TÜRK ETM SSTEMNDE HEDEFLER VE HEDEF BELRLEMEDE YEN YÖNELMLER ÖZET Toplumsal yaamın süreklilii, bir ülkede hakim olan eitim programlarının o ülkede etkili olarak uygulanabilirliini gerekli kılmaktadır. Eitimin toplumları gelecee taıma sorumluluu ve bireyi gelitirme dinamii, öretim programları yoluyla tasarlanan insan yetitirme projesi ile gerçekleebilecektir. Eitimin toplum için önem taıyan bu sorumluluunu yerine getirmesi, öretim programlarında öncelikli rolü olan hedeflerin ortaya konulması ve yaama geçirilmesi ile mümkün olabilecektir. Bu anlamda Türk eitim sistemi, toplumun ulusal ve evrensel deerlere uygun niteliklerle donanık birey ve yurtta yetitirme misyonunu eitim sisteminin öncelikli hedefi olarak görmek ve bu sorumluluunu yerine getirmek durumundadır. Anahtar Sözcükler: Eitimde hedefler, öretim programı, yapılandırıcı öretim programı. ABSTRACT The continuity of the social life, necesitates the effective applicability of the pioneering educational programmes in that country. The responsibility of education in carrying the societies into the future the dynamics of developing the individual, can be maintained through human training Project designed by educational programmes. Fulfilling this responsibility of education which is of great importance for the society, can only be possible by putting forward the priority targets in educational programmes by the putting them into practice. In this context, the Turkish education system has to see, as the priority target of the educational system, the mission of individual and citizen training equipped with national and universal values and has to accomplish this responsibility. Keywords: Education in aim, educational program, constructivism teaching program. Eitim ve özellikle planlı eitim, insanı belli niteliklerle donatacak ekilde yetitirme aracı olarak görülebilir. Bu tür bir yetitirme sürecinden geçen insanın, eitim etkinlikleri yoluyla belli bir düzen ve kararlılıkla gelitirilmesi gerekir. Bu bizi eitim programı kavramına götürür. Eitim programının planlı olarak uygulanmasıyla eitimin hedeflerine ulaılabilir. Yard. Doç. Dr., S.D.Ü. Burdur Eitim Fakültesi Eitim Bilimleri Bölümü Öretim Üyesi. Burdur Eitim Fakültesi Dergisi 1
Türk Eitim Sisteminde Hedefler Eitimde hedefler, bireye, planlı eitim yoluyla kazandırılacak nitelikler olarak görülebilen bilgi, beceri, tutum, ilgi ve alıkanlıklar gibi kendisinin kullanacaı düünülen özellikler ve ulaması istenen sonuçlardır. Eitilmi bireyin kazanımı olarak kabul edilen bu yeterlikler gözlenebilir ve kullanılabilir olmalıdır. Örnein, yeterli bilgi ve becerilerle donatılmı örencinin yaadıı yakın çevresini tanıması, okuma-yazma becerisi kazanması, canlıları ve hayvanları sevmesi ve koruması vb. gibi örenilmi davranıları göstermesi gerekir. Bu örneklere dayanarak hedef kavramını tanımlarsak: Hedef, bir örencinin, planlanmı ve tertiplenmi yaantılar sayesinde kazanması kararlatırılan ve davranı deiiklii veya davranı olarak ifade edilmeye elverili olan bir özelliktir (Ertürk,1972: 26). Eitim programlarının okul ortamında uygulayıcısı durumunda olan öretmen, eitsel hedeflere ulamada, uzun ve kısa süreli tüm çalımalarını planlı olarak sürdürmek durumundadır. Öretmenin, günlük çalımalarında bir yol gösterici olarak da, eitim programının bir alt öesi olan öretim programından yararlanması gerekir. Bir öretim programında dört temel öe bulunur: 1. Hedefler (Amaçlar), 2. çerik (Muhteva: Üniteler-Konular), 3. Eitim Durumu (Öretme-Örenme Yaantıları), 4. Deerlendirme. Nasıl öreteceiz? ekil 1: Eitim Programının Temel Öeleri ve Öeler Arası Etkileimi. Eitim programının bu öelerinin anlamlı bir bütünlük göstermesi için kendi içinde yine anlamlı bir iliki ve etkileim göstermesi gerekir. ekil 1 i incelediimizde, okul ortamında bireyleri niçin eitiyoruz? sorusunun karılıı, bizi örgün eitimin temel dayanaı olan eitim felsefesine götürür. Bu yöneltilen sorunun karılıının bir bakı açısı dahilinde, genel bir eitim 2 Burdur Eitim Fakültesi Dergisi
teorisi ile eitimde yapılacakların seçimine eitimin hedefleri rehberlik eder. Eitim programlarında hedef yerine amaç kavramının da kullanıldıı görülmektedir. Hedef kavramı, yetitirdiimiz insanda bulunmasını uygun gördüümüz, eitim yoluyla kazandırılabilir nitelikte istendik özellikler olarak tanımlanmaktadır (Ertürk, 1971: 26). Amaç kavramı ise daha çok bu hedefe ulama istei anlamında kullanılmaktadır. Bir eitim sisteminde programın hedefleri belirlendikten sonra bunların davranı yönünden de dile getirilmesi önemli görülmektedir. Hedeflerin davranı, yaantı, beceri ve yeterlik olarak görülebilen bir örenci kazanımına dönütürülememesi, hedeflerin programlarda bir süs olarak kalması gibi anlamsız bir fazlalıa neden olur. Programın içerik boyutunda belirlenen amaçlara ulamak için ne öretelim? sorusuna cevap aranır. Büyük oranda da hedef-içerik ilikisi kurularak hedefe uygun bilgilerin aktarılması istenir. Bu bizi, bir ders içinde yer verilmesi gereken temel ünite ve konulara götürür. Her dersin kapsamına giren belli ünite ve konuları bulunur. Programın süreç boyutunda ise nasıl? sorusuna cevap aranır. Hedefe uygun olarak seçilen bilgi muhtevasının bireye aktarılması nasıl olmalıdır? Dier bir deyile, nasıl öretelim sorusuna cevap aranır. Bunun için de, sınıf içi uygulamalarda hangi yöntem ve teknikleri uygulayalım?, hangi araç-gereçlerden yararlanalım? gibi sorulara cevap (Demirel, 2004:35) bulma bir ders, ünite ya da konuda uygulanabilecek öretim yöntem, teknik, araç ve gereçleri seçme ve kullanımını ön plana çıkartır. Programın son boyutu olan deerlendirme, eitim etkinlikleri sonunda örencilere kazandırılmak istenilen davranı deiikliklerinin gerçekleme düzeyini anlamaya yönelik bir süreçtir. Deerlendirme sayesinde örencilerde ne yönde bir deime olduu, programın etkililik derecesi ve kullanılan yöntemlerin yeterlik derecesi hakkında bir görü sahibi olunur. Ayrıca deerlendirme, programın hangi öelerinde nasıl bir deime yapılacaına, örencilerdeki eksikliklerin nasıl giderileceine karar verme ilemidir. Deerlendirme öretmenlere, kendi kendilerini deerlendirme imkanı da salar (man, 2003: 31). Öretim programlarının hazırlanmasında, programın belirtilen bu temel öeleri arasında öncelikle eitimin hedeflerinin belirlenmesi gerekir. Bir ulusal eitim sisteminin hedefi, en genel seviyede, bu eitim sisteminin ürünü olarak yetimesi istenen ideal insan ın nitelikleri olabilir (Özçelik, 1987: 9). Eitimde ideal insanı yetitirme düüncesi, eitimin hedeflerini çizme ve bu yönde ulusal bir çaba ve etkinlikle günümüzün ihtiyaç ve beklentilerini karılama ve gelecei kucaklamada belli bazı eitim felsefelerini irdelememizi gerektirmektedir. Burdur Eitim Fakültesi Dergisi 3
Türk Eitim Sisteminde Hedefler HEDEFLERN FELSEF TEMELLER Bilginin hızla deitii, yenilendii ve yayılma özellii gösterdii dünyamızda toplumsal yaam ve bireyin niteliklerinde de hızlı bir deiimin gerekliliini kaçınılmaz kılmaktadır. Bu deiimin tek aracı ise, eitim sisteminin hedeflerini ve ileyi felsefesini temel alan eitim programlarıdır. Eitim sisteminin her düzeyindeki eitim, öretim ve ders programlarındaki deiim ve gelitirme anlayıı böylesi bir felsefi gerçeklie ve gereklilie dayanmalıdır. Üzerinde ortak görü birlii olan balıca dört eitim felsefesi bulunmaktadır: Daimicilik, Esasicilik, lerlemecilik, ve Yeniden Kurmacılık (MEB, 2003: 33). Daimicilik, eitimin evrensel niteliklere göre ekillenmesi gerektiini kabul eden görütür. Bu görüü savunanlara göre, insanın doası ve ahlaki ilkeleri deimez deerlerdir. nsanların bu edebi deimez gerçeklere göre yetitirilmesi gerekir. Çünkü, insanlık tarihi boyunca insanın özü deimemitir. Eitim, salam ve doru karakterli insan tipi yetitirmelidir. Deimeyen evrensel ve entelektüel bir eitim ile zeka düzeyi üstün, seçkin insan yetitirmek bu yaklaımın eitsel hedefidir. nsan doasının evrensellii edebiyat, tarih ve felsefede görülür. Bu nedenle, eitim programlarının merkezinde beeri bilimler olmalıdır (Fidan, Erden, 1987:131). Esasicilik görüüne göre, insanları eitilmi olarak kabul edebilmek için bütün insanların sahip olmaları gereken temel ilkeler vardır. Örenmenin çok sıkı, gerekiyorsa zorlayıcı olması, örenciden ziyade öretmenin giriimcilii, konu alanının iyi düzenlenmesi ve okul yaamında zihinsel disiplinin iyi kurulması gerekir. Esasicilere göre öretim programında aırlık konu alanında olmalıdır. Bu görüe göre, geçmiten gelen temel düünce ve deerlerin önemli yanları korunup yeni kuaklara kazandırılırsa, bu birikimin üzerine gelecekte daha üstün bir uygarlık yaratılabilir. Bu felsefeye göre eitimin hedefi, bireylerin zihinsel geliimlerine yardımcı olmak, yetenekli kiileri eitmektir. lerlemecilik, pragmatik felsefenin eitime uygulanmasıdır. Pragmatizm, deime olgusunu gerçein kendisi olarak görür. Bu nedenle de eitimin sürekli bir geliim içinde olduu öne sürülür. Eitimciler yeni bilgi ve çevredeki deimeler ııında yeni tür hedefler ve politikalar koymaya hazır olmalıdırlar (Fidan, Erden, 1987:128). Bu felsefede hedef, toplumsal yapı ve yaayı düzeninde demokratik ve sosyal bir yaam biçimi gelitirmektir. Topluma uyum, dı dünyaya uyum, belli dorulara uyum yerine; tecrübenin sürekli olarak yeniden ina edilmesi eitim programlarının özünü oluturur. 4 Burdur Eitim Fakültesi Dergisi
Yeniden kurmacılık, ilerlemeci görüün bir devamı olup, son gelien akımlardan biridir. Akımın dayandıı felsefe yaratıcılıktır. Bu akımın dayandıı temel görülere göre eitimin hedefi, toplumu yeniden düzenlemek ve toplumda gerçek demokrasiyi yerletirmektir. Toplumsal deimeyi salama sorumluluunu okullar yerine getirmelidir. Eitim sadece yaama aracı deil, aynı zamanda toplumsal bir deiim ve denge aracıdır. Toplumu deitirmede sorumluluk okullardadır. Eitim yoluyla toplumu yeniden yapılandırmak ve gelitirmek temel hedeftir. ETM PROGRAMLARINDA YAPILANDIRMACI, DAVRANIÇI VE DER YAKLAIMLAR Eitim programlarının çaın gereklerine, ihtiyaç ve beklentilerine uygun yeni yönelimleri yansıtması, programlardaki öretme-örenme yaklaımlarının benimsenmesini gerektirmektedir. Toplumlara, çalara ve dönemlere göre deien bakı açıları, istekler ve beklentilere göre bu yaklaımlar eitim sistemlerinde aırlıklı olarak benimsenmekte ve uygulamaya konulmaktadır. Bu yaklaımlardan davranıçı yaklaım, örenmeyi uyarıcı-tepki baı ile açıklar ve örenciyi kontrol edilebilecek, ekillendirilebilecek birer mekanizma gibi görür. Öretmen "bilgiyi aktaran" örenci ise "bilgiyi alan" kiidir. Örenme-öretme sürecinin temelinde öretmen vardır. Bilisel örenme ve bilgiyi ileme kuramcıları, davranıçılar gibi bireyi çevresinden ayırma eilimindedir. Beynin çalıması bilgisayara benzetilmekte, bireyden baımsız dısal bir gerçeklii vurgulamaktadır. Görüldüü üzere, hem davranıçılıın hem de biliselciliin temelinde nesnelci yaklaım vardır. Nesnelcilikte bilginin bireyden baımsız olduu ve örenmenin dı dünyadan bireye transfer edilmesi sonucu olutuu varsayılmaktadır. Bu iki anlayıta da bilginin sınırları zihnin kapasitesi ile sınırlanamaz. Bir baka deyile, bilgi, sınırsız bir alana sahiptir. Öte yandan eitimdeki hedefler, anlama, problem çözme ve bilgiyi yeni durumlara uyarlama yetenei gelitirme olarak öngörülmüse, örenenin bilgiyi etkin bir biçimde oluturduu yapılandırmacılık gibi örenci merkezli yaklaımları ön plana çıkarması gerekir. Yapılandırmacı örenme kuramı eitimde çok baskın olan geleneksel ve nesnelci paradigmaya karıdır. Yapılandırmacılara göre bilgi, duyu organları ile çevreden pasif bir biçimde alınamaz; örenen tarafından etkin bir biçimde yapılandırılır. Yapılandırmacı örenmede amaç, örenenlerin önceden belli bir hiyerariye göre belirlenmi hedeflere ulamalarına yardımcı olmak deil; örenenlerin bilgiyi zihinsel olarak anlamlandırmaları için örenme fırsatları salamaktır (Wilson, 1996: 208). Burdur Eitim Fakültesi Dergisi 5
Türk Eitim Sisteminde Hedefler Örenenlerin sahip olduu bilgi birikimi farklılık gösterdiinden, yapılandırmacılıkta tek doru yerine, iki birey aynı kavrama farklı anlamlar yükleyebilir. Bu nedenle hedefler kesin olarak belirlenemez. Sadece örenenlerin ulamaları beklenen genel hedefler vardır. Davranılar daha genel bir ekilde hedef ifadelerinin içinde yer almaktadır. Hedefler, öretmen ve örencinin ortak kararı ile belirlenir. Bu kararlara örencilerin katılması, örenenin hedefe ulaması isteini arttırır (Ülgen, 1994: 174). Buraya kadar yapılan açıklamalara dayanarak yapılandırmacılıın eitim ortamlarına etkileri hakkında u sonuçlara varılabilir. Yapılandırmacı felsefenin bilgiye ve örenmeye bakı açısındaki farklılıklar, davranıçı kuramın etkisindeki geleneksel eitim programlarının deiiklie uramasına yol açmıtır. Eitim programının merkezinde örenenin olması; örenme hedeflerinin sürece dayalı ve üst düzey örenmeye yönelik belirlenmesi, örenme içeriinin örencilerin ilgilerine dayalı ve gerçek yaamla balantılı olması, örenme-öretme ve deerlendirme etkinliklerinin örenenlerle birlikte planlanması, uygulanması ve deerlendirilmesini gerektirmektedir. Yapılandırmacı eitim programlarında tüm örenenler için aynı hedefleri belirleme ve hepsinin bu hedeflere aynı düzeyde ulamasını bekleme yaklaımından vazgeçilmitir. Yapılandırmacılar "ne öretilmeli?" yerine, "birey nasıl örenir?" sorusu ile ilgilenmektedirler. Davranıçı eitim programlarında hedefler ürüne dayalı, yapılandırmacı yaklaımda ise sürece dayalı olarak belirlenmektedir. Ürüne dayalı yaklaım davranılardaki gözlenebilir deiikliklere, sürece dayalı yaklaım üst düzey örenme, düünme ve bilginin kalıcılıına odaklanmaktadır. Yapılandırmacı sınıflarda örencinin kendi örenmesinde sorumluluk alması ve örencilerinin düünme becerilerinin gelitirilmesi hedeflenir. Piaget ve Vygotsky yapılandırmacılıı en çok etkileyen bilim adamlarıdır. Piaget'ye göre bilisel geliim, çevre ile etkileimimiz sayesinde sürekli gelien, deien ve etkinliklerimize yön veren emalar ya da zihinsel yapılar yoluyla ilerler. Yapılandırmacı eitim programında örenme içerii örencilerin ilgileri ve gereksinimlerine yanıt vermenin yanında, gerçek yaamla balantılı ve özgündür. Bilgiyi anlatmak yerine örenenin içerikle etkileim kurması ve bilgiyi yapılandırması ön plandadır. Yapılandırmacı eitim programında tümdengelim yaklaımı kullanılmakta içerik temel kavram ve ilkeler etrafında yapılandırılmaktadır. Bilgiyi dorusal hiyerari olarak görmek yerine, temel fikirler etrafından yapılandırılmı alar olarak ele almak gerekmektedir. Bu alar kavramlar, genellemeler, olgular, ilemsel bilgilerdir. Birey, aın herhangi bir yerinde örenmeye balayabilir; hiyerarinin en alt düzeyinden balamak gerekmez. Örnein, öretmen iklim konusuna bir daın bir tarafında neden hep nemli; dier tarafında neden kuru bir hava olduunu sorarak balayabilir. Örenenler önce bütünü görmekte, daha sonra ayrıntılı ve derinlemesine incelemeler yapmaktadır, Örenme içeriini belirlerken örencilerin hatırlamayacaı ve kullanamayacaı bir sürü bilgi yerine, 6 Burdur Eitim Fakültesi Dergisi
derinlemesine inceleme tercih edilmektedir. Yapılandırmacı yaklaımda örenme etkinlikleri öretmen tarafından belirlenmez; öretmen ve örenenler etkinliklere birlikte karar verirler. Yapılandırmacı örenme planları incelendiinde genellikle u emaları izledii görülmektedir: Dersin baında örencilerin dikkati çekilmekte, problem durumu sunulmakta ve örenenlerin önbilgileri açıa çıkarılmaktadır. Daha sonra örenenler ibirlii içinde problemleri incelemekte, bilgi kaynaklarına ulamakta hipotezler üretmekte, problemlere çözüm önerileri gelitirmekte, görülerini paylamakta, dier görüleri eletirmekte ve kendi fikirlerini gözden geçirmektedir. Son aamada ise örenenler kendi bilgi yapılarını deerlendirmekte, kendisini gelitirmek için neler yapması gerektiine karar vermektedir. Öretmenin rolü örenmeye rehberlik etmek, örenciyi yönlendirmek ve düünmelerine yardımcı olmaktır. Yapılandırmacı eitim programında deerlendirme, öretmen ve örencilerle birlikte planlanan ve yürütülen bir süreçtir. Örencilerin belli yorumları yapıp yapamadıı deil, yorumları ne derece iyi formüle edebildii incelenir. Deerlendirme örenmenin sonunda yer almaz, örenme süreci ile birlikte devam eder ve öretime yön verir. Örenenlerin anlamlarını yansıtabilmesi için performans deerlendirme, özgün deerlendirme, günlük yazma, öretmen gözlemleri, görüme, tümel dosya, problem çözme gibi çoklu deerlendirme teknikleri kullanılmaktadır. Sonuç olarak, yapılandırmacı örenme kuramı eitim programının tüm öelerini etkilemekte ve öretmen merkezli yaklaımlardan oldukça farklı ve öreneni etkin kılan bir örenme yapısı sunmaktadır. Görüldüü gibi, yapılandırmacı yaklaım hem duyusal örenme ürünleri hem de üst düzey düünme becerilerini kazandırmada geleneksel yöntemlerden daha etkilidir. Bunun en önemli nedeni yapılandırmacı eitimin ilk ilkesi olan, 'örencinin bilgiyi kendisinin yapılandırdıı ve kendi örenmesini yönettii görüüdür. Bu bakı açısı öreneni örenme sürecinin merkezine yerletirmekte, kendi örenmesinden söz sahibi olmasını salamakta ve bilgiyi yapılandırmaya olanak sunmakladır. Sonuç olarak, sosyal bilimlerde u an tutarlı ve her eyi açıklayan tek bir kuram bulunmamaktadır. nsan örenmesi ile ilgili farklı kuramlar ve farklı varsayımlar sonucunda bu yüzyılda önemli paradigma deiiklikleri (davranıçılıın hakimiyeti ve sonra reddedilii; biliselciliin yükselmesi) yaanmıtır. Bu deiiklie paralel olarak öretim tasarımında da davranıçılıktan biliselcilie ve biliselcilikten yapılandırmacılıa doru bir deiimin olduu gözlenmektedir. Türk eitim sisteminde ilköretim programlarındaki yeni deiim ve uygulamaları bu yönde görmek gerekir. lköretim programının temel felsefesi ve hedefleri bakımından benimsenen bu yeni uygulama alanını daha iyi anlamayı salamak için davranıçılık ve yapılandırmacı program anlayılarını öyle karılatırabiliriz (MEB, 2003: 53). Burdur Eitim Fakültesi Dergisi 7
Türk Eitim Sisteminde Hedefler HEDEFLERN BELRLENMES Önceden de belirtildii gibi eitimde hedef, örencilere kazandırılması düünülen özelliklerdir. Bu özellikler bilgi, beceri, yetenek, tutum, ilgi ve alıkanlıklar olabilir. Eitim programlarında bu yönde yapılması gereken ilk i, eitim hedeflerinin önceden belirlenmesidir. Hedefler belirlenirken genelden özele doru bir yol izlenir Hedeflerin ortak hareket alanları olarak yaantılar kazanma odaında olan birey, yaantı alanı olması bakımından toplum ve çaın bilgi, teknoloji birikimi ve bulguları da bilgi eitim programlarının evrensel nitelikte üçlü saç ayaını oluturmaktadırlar (Tyler, 1950; Taba, 1962; Demirel, 1977). Bu balamda önce toplumun uzun tarihi içinde olumu belli bir dorultu ve yönü olan eitim felsefesi, idealleri, sosyal ve ekonomik ihtiyaçları göz önünde bulundurulur. Bunlar eitimin uzak hedeflerini olutururlar. Bir toplumun yaama biçimini, temel hak ve ödevlerini ifade ederler. Bu ifadeler T.C. Anayasası nda yazılı olarak belirlenmitir. Özel hedefler, bir dersin, bir ünite ya da bir konunun hedefleri olarak ifade edilebilir. Özel hedefler genel hedeflere, genel hedefler de uzak hedeflere paralel olarak düzenlenirler. Bir dersin özel hedefleri toplum, birey, konu ve doa alanından aday hedef olarak seçilir; ekonomi, psikoloji, sosyoloji ve felsefe süzgeçlerinden geçirilerek belirlenirler (Ertürk, 1972: 31). ekil 2: Eitimde hedeflerin kaynaı, belirlenmesi, dönüt ve düzeltme süreci (Tyler Modeli) 8 Burdur Eitim Fakültesi Dergisi
Hedeflerin birey kaynaı (ekil 2), öncelikle çocuun geliimi, örenme yaantısı ve davranı kazandırma etkinliklerine yer veren sistematik örenme programlarının gerekli kılar. Bu nedenle öretim programları, sorunlarını fark eden ve çözebilen bireylerin yetimesini ön planda tutar. Sorun çözme becerisi, örencinin ihtiyaç duyacaı yeterliklerin kazanımı dorultusunda çaba harcayarak, çocuun potansiyelini artırmayı öngörür. Bu yönde kazandırılacak bilgi, beceri ve tutumlarla bireyin bedensel, bilisel geliimi, örenme süreci ve yaantısı, sosyal geliim ve iletiim gibi alanların yeterlik ve becerilerinin kazanılmasını gerektirir. Bu alanlar, örenci kazanımları için adeta bir süzgeç rolünü üstlenmektedirler. Ayrıca, bireye kazandırılacak yeterlik ve becerilerin hangi öretim araçlarıyla gerçekletirilecei sorusu öretim teknolojilerini, bu araçların öretimde hangi amaç için nasıl kullanılacaı öretim yöntem ve stratejilerini gerekli kılmaktadır. Eitim sosyolojisi hedeflerin toplumun parçası olan bireyin toplum içindeki yaantısında aile, okul ve yaadıı çevredeki dier bireylerle etkileimini önemser. Toplumun maddi, manevi ve ahlaki deerlerine uygun barıseverlik, vatanseverlik, dürüstlük, girikenlik, hogörü ve sorumluluk bilinci gelitirmeyi, haysiyet ve özgürlük gibi deerler ve sosyal duyarlıını gelitirme konusunda gerekli düzenlemelere yer vermeyi öngörür. Eitim ekonomisi ise, hedeflerin ülke açısından gerçekletirilmesinde gerekli olan madde ve insan kaynaklarının en verimli ve en etkili bir biçimde kullanılmasını gerektirmektedir. Eitim programlarının hedefleri, istikrarlı, üretken ve sürdürülebilir bir ekonomik yapıyı kurmada, bireyin ekonomik yaam içinde olmasını, giriimci ve üretken olmasını hedefler. Okulda uygulanan bir öretim ve ders programı, aynı zamanda örencilerin toplumsal gelenekler ve töreler içerisinde deierek gelimelerini de hedefler. Bu yönüyle tarih, gelecei planlamanın ilevsel bir aracı olarak deerlendirilir. Kültürel ve sanatsal deerlerin kiilik geliimi ve toplumsallamanın bir aracı olarak görülür. HEDEF ALANLARI Hedef alanlarını nitelii ve kapsamı bakımından üç ana gruba ayırabiliriz: Bunlar Uzak Hedefler, Genel Hedefler ve Özel Hedeflerdir. 1. Uzak Hedefler Uzak hedefler, en genel anlamda bir eitim sisteminin yetitirmeyi tasarladıı ideal insan tipini belirler. Eitim sisteminin ulamayı öngördüü ve gelitirmeyi amaçladıı insan nitelikleri bu hedefler içerisinde ifadesini bulur. Uzak hedefler bir ulusun uzun tarihi ve kültürü ile özlemi Burdur Eitim Fakültesi Dergisi 9
Türk Eitim Sisteminde Hedefler deerlerinin insana yansıyan özellikleridir. Tyler (1950) e göre uzak hedefler bir ülkenin eitim felsefesini ve eitime bakı açısını, yani politik felsefeyi yansıtır ve onun fonksiyonu eitim hizmetlerine yön gösterir. 1739 Sayılı Türk Milli Eitim Temel Kanunu nun 2. maddesinin son fıkrasında, Türk Milli Eitiminin uzak hedefi öyle belirtilmektedir: Bir yandan Türk vatandalarının ve Türk toplumunun refah ve mutluluunu artırarak; öte yandan milli birlik ve bütünlük içinde ekonomik, sosyal ve kültürel kalkınmayı desteklemek ve hızlandırmak ve nihayet Türk ulusunun çada uygarlıın yapıcı, yaratıcı, seçkin bir ortaı yapmaktır. Bu anlamda ülkemizin politik felsefesi ekonomik, sosyal ve kültürel yönden kalkınmı, çada, demokratik bir toplum düzeni ideali olabilir. Böylesi bir toplumsal düzende dengeli bir yaam biçimini sürdürecek, kendi yeterliklerini ve potansiyelini gerçekletirebilecek olan insan, eitimin uzak hedefleri dorultusunda kendini gerçekletirebilen insan olmaktadır. 2.Genel Hedefler Ulaılması zor, zaman alıcı ve soyut idealler olan uzak hedefleri daha somut, belli bir sürede ulaılabilen ve uygulanabilir kılmak için genel hedeflerin belirlenmesine gerek vardır. Yani, uzak hedeflerin yazılı olarak ifade edilmesi bir anlamda genel hedefleri ortaya çıkarır. Genel hedefler uzak hedeflere uygun olarak düzenlenirler. Bu tür hedefler, toplumun sosyal ve siyasal ideallerinin eitim alanına yansıması olarak kabul edilmelidir. Ancak, uzak hedeflere göre, bu tür hedeflerlerde yetitirilecek insan nitelikleri daha belirgin, somut özellikler olarak tek tek sayılmıtır. Genel hedefler bu bakımdan artık bir eitim düzeyinin ya da okulun hedefleridir ve eitimin ürünü olarak yetimesi istenen ideal insanın nitelikleridir. Bu yönüyle, genel hedefleri iki boyutlu olarak düünebiliriz. Birinci boyutta eitimin genel hedefleri, ikinci boyutta okulun genel hedefleri yer alır. Ulusal eitime karar vericilerin eitimin genel hedeflerini belirledikten sonra, deiik eitim düzeylerinin ve okulların genel hedefleri belirlenir. lköretim, Orta Öretim ve Yüksek Öretimin bu hedefleri Milli Eitim Temel Kanunu nda ayrı ayrı verilmitir. Örnein, Temel Eitim alt bölümünün 23.1. maddesinde, Her Türk çocuuna iyi bir vatanda olmak için gerekli temel bilgi, beceri, davranı ve alıkanlıkları kazandırmak; onu milli ahlak anlayıına uygun olarak yetitirmek, yine Orta Öretim alt balıının 28.2. maddesinde, Örencileri çeitli program ve okullarla ilgi, istidat ve kabiliyetleri ölçüsünde ve dorultusunda yüksek öretime veya hem meslee hem de yüksek öretime veya hayata ve i alanlarına hazırlamak olarak ifade edilmitir. Bu anlamda bir okuldaki (ilköretim, orta öretim, yükseköretim) hangi konu alanı ve derslerde ne tür hedeflerin gerçekletirilecei, bunun için öngörülen örenci kazanımlarının neler olacaının bilinmesi önemlidir. 10 Burdur Eitim Fakültesi Dergisi
2. Özel Hedefler Bir disiplin ya da çalıma alanı için hazırlanır. Eitimde belli bir ders ya da kurs yoluyla örencinin yetitirilmesi için saptanan hedefler bu türdendir. Örnein ilköretimde temel bilgi ve becerilerin genel hedefler yoluyla kazandırılmasında hangi yeterliklerin Türkçe, hangi yeterliklerin matematik ya da sosyal bilgiler dersinde kazandırılacaı özel hedeflerle belirlenmektedir. Yani her ders ya da konu alanında kazandırılacak hedefler bu gruba girer. Bireyin eitimi sürecinde varılmak istenen en yakın hedefler konunun hedefleridir. Konuların hedefleri bir ders bütünlüü içinde düünüldüünde dersin hedeflerini, derslerin hedefleri birleerek okulun hedeflerini, okulun hedefleri birleerek milli eitimin hedeflerini oluturur. Görüldüü gibi, hedeflerin sınıflandırılması oldukça karmaık görünmektedir. Konuların hedefleri, derslerin hedefleri alt alta yazılarak okulun hedefleri oluturulamaz. Dersin hedefleri konunun hedeflerine göre daha genel olmakla beraber, okulun hedeflerine göre daha özel ve dar kapsamlıdır. Ortaya konmu olan hedefler, daha önce belirtildii üzere, ilgili eitim süzgeçlerinden (eitim felsefesi, eitim psikolojisi, eitim ekonomisi) geçirilerek, kritik olan hedef-kazanımlar belirlenir. Son aamada belirlenen hedefler ve hedef kazanımlar öretim programında yer alır. HEDEFLERN AAMALI SINIFLANDIRILMASI Hedeflerin örenme sürecinde baarısını artıran etkenler, belirli bir düzen içerisinde bilisel, duyusal, devinisel ve sezgisel alanlar olarak sınıflandırılması ve her alanın kendi içinde basitten karmaıa, kolaydan zora, somuttan soyuta ve birbirinin önkoulu olacak ekilde aamalı olarak sıralanması önemlidir. Eitimciler hedefler olarak formüle edilmi insan niteliklerinin belli ölçütlere göre sınıflandırılabileceini görmülerdir. Hedeflerin üç boyutlu olarak yapılan klasiklemi ayırımı 1950-60 lı yıllara dayanan Bloom, Guilford, Gardner, Taba vb. pek çok eitimci farklı türden hedef alanlarını sınıflamılardır. Bloom un sınıflandırmasının temel özellii, öretmene öretimin sonunda örencide ne tür deiiklik olacaktır? sorusuna cevap bulmada yardımcı olmasıdır. Bloom un sınıflamasında üç ana alan bulunmaktadır. Bunlar: A. Bilisel Alan, B. Duyusal Alan, C. Devinisel (Psiko-Motor) Alan. Bloom ve arkadaları (1956) bu üç alanın her birini kendi içlerinde aamalı (basitten karmaıa) olarak sınıflandırma yoluna gitmilerdir. Basamaklar yükseldikçe davranılar yalından karmaıa ve zora doru bir sıra izler. Hedeflerin bir üst düzeyine geçilmesi, alt düzeydeki hedefin gerçeklemesine balıdır. Örenme sürecine bir grup örenciyle balandıı varsayılırsa, basamaklar yükseldikçe gösterilecek davranıların da zorlaacaı anlamı ortaya çıkmaktadır. Günlük yaamda hiçbir hedef alanı bir dierinden kesin çizgilerle ayrılmaz. Ancak, hedefte hangi özellik aır basıyor ise, o alana yerletirilir (Senemolu, 2005: 404). Burdur Eitim Fakültesi Dergisi 11
Türk Eitim Sisteminde Hedefler A. Bilisel Alan Bilisel hedefler; bilme, anlama, problem çözme, analiz etme, sentez yapma, deerlendirme gibi zihinsel etkinliklerle ilgili özellikleri kapsayan hedeflerdir. Bilisel alanda belirlenen altı basamak bulunmaktadır (Bloom,1956). Bu basamaklar aamalılık sırasına göre öyledir: 1.Bilgi, 2. Kavrama, 3. Uygulama, 4. Analiz, 5. Sentez, 6. Deerlendirme. B. Duyusal Alan Duyusal hedefler, bireyin ilgilerini, tutumlarını, akademik özgüvenini, güdü düzeylerini; baka bir deyile bu alan, sevgi, korku, beenme, takdir etme, hayranlık duyma, deer verme gibi duygusal yönlerin baskın olduu alandır. Duyusal alan da bilisel alan gibi kendi arasında aamalı olarak sınıflandırılabilir. Bilisel alanın bilgi basamaında sayılabilecek bazı öeler olmadan duyusal alandaki davranılar gerçeklemeyebilir; çünkü bilmediimiz bir olguya karı herhangi bir sevgi, nefret, korku vb. gibi duyusal bir tepki gelitiremeyiz. Duyusal örenme, yaantıları okul ortamında kazanılan yeterliklerin yanı sıra, ailede ve toplumsal yaam içinde de elde edinilen kazanımlardır. Bloom a göre duyusal alan aamalı olarak be temel düzey altında toplanmıtır. Bu düzeyler unlardır: 1. Alma, 2.Tepkide Bulunma, 3. Deer Verme, 4. Örgütleme, 5. Nitelenmilik. C. Psiko-Motor (Devinisel) Alan Piko-motor sözcüünün Türkçe de Devimsel, Devinsel, Devinisel, Devinimsel gibi Türk bilim adamları tarafından kullanılan deiik ifadelerine rastlamaktayız. Devinisel hedefler zihin-kas koordinasyonunu gerektiren etkinliklerle ilgili özellikleri kapsar. Piko-motor yeterlikler zihin ve kasların ortak çalıması sonucu ortaya çıkan özelliklerdir. Beden Eitimi, resim, müzik, i-teknik, yazı derslerinde örencilere kazandırılmak istenen becerilerin bir çou psiko-motor becerilerdir. Sosyal bilgiler dersinde harita yapmak, kroki, plan çizmek, sosyoloji dersinde olay incelemesi gibi kazanımlar edinmek zihin ve kas koordinasyonu becerisi gerektirir. lköretim birinci sınıf örencilerinin kalem tutma, çizgi çalıma çalıması yapma, parmak kaldırarak söz istediini belli etme, kitabı belli bir uzaklıktan okuma gibi yeterlik ve beceriler piko-motor alanın kapsamı içindedir. Ayrıca, yürümek, konumak, yazmak gibi günlük hayatımızda sürekli kullandıımız beceriler; dans etmek, gitar çalmak, futbol oynamak gibi uzmanlık gerektiren beceriler de psiko-motor becerilerdir. Elizabeth Simpson psiko-motor alanı yedi basamaa ayırmı ve bu basamakların bazılarını da kendi içinde alt düzeylere bölerek bir sınıflandırma yapmıtır. Bu alanlar unlardır: 1. Algılama, 2. Kurulu, 3. Kılavuzlanmı Faaliyet, 4. Mekanizma, 5. Karmaık Dıa Vuruk Faaliyet, 6. Uyum, 7. Yaratma. 12 Burdur Eitim Fakültesi Dergisi
ETMDE HEDEFLER KMLER BELRLER? Eitimde belirlenen hedeflerden uzak hedeflerin belirleyicisi, toplumda egemen olan politik güç veya devlet otoritesidir. Uzak ve genel hedeflerin sınırları, o ülkenin anayasasında çizilmitir. Demokrasi yönetimlerinde bu güç ve otorite kaynakları anayasanın yetki verdii yasama ve yürütme (siyasal iktidar) organları, toplumun kalkınma plan ve hedeflerini belirleyen kurulularıdır. Bu anlamda hedeflerin ortaya konulması ve bu hedeflere dönük istendik örenci kazanımlarının belirlenmesinde toplumsal gerçekler, bilim, sanat ve felsefe anlayıları, doal ortam ve çevre balıca belirleyiciler olarak görülebilir. Olası hedefler, bu belirleyicilerin konu alanları olarak kabul edilen eitim psikolojisi, eitim ekonomisi, eitim felsefesi ve eitim sosyolojisinin süzgeçlerinden geçerek uygulama geçerlii kazanırlar. Örenme etkinliklerinin son planlama ve uygulama yeri okullardır. Okulda yapılan planlar bir bütün olarak örenme yaantıları üzerinedir. Örenme yaantılarındaki bu anlayıa göre düzenlenen öretim programlarının hazırlanması sorumluluu, genel hedeflerden uzaklamamak kouluyla, öretmenlere aittir. Bir öretim programında belirlenecek hedeflerin iç tutarlılık, dı tutarlılık ve uygulanabilirlik bakımından nitelik düzeyi, bu hedefleri saptayanlara göre deimektedir. Her okulun hedefleri belirlenirken, ya da her dersin özel hedefleri hazırlanırken, ayrıntıda bazı yöntem ve strateji farklılıkları olmasına karın, genel hedeflerle uyumlu olması gerekmektedir. TÜRK ETM SSTEMNDE HEDEF BELRLEMEDE YEN YÖNELMLER Türk milli eitim sisteminde 2005-2006 öretim yılından itibaren, ilköretim 1.-5. sınıflarında uygulanmak üzere, eitim programında yeni bir sistemin denenmesine geçilmi bulunulmaktadır. Yeni lköretim Programı nın baarısı, öretmenlerimizin yapılandırmacı yaklaıma gösterecekleri ilgi ile orantılı olacaktır. Yeni programların (eitim amacıyla hazırlanan taslak baskıları) ilk sayfalarında, tanıtım amaçlı yapılan açıklamalarda; yapılandırmacı yaklaım, örenci merkezli öretim, çoklu zeka kuramı, aktif örenme gibi kavramlara dikkat çekilmi; özellikle yapılandırmacı yaklaım her programda merkeze alınmı durumdadır. Bu modelin önceki modele göre hedefler ve temel felsefe bakımından farklılıkları u bakımdan görülebilir (MEB. TTKB, 2005:18-19): Örenmede davranıçı program yaklaımından çok bilisel ve yapılandırmacı örenme yaklaımı dikkate alınmıtır. Konuların farklı sınıflarda, daha üst düzey hedefler göz önüne alınarak öretilmesi (sarmallık ilkesi) esas alınmıtır. Burdur Eitim Fakültesi Dergisi 13
Türk Eitim Sisteminde Hedefler Derslerin elendirici, hayatın içinde ve kullanılabilir olmasına, bilgi ve becerilere öncelik verilmitir. Bu becerilerin salanması için de her bir dersin programında çeitli kazanım ve etkinliklere yer verilmitir. Dersler sınıf seviyelerine göre kavram analizlerine tabi tutulmu, dersler arası karılatırmalar yapılmı ve tüm dersler birbirleriyle ilikilendirilmitir. Davranı ifadesi yerine bilgi, beceri, anlayı ve tutumları içerecek ekilde kazanımlar ifadesi kullanılmıtır. Programlar etkinliklerle zenginletirilerek daha çok örenci merkezli olması öngörülmütür. Programda ortak becerilere yer verilmitir. Eletirel düünme, yaratıcı düünme, iletiim, aratırma-sorgulama, problem çözme, bilgi teknolojilerini kullanma, giriimcilik ve Türkçe yi doru, etkili ve güzel kullanma becerileri bunlar arasındadır. Bu becerilerin kazanılması için her bir ders programında çeitli kazanım ve etkinlikler sayılmıtır. SONUÇ Eitim programlarının belki de en önemli öesi hedeflerdir. Hedefler, ulaılması beklenen düzey ya da aamadır. Toplumları gelecee taımada eitimin önceden planlanmı, tasarlanmı öngörüleri, kısaca hedefleri olmalıdır. Hedeflerin ortak hareket alanının odaında birey, yaantı alanı olarak toplum ve çaın bilim ve teknoloji birikimi olan bilgi eitim programlarının evrensel nitelikli öeleridir. Bilgi, beceri, tutum, ilgi ve alıkanlıkların kazanımı süreci öretimde hedefleri gerçekletirme çabası olarak görülebilir.eitim programlarının gelitirilmesi ve yeniden düzenleme anlayıını bu yönüyle deerlendirmek gerekir. Davranıçı-yapılandırmacı, öretmen-örenci merkezli, eski-yeni tür programların gündemde olduu bir süreçte, eitimde hedeflerden uzaklama kaygıları olmamalıdır. Yapılandırmacı örenme tasarımının Türk eitim sistemi için oldukça yeni olması ve özellikle sınıf içi tasarımı ve uygulanmasının öretmenin dıında dier öretim ve yönetim birimlerinin ve taraflarının, özellikle velilerin sürece etkili katılımı düünülmelidir. Örencinin katılımı ve aktivitesine öncelik kazandıracak programların baarıyla uygulanmasında öretmenlerin hizmet öncesinde ve hizmet içi eitim ihtiyacının önceliine gerek duyulabilir. 14 Burdur Eitim Fakültesi Dergisi
KAYNAKÇA Demirel, Ö. (2004). Öretimde Planlama ve Deerlendirme. Öretme Sanatı, Ankara: Pegem Yayıncılık. Ertürk, S. (1972). Eitimde Program Gelitirme, Ankara: H.Ü. Yayını. Fidan, N. ve Erden, M. (1987). Eitim Bilimine Giri, Ankara: Repa Eitim Yayınları man, A. ve Eskicumalı, A. (2003). Eitimde Planlama ve Deerlendirme. stanbul: Deiim Yayınları, Özçelik, D. A. (1987). Eitim Programları ve Öretim (Genel Öretim Yöntemleri). Ankara:ÖSYM Eitim Yayınları. Senemolu, N. (2005). Geliim Örenme ve Öretim (Kuramdan Uygulamaya). Ankara:Gazi Kitapevi. Sönmez, Veysel. (1998). Program Gelitirme El Kitabı. Ankara: Anı Yayıncılık. Ülgen, G. (1994). Eitim Psikolojisi. Kavramlar, lkeler, Yöntemler, Kuramlar ve Uygulamalar. Ankara: Lazer Ofset. lköretim 1.-5. sınıf Programları Tanıtım El Kitabı. (2005). Ankara: MEB. TTK Bakanlıı. Örenci Merkezli Eitim Uygulama Modeli. (2003). Ankara: MEB. TTK Bakanlıı. Örenci Merkezli Eitim Uygulama Modeli. (2003). Ankara: MEB. TTK Bakanlıı Wilson, B. G. (1997). Reflections on Constructivism and lnstructional Desig. Denver, Englewood Cliiffs N. J. Educational Technology Publications. Burdur Eitim Fakültesi Dergisi 15