayan üç temel kuram vardır. Bunlar: 1- Davranışçı, 2- Bilişsel ağırlıklı davranışçı ve 3- Bilişsel öğrenme kuramlarıdır. Davranışçı Öğrenme Kuramları Bilişsel Ağırlıklı Davranışçı Öğrenme Kuramları Klasik-Tepkisel Koşullanma(Pavlov) Edimsel-Operant Koşullanma(Skinner) Programlı Öğrenme Sosyal Bilişsel Öğrenme Kuramı (Bandura) Bilişsel Öğrenme Kuramı Klasik-Tepkisel Koşullanma(Pavlov) Edimsel-Operant Koşullanma(Skinner) Programlı Öğrenme Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
Ödev Özet Öğrenme Psikolojisi I Öğrenme organizmanın çevresiyle etkileşim içinde kendi yaşantısı yolu ile davranışlarında kalıcı izli değişiklik meydana gelmesi olarak tanımlanmaktadır. Öğrenme tanımındaki en önemli kavram davranış kavramıdır. Davranış ise organizmanın gözlenen veya gözlenemeyen açık ya da örtük tüm etkinlikler olarak tanımlanır. Davranışın temelde ik türü vardır. Öğrenilmemiş davranışlar birinci tür davranışlarken ikinci tür davranışlar ise ikinci tür davranışlardır. Öğrenilmemiş davranışlar ise kendi içinde üçe ayrılarak incelenir. Bu tür davranışlar içgüdüler, refleksler ve geçici davranışlardır. Öğrenilmiş davranışları açıklamaya çalışan üç temel yaklaşım vardır. Bunlar: 1- Davranışçı, 2- Bilişsel ağırlıklı davranışçı ve 3- Bilişsel öğrenme yaklaşımlarıdır. Davranış türlerine günlük hayattan örnekler bulunuz. Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Bir arı türü yumurtlama vakti gelince uygun bir ağacın çürük kısmına delik açar ve bir tırtıl, böcek vs bularak onu iğnesi ile zehirler. Fakat öldürmez, arının zehri böceği sadece felç eder. Arı felç ettiği böceği deliğe soktuktan sonra yumurtalarını onun üzerine bırakır ve deliği kapatır. Yumurtadan çıkan arı larvalarının ilk besini bu felçli böcek olur. Arının bu davranışı aşağıdaki öğrenme kavramlardan hangisine uygundur? a) Öğrenme b) Refleks c) Klasik koşullanma d) Şartlanma e) İçgüdü 2. Muratza nın bozuk bir yiyeceği yediğinde midesinin bulanması ile Kardeşini sınavı olduğu günler midesinin bulanması arasında fark aşağıda verilen örneklerin hangileri ile en iyi ifade edilir? a) Öğrenilmiş davranış Fizyolojik tepki b) Öğrenilmiş davranış Duygusal tepki c) Refleks Fizyolojik tepki d) Fizyolojik tepki Öğrenilmiş refleks e) Fizyolojik tepki Refleks 3. Aşağıdakilerden hangisi öğrenme süreci ile ilgili yanlış bir bilgidir? a) Birbiri ile ilişkili konuları öğrenmek daha kolaydır b) Öğrenilmiş davranışların çok büyük bir kısmı doğuştan getirilmektedir c) Öğrenenin aktif katılımı öğrenme etkililiğini artırır d) Öğrenme süreci sadece bilişsel süreçlerle açıklanabilir e) Önceki öğrenmeler yeni öğrenmelere bozucu etki yapabilir 4. Aşağıdaki davranışlardan hangisi öğrenme yoluyla kazanılmış davranış olamaz? a) Bir köpeğin eve ilk kez gelen bir misafiri görünce huysuzlanması b) İşine her zaman vaktinde giden bir kişinin çalar saati bozulduğu için işe geç kalması c) Bir oto tamircisinin motorun sesinden arızanın nerede olduğunu anlaması d) Bir annenin bebeğinin altını değiştirmesi e) Bir bebeğin babasını görünce gülümsemesi 5. Aşağıdakilerden hangisi öğrenme ürünü olan bir davranış değildir? a) Limon kelimesini duyan bir kişinin ağzının sulanması b) Yoldan geçmekte olan bir yayanın klakson sesiyle irkilmesi c) Bir çocuğun salıncak kurup küçük kardeşini sal-laması d) Bir kişinin zehirli olduğunu düşünerek böceklerden korkması e) Acıkan birinin mutfağa yönelmesi Cevaplar: 1.E, 2.D, 3.B, 4.B, 5.B Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Ertürk, S. (1998). Eğitimde Program Geliştirme(10. Baskı). Ankara: Meteksan A.Ş. Senemoğlu, N. (2009). Gelişim Öğrenme ve Öğretim: Kuramdan Uygulamaya (14. Baskı). Ankara: Pegem Akademi. Özcan, D. (2004). Öğretme Sanatı (7. Baskı ). Ankara: Pegem Akademi. Şişman, M. (1999). Öğretmenliğe Giriş. Ankara: Pegem Akademi. Milli Eğitim Bakanlığı. (2004). Tebliğler Dergisi. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Basımevi. Sönmez, V. (2005). Program Geliştirmede Öğretmen el kitabı (12. Baskı). Ankara: Anı. Demirel, Ö. (2004). Planlamadan Değerlendirmeye Öğretme Sanatı. Ankara: Pegem Akademi. Özbay,Y. (2004). Gelişim ve Öğrenme Psikolojisi. Ankara: Öğreti, Pegem Akademi. İhtiyaç Yayıncılık Eğitim Bilimleri Komisyonu (2010). KPSS Modüler Set Öğrenme Psikolojisi Kitabı. Ankara: İhtiyaç Yayıncılık. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11