LEWIS MUMFORD Edebiyat elefltirisi, Amerikan araflt rmalar, kentler tarihi, mimarl k, uygarl k ve teknolojinin yan s ra bölge planlamas, çevrecilik ve Amerika da toplumsal yaflam da dahil olmak üzere çok farkl konularda yap tlar veren Lewis Mumford, XX. yüzy l n en özgün seslerinden biriydi. Malcolm Cowley onu büyük hümanistlerin sonuncusu olarak nitelemiflti. Lewis Mumford, 1895 te Flushing, New York ta do du. City College of New York ta ve New School for Social Research te okudu. Ancak tüberküloza yakaland ndan e itimini tamamlayamad. Bilimsel yap tlar n n kapsam göz önüne al n rsa, üniversite diplomas n n olmamas daha da ilginçtir. Mumford, 1919 da etkili modernist edebiyat dergisi The Dial n editörlerinden biri oldu. lk kitab The Story of Utopias 1922 de, otobiyografisi olan son kitabi Sketches from Life ise altm fl y l sonra, 1982 de yay mland. Mumford kendisini bir bilim adam, tarihçi ya da filozoftan ziyade yazar olarak tan mlamay tercih etti. Eserlerinin genifl kapsam, aralar nda yazarlar n, ressamlar n, kent planlamac lar n, mimarlar n, felsefecilerin, tarihçilerin ve arkeologlar n bulundu u, çok farkl meflguliyetleri olan insanlarla temas kurmas n sa lad. New Yorker dergisine otuz y l aflk n bir süre mimarl k yaz lar yazan Mumford, teknoloji toplumunun yöresel kültürle uyum sa lamas gerekti ini savundu. En önemli yap tlar ndan biri olan The City in History de (1961; Tarih Boyunca Kent) kentin tarih boyunca insan uygarl nda oynad rolü inceledi. Bu kitap 1961 de Ulusal Kitap Ödülü ne, 1964 te de Amerikan Özgürlük Madalyas na de er görüldü. Mumford The Myth of the Machine de (1967-1970, 2 cilt; Makina Efsanesi, çev.: F rat Oruç, nsan Yay nlar, 1996) teknolojinin insanl n geliflmesindeki rolünü, tarihsel bir bak fl ve keskin bir elefltirel yaklafl mla de erlendirdi. Edebiyat elefltirisi alan ndaki ilk yap tlar ise ça dafl Amerikan edebiyat elefltirisi üzerinde kal c bir etki b rakt. Kent konusuna ilgi duymas 1915 te Patrick Geddes le karfl laflmas yla bafllad ve bu ilgi bölgesel ölçekli kent planlamas hareketlerine aktif kat l mlar yla daha da artt. Regional Planning Association of America n n [Amerika Bölge Planlamas Birli i] kurucular aras nda bulunan Mumford, kent planlamas konusundaki günümüz ortodoks anlay fl sorgulayan bir dizi raporun haz rlanmas na katk da bulundu. Bu hareketin öncü fikirleri The Culture of Cities (1938) adl kitab nda toplanm flt r. Mimar veya kent planlamac s olmamas na ra men mimarl kla ve flehircilikle ilgili kitaplar ve makaleleri ngilizce konuflulan ülkelerdeki önde gelen mimari ve planlama enstitülerine fahri üyelik hakk kazanmas n sa lad. Howard Madalyas, Kent Planlamas Enstitüsü Alt n Madalyas ve R.I.B.A. Kraliyet Alt n Madalyas sahibidir. 1938 de Amerika n n kinci Dünya Savafl na kat lmas na karfl ç kt. 1944 te bu savaflta o lunu kaybetti. Daha 1946 da nükleer silahlara karfl ç km flt. Ocak 1990 da yaflama veda eden Mumford, Büyük Britanya mparatorlu u fiövalyesi unvan n da alm flt. Di er önemli yap tlar : Sticks and Stones (1924), The Golden Day (1926), Herman Melville: A Study of His Life and Vision (1929), The Brown Decades: A Study of the Arts in America, 1865-1895 (1931), The Highway and the City (1963), The Urban Prospect (1968), My Work and Days: A Personal Chronicle(1979). Renewal of Life dizisi: Technics and Civilization (1934), The Culture of Cities (1938), The Condition of Man (1944), The Conduct of Life (1951).
Ayr nt : 512 A r kitaplar dizisi: 21 Tarih Boyunca Kent Kökenleri, Geçirdi i Dönüflümler ve Gelece i Lewis Mumford ngilizceden çevirenler Gürol Koca & Tamer Tosun Yay ma haz rlayan Cemal Yard mc Katk da bulunanlar Sinem Yaz c o lu & Mehmet Beflikçi & Zeynep Demirsü Kitab n özgün ad The City in History Its Origins, Its Transformations, and Its Prospects Penguin Books/1991 bas m ndan çevrilmifltir. 1961 by Lewis Mumford & Akcal Ajans Bu kitab n Türkçe yay m haklar Ayr nt Yay nlar na aittir. Kapak illüstrasyonu Asuman Ercan Kapak düzeni Orhan Deliorman Düzelti Asaf Taneri & Alev Özgüner Baskı Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok No: 244 Topkapı/İst. Tel.: (0212) 612 31 85 Sertifika No.: 12156 Birinci bas m 2007 İkinci bas m 2013 Bask adedi 2000 ISBN 975-539-276-9 AYRINTI YAYINLARI Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Eminönü - İstanbul Tel.: (0212) 512 15 00-01 - 05 Faks. (0212) 512 15 11 www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr
Lewis Mumford Tarih Boyunca Kent Kökenleri, Geçirdi i Dönüflümler ve Gelece i
A I R K T A P L A R D Z S K TLE VE KT DAR Elias Canetti NSANLI IN MAHREM TAR H Theodore Zeldin RUJ LEKES Yirminci Yüzy l n Gizli Tarihi Greil Marcus B Z B Z YAPAN H KÂYELER Kendimizi Yaratma Üzerine Bir Deneme William Lowell Randall MARKS ZM, AHLÂK VE TOPLUMSAL ADALET R. G. Peffer MPARATORLUK Michael Hardt & Antonio Negri D S PL N Askeri taat Üretiminin Sosyolojisi ve Tarihi Ulrich Bröckling HEP YUVAYA DÖNMEK Ursula K. LeGuin AHLÂK PROTESTO SANATI Toplumsal Hareketlerde Kültür, Biyografi ve Yarat c l k James M. Jasper SANATTA ANLAMIN GÖRÜNTÜSÜ mgelerin Toplumsal fllevi Richard Leppert KAMUSAL NSANIN ÇÖKÜfiÜ Richard Sennett CAZ K TABI Ragtime dan Fusion ve Sonras na Joachim-Ernst Berendt KURTLARLA KOfiAN KADINLAR Vahfli Kad n Arketipine Dair Mit ve Öyküler Clarissa Pinkola Estés C NSELL N TAR H Michel Foucault SEKS SYANLARI Toplumsal Cinsiyet, Baflkald r ve Rock n roll Simon Reynolds & Joy Press SÜRÜDEN DEVLETE Toplumsal Ba Üzerine Psikanalitik Deneme Eugène Enriquez ÇOKLUK mparatorluk Ça nda Savafl ve Demokrasi Michael Hardt & Antonio Negri B R AHLÂK KURAMI Genel Etik & Bir Ahlâk Felsefesi & Bir Kiflilik Eti i Agnes Heller MUTFAK SAVAfiI Damak Zevkinin Jeopoliti i Christian Boudan KT SAD ADALET VE DEMOKRAS Rekabetten flbirli ine Robin Hahnel TAR H BOYUNCA KENT Kökenleri, Geçirdi i Dönüflümler ve Gelece i Lewis Mumford
çindekiler Önsöz.................................................... 11 I. KUTSAL SI INAK, KÖY VE MÜSTAHKEM YER.............. 13 A. Tarihte kent............................................. 13 B. Hayvansal puçlar ve Ön Belirtiler.......................... 15 C. Mezarl klar ve kutsal yerler................................ 17 D. Evcillefltirme ve köy...................................... 22 E. Seramik sanat, hidrolik bilgisi ve jeoteknik................... 28 F. Köyün katk s............................................ 30 G. Avc n n yeni rolü......................................... 34 H. Paleolitik ça -neolitik ça birli i............................ 39
II. KENT N KR STALLEfiMES................................ 44 A. lk kentsel dönüflüm...................................... 44 B. lk kentsel içepatlama..................................... 52 C. Kayg, kurban ve sald rganl k............................... 56 D. Yasa ve kent düzeni....................................... 64 E. Koruma dan y kmaya.................................... 69 III. ATADAN KALMA B Ç MLER VE MODELLER................ 74 A. Ova kentleri............................................ 74 B. Kent harabelerinin gizemi.................................. 81 C. Kentçilik ve an tsall k..................................... 85 D. Nehir, anayol ve pazaryeri.................................. 92 E. Teknik yenilikler ve yetersizlikler............................ 95 F. Ça dafllar n n gözünden antik kent........................... 98 G. M s r ve aç k kent....................................... 102 H. Törensel merkezden denetim merkezine..................... 108 I. Arketipler mi genler mi?.................................. 114 IV. ANT K KENT N DO ASI.................................. 119 A. Kentsel ifllevlerin geliflimi................................ 119 B. Yarat c l k tekeli........................................ 125 C. Kültürel s z nt......................................... 127 D. Kentsel iflbölümü........................................ 137 E. Mülkiyet ve kiflilik...................................... 142 F. Geliflimin ritmi.......................................... 146 G. Kent dram............................................ 150 V. POL S N ORTAYA ÇIKIfiI................................. 156 A. Minos un müstahkem yerleri.............................. 156 B. Köyün sesi............................................. 164 C. Olimpia, Delphoi ve Kos................................. 173 D. Eski tap nak ve yeni tanr................................. 186 E. Belediye binas ve pazaryeri............................... 190 VI. DEAL KENTE KARfiI YURTTAfi.......................... 201 A. Kent ve yurttafl......................................... 201 B. Helen kentinin biçimi.................................... 204 C. nsan görünümüne bürünmüfl polis.......................... 209 D. Ütopyaya do ru gerileme................................. 216 E. Yunan diyalekti inin meydan okumas....................... 222 VII. HELEN ST K MUTLAKIYET VE KENTÇ L K................ 229 A. Aristotelesçi geçifl....................................... 229 B. Esnek düzensizlik ten hizaya sokulmufl zarafete.............. 237 C. Kent yüzeyinin alt nda................................... 250 VIII. MEGALOPOL S TEN NEKROPOL S E....................... 254 A. Yabanc lardan Roma ya kalan miras........................ 254 B. La m ve sukemeri...................................... 272 C. Forum, vomitorium ve hamam............................. 281 D. Ö leden sonra ölüm..................................... 287
E. IV. yüzy l kent envanteri.................................. 296 F. Kent büyümesinin s n rlar................................. 300 IX. MANASTIR VE TOPLULUK............................... 305 A. Göksel kent............................................ 305 B. Korunma ihtiyac........................................ 311 C. Nüfus ve refah art fl..................................... 317 D. mtiyaznameli kentler, koloni kaleleri....................... 326 E. Kilisenin hâkimiyeti..................................... 331 F. Loncan n hizmeti........................................ 335 G. Hac, tören yürüyüflü ve geçit alay.......................... 343 X. ORTAÇA DA KENT TEM ZL........................... 347 A. Ev hali................................................ 347 B. Hava, mekân, s hhi düzenleme............................. 355 C. Ar nma ve befl duyu..................................... 361 D. Ortaça da kent planlamas n n ilkeleri....................... 367 E. Kentin çekirde i ve mahalle............................... 374 F. Büyümenin ve yay lman n denetlenmesi...................... 382 XI. ORTAÇA IN KIRILMASI VE MODERNL N F L ZLER...... 395 A. H ristiyanopolis; gölge ve öz.............................. 395 B. Utopia ya karfl Venedik.................................. 402 C. Ortaça dan kalanlar ve mutasyonlar......................... 410 D. K r lma ve fosilleflme.................................... 418 XII. BAROK KT DARIN YAPISI................................ 428 A. Ortaça n çözülüflü...................................... 428 B. Yeni kent kompleksi..................................... 429 C. Aç kl k ve netleflme...................................... 432 D. Ülke ve kent........................................... 436 E. Zor kullanma araçlar.................................... 442 F. Kent kurucusu olarak savafl................................ 446 G. ktidar ideolojisi........................................ 449 H. Hareket ve bulvar....................................... 454 I. Yeni kutsall k........................................... 458 XIII. SARAY, ALAY VE BAfiKENT.............................. 461 A. Saray n konumu........................................ 461 B. Saray n kent üzerindeki etkisi.............................. 464 C. Yatak odas ve salon..................................... 469 D. Hamam n yok oluflu..................................... 472 E. Barok hâkimiyet ve teflhir................................. 474 F. Art k olarak kentsel ifllevler................................ 479 G. Kibar Tak m n n Forumu................................. 483 H. Barok düzenden artakalanlar.............................. 488 I. Washington dan al nacak dersler............................ 491 XIV. T CAR YAYILMA VE KENT N ÇÖZÜLMES................ 499 A. Pazaryerinden piyasa ekonomisine.......................... 499 B. Yeni özgürlük.......................................... 504 C. Ulafl m ve mübadelenin örgütlenmesi........................ 509
D. Spekülatif yerleflim plan................................. 511 E. Kentsel yay lman n bedeli................................. 527 F. Trafik içinde trafik....................................... 530 G. zdiham n hizaya sokuculu u.............................. 532 H. Sat n alma ve harcama biçimleri........................... 536 I. Amsterdam daki tezattan ç kar lacak ders..................... 541 XV. PALEOTEKN K CENNET: KÖMÜRKENT.................... 548 A. Kömürkent in bafllang c................................. 548 B. Mekanikleflme ve Abbau.................................. 552 C. Faydac l n postulatlar.................................. 555 D. Y lma teknikleri....................................... 558 E. Fabrika, demiryolu ve kenar mahalle........................ 561 F. Kötü flöhretli evler....................................... 569 G. Kömürkent in yak n çekimi............................... 573 H. Karfl sald r............................................ 579 I. Yeralt kenti............................................ 584 XVI. BANL YÖ VE ÖTES...................................... 588 A. Tarihsel banliyö........................................ 588 B. Banliyö büyümesinin evreleri.............................. 594 C. Banliyö tarz hayat...................................... 601 D. zdiham nsana Bir fiey Kazand rmaz....................... 604 E. Bir mahalle birimi olarak banliyö........................... 607 F. Demiryolu hatt, yeflil kuflak, motorize yay lma................ 612 G. Karfl -kent olarak kitle banliyösü........................... 619 H. Bofllukta aileler......................................... 621 I. Kentsel büyüme için planlama.............................. 623 XVII. MEGALOPOL S M T..................................... 636 A. Güç birikimleri......................................... 636 B. Büyük say lar n köleli i................................ 640 C. Ahtapot kollu bürokrasi.................................. 645 D. S n rlar n ortadan kald r lmas............................. 652 E. Yay lan devleflme hastal................................ 656 F. Baflar n n üzerine düflen gölgeler............................ 659 G. zdiham ve izdiham n da t lmas........................... 661 H. Patlad patlayacak bir kap................................. 665 I. Megalopolis in kaderi..................................... 669. Dünya kentinin kültürel ifllevi.............................. 675 J. Görünmez Kent......................................... 677 XVIII. GEÇM fie VE GELECE E BAKIfi........................... 683 Kaynakça................................................ 693 Dizin................................................... 726
GÖRSEL MALZEME I (128. ve 129. sayfa aras ) 1. Törenler ve an tlar 2. Kentin çekirde i 3. An tsal boyut 4. Mezar yönelimli kentler 5. Krall k kurucular ve y k c lar 6. Uygarl k travmas 7. Kent ve çal flma bölgesi 8. Kutsal da : Delphoi 9. Atina n n gücü ve biçimi 10. Antik tarzlar, modern zamanlar 11. Miletos düzeni 12. Klasik çekirdek: Pompei 13. Pompei de gündelik yaflam 14. Pompei ve Pavia 15. Tap nak ve süpermarket 16. Kalabal klar n girdi i kaplar GÖRSEL MALZEME III (384. ve 385. sayfa aras ) 33. Kentsel köy 34. Ticaretin gerekleri 35. Almak ve harcamak 36. Organik planlama: Amsterdam 37. Bath kentinin gururu 38. Ayn çat alt nda 39. Sanayileflmifl Kömürkent 40. Paleoteknik cehennem 41. Model sanayi köyü 42. Yeflil k r kasabalar 43. Banliyönün fethi 44. Bloomsbury ve Hampstead Garden 45. Gecikmifl barok: Washington 46. Standartlaflt r lm fl kaos 47. Kentin mahvoluflu 48. Mekân yiyiciler GÖRSEL MALZEME II (256. ve 257. sayfa aras ) 17. Ortaça arketipi 18. Manast r düzeni 19. Ortaça Oxford u 20. Hâkimiyet ve kapal l k 21. Venedik in tafllar 22. Tören ve oyun 23. H ristiyan idealleri 24. Floransa 25. Rönesans huzuru 26. Çok amaçl mekânlar 27. Barok dinamizmi 28. Barok biçimcili i 29. Saray hayat 30. Aristokratik aç kl k 31. Saray perspektifleri 32. Yay lma ve kapanma GÖRSEL MALZEME IV (512. ve 513. sayfa aras ) 49. Yüceltme ve gerileme 50. De iflmede arpa boyu yol 51. Kentsel yenilikler 52. Bölge planlamas 53. fllevsel bölgelendirme 54. Muhafaza ve yenileme 55. Tarihsel çekirdek 56. Üniversite kenti 57. Bölgesel flebeke 58. Yeflil matris 59. nsani ölçek 60. Sosyal kentler e do ru 61. Kentin çekirde i 62. Vahfletten zafere 63. Kentin dirilifli 64. Kovan m kent mi?
TEfiEKKÜR Herhangi bir alanda uzman olmad m, bir genellemeci oldu um için kentlerle ilgili çal flmalar m düflünsel hayat m n sadece bir bölümünü oluflturuyor. Fakat kentlere duydu um ilgi ömrümün hat r say l r bir k sm boyunca sürdü; kiflisel ve düflünsel aç dan borçlu oldu um kiflilere olan minnettarl m Homerosvari bir s k c l a düflmeden s ralamam imkâns z gibi görünüyor. The Cultures of Cities den bu yana geçen çeyrek yüzy ll k zaman içinde bu yükümlülü üm daha da artt ve ben flimdi, çal flmalar mda bana yard mc olan bütün o ö retim görevlilerinin, planlamac lar n, mimarlar n, belediye memurlar n n ve tüzel kiflilerin hangi birinin ismini yazaca m konusunda eskisinden daha büyük bir karars zl k içindeyim. Suskunlu um kadirbilmezlik veya tevazudan uzak bir davran fl olarak alg lanmamal. Ölüler Suna nda bir mum yakmakla yetinmeliyim: Victor Branford, Patrick Geddes, Henry Wright, Charles Harris Whitaker, Raymond Unwin, Walter Curt Behrendt, Barry Parker, Patrick Abercrombie, Matthew Nowicki ve Alexander Farquharson. Fakat daha dolays z borçlar m toparlay p söylemem daha kolay: Bu kitap için dört y l m ay rma, seyahat etme, araflt rma yapma ve düflünme olana na kavuflmam, John Simon Guggenheim Memorial Bursu (1956), Massachusetts Institute of Technology deki Visiting Bemis Bursu (1957-60) ve Pennsylvania Üniversitesi Kent Bilimleri Enstitüsü ndeki Ford Araflt rma Bursu (1959-61) sayesinde mümkün oldu. Bana bu olanaklar sa layan kiflilere müteflekkirim. L.M.
Önsöz Bu kitap, bir zamanlar simgesel olarak bir dünya olan bir kentle bafll yor, pek çok yönden uygulamada bir kente dönüflen bir dünyayla bitiyor. Bu geliflim sürecini takip ederek kentin biçimlerini, ifllevlerini ve onun ba r nda ortaya ç kan amaçlar irdelemeye çal flt m. Bunu yaparken, tarihi boyunca ona efllik etmifl özgün aksakl klar ndan kurtulmas halinde kentin, gelecekte, geçmiflte oynad rolden daha da önemli bir rol üstlenece ini göstermifl oldu umu umuyorum. Kentle ilgili di er bütün çal flmalar mda yapt m gibi burada da mümkün oldu unca birinci elden tan d m kentler, bölgeler ve uzun süreden beri üzerinde çal flt m verilerle kendimi s n rlamaya özen gösterdim. Bu, çal flmam n sadece Bat uygarl yla s n rl kalmas na,
12 hatta buna ra men spanya ve Latin Amerika, Filistin, Do u Avrupa, Sovyet Rusya gibi önemli toprak parçalar n d flar da b rakmama neden oldu: Bu eksikliklerden dolay müteessirim; fakat çal flma yöntemim kiflisel deneyimlere ve gözlemlere, kitaplar n yerini tutamayaca bir fleye dayand için bu eksiklikleri gidermek bir ömür daha harcamay gerektirirdi. Tarih Boyunca Kent in, The Culture of Cities adl kitab m n k sa tarihsel bölümlerinin yerini ald n belirtmem gerekiyor. O kitab n söz konusu dört bölümünden parçalar, öncekinin iki kat kal nl ndaki bu kitab n on sekiz bölümüne da lm fl durumda. Okur, bambaflka bir yap n n alt nda korunup kalm fl daha eski bir binan n kal nt s na rastlarsa (Roma da Servius duvar n n bir kal nt s na rastlamak gibi) lütfen beni yersiz bir tutuculukla suçlamas n. Bu parçalar, daha iyisini yapabilecek kadar yetenekli veya gelifltirebilecek kadar donan ml olmad m için olduklar gibi kald lar. Kan mca, bu flekilde korunarak al nm fl malzeme kitaba, bütün alan buldozeriyle dümdüz eden bir müteahhit gibi davranarak önceki yap y yok saysayd m sahip olamayaca bir organik bütünlük ve sa laml k kazand r yor. Kitap bu özelli iyle kentin tarihsel geliflimini de simgesel olarak yans tmaktad r. L. M. Amenia, New York
I Kutsal s nak, köy ve müstahkem yer A. TAR HTE KENT Kent nedir? Nas l ortaya ç kt? Hangi süreçleri daha da ileriye tafl r, hangi ifllevleri yerine getirir, hangi amaçlar karfl lar? Görünümlerinin hepsine uyan tek bir tan m yoktur ve tek bir betimleme onun embriyonik toplumsal çekirdek halinden olgunluk evresindeki karmafl k biçimlerine, oradan da son dönemlerindeki fiziksel çözülmeye kadar geçirdi i bütün dönüflümleri karfl layamaz. Kentin kökenleri karanl ktad r, geçmiflinin büyük bir k sm yeniden ortaya ç kar lamayacak flekilde gömülü veya silik durumdad r ve gelecekte nas l bir hal alaca n kestirmek son derece zordur.
Kent ileride yok mu olacak, yoksa dünya tamamen devasa bir kentsel ar kovan na m ki bu da baflka bir yok olma biçimidir dönüflecek? nsanlar kentlerde yaflamaya iten ihtiyaç ve arzular, yani bir zamanlar Kudüs, Atina ve Floransa n n vaat eder göründü ü fleyler daha üst bir düzeyde yeniden hayata döndürebilir mi? Nekropolis ile Ütopya aras nda gerçek bir seçenek hâlâ var m? çsel çeliflkilerden uzak, insan n geliflimini olumlu yönde etkileyip daha da ileriye tafl yacak yeni türden bir kent kurma imkân hâlâ mevcut mu? Kent yaflam için yeni bir temel atmak niyetindeysek, öncelikle kentin tarihsel do as n anlamak ve kendi bünyesinden kaynaklanan bafllang çtaki ifllevlerle bunlara eklenebilecek yeni ifllevleri birbirinden 14 ay rmam z gerek. Kentin içinden geçti i uzun tarihsel evreleri incelemeden gelece e do ru cesurca bir at l m yapmam z için gereken ivmeyi bilincimizde bulmak mümkün de ildir; geliflmifl veya ilerici olmalar yla böbürlenenler de dahil, mevcut planlar m z n ço u, bugün potansiyel olarak idrakimiz dahilinde yer alan kentsel ve bölgesel biçimlerin zavall mekanik karikatürlerinden baflka bir fley de ildir. Kentin do as na ve dram na iliflkin k smi kavray fl m za befl bin y ldan daha uzun bir süre içinde ulaflt m za bak l rsa, kentin henüz gerçekleflmemifl potansiyellerini tüketebilmek için daha da uzun zaman gerekebilir. Tarihin daha bafl nda kent çoktan olgunluk dönemine eriflmiflti. Kentin günümüzdeki durumuna iliflkin daha iyi bir kavray fla sahip olmak için, tarihsel ufkun ötesine bir göz atmam z, daha eski yap lar n ve daha ilkel ifllevlerin c l z izlerini sürmemiz gerekir. lk iflimiz bu. Bu izlerin peflini, yolumuz dolambaçl da olsa, bizi zaman zaman geriye de döndürse, befl bin y ll k yaz l tarihin içinden geçip belirmekte olan gelece e yönelinceye dek asla b rakmayaca z. Nihayet ça m za ulaflt m zda, kent toplumunun bir yol ayr m nda oldu unu görece iz. Burada, daha geliflkin bir tarih bilinciyle ve uzun zaman önce al nm fl ve ço u bizi hâlâ denetim alt nda tutan kararlar konusunda daha berrak bir kavray flla, bugün insan n önünde duran ve flu veya bu biçimde onu bafltan afla dönüfltürecek olan acil kararla yüzleflecek duruma gelece iz: nsano lu kendi insani derinli ini olabildi ince gelifltirme yolunu mu seçecek, yoksa, kendi elleriyle harekete geçirdi i, bugün neredeyse otomatikleflmifl durumdaki güçlere teslim olarak, sahneyi insani niteli i yok edilmifl alter egosu Tarih-sonras nsan a m b rakacak? Bu ikinci seçene in tercih edilmesi, gittikçe artan bir duygu, duyarl k, yarat c cüret ve sonunda bilinç kayb na yol açacakt r. Birçok kent, var olan birçok e itim kurumu ve politik örgüt, tercih-
lerini çoktan Tarih-sonras nsan yönünde yapm fl bulunuyor. Bu itaatkâr yarat n kente hiç ihtiyac olmayacakt r: Denetimin ve otomasyonun ç karlar do rultusunda hayat n di er bütün nitelikleri gözden ç kar laca için bir zamanlar kent olan fley bir yeralt denetim merkezi boyutlar na indirgenecektir. nsanl n ço unlu u, bu topyekûn tehdidin üzerini örten küçük fliflirme mutluluk vaatlerine kanarak böyle bir gelece i kabullenmeye sürüklenmeden önce, insan n kent taraf ndan biçimlenen ve belirlenen tarihsel geliflimine bir daha göz atmak yararl olacakt r. Bugün yap lmas gereken acil ifller konusunda yeterli bir bak fl aç s yakalayabilmek için kentin ilk oluflum aflamas na geri dönmenin yararl olaca kan s nday m. Sorunu hem organik hem kiflisel boyutlar yla ele alan ve sonuçta insan n bütün görev ve ifllevlerini kucaklayacak yeni bir düzen imgesine ihtiyac m z var. Ancak bu imgeyi tasarlayabilirsek kent için yeni bir biçim bulma imkân na sahip oluruz. 15 B. HAYVANSAL PUÇLARI VE ÖN BEL RT LER Kentin kökenlerine ulaflmak isterken insan kolayca onun sadece fiziksel kal nt lar n aramaya yönelebilir. Ancak, ilk insan tasvir edilirken yap ld gibi, dikkatimizi sadece kemik ve çömlek parçalar na, alet ve silahlarla yöneltirsek, geride neredeyse hiçbir maddi iz b rakmam fl olan dil ve ritüel gibi bulufllara haks zl k etmifl oluruz. Bugün kent olarak tan yabilece imiz türden herhangi bir oluflum henüz ortaya ç kmadan önce kentin baz ifllevleri yerine getirilmifl, baz amaçlar karfl lanm fl, daha sonra kullan lan baz yerlere geçici olarak yerleflilmifl olabilir. Yaln zca bir surun ard na y lm fl daimi yap lar ararsak, kentin do as konusunda tez ile kan tlar tamamen birbirine kar flt rm fl oluruz. Kentin kökenlerine yaklaflabilmek için bence, kentsel bir düzene iflaret eden bir yerleflim plan n hayal meyal seçebilece i en alt katman bulmaya çal flan arkeolo un çal flmas n tamamlayacak benzer bir ifl yapmal y z. Kenti teflhis edeceksek, en iyi bilinen kentsel yap ve ifllevlerden bunlar n en bafltaki unsurlar na do ru, höyü ün aç lan ilk katman ndan zaman, mekân ve kültür bak m ndan ne kadar uzakta olursa olsun, daha derine, daha geriye do ru yol almal y z. Kentten önce mezralar, kutsal yerler ve köyler vard ; köyden önce de obalar, ilkel s naklar, ma aralar ve iflaret tafllar. Bütün bunlardan önce ise, insano lunun di er birçok hayvan türüyle aç kça paylaflt toplumsal yaflam e ilimi söz konusuydu.
nsan hayat iki kutup aras nda gidip gelir: hareket ve yerleflme. Bu iki durum aras ndaki karfl tl n geçmifli, hayvanlar âlemini oluflturacak olan ve genellikle serbest hareket edebilen protozoalarla bitkiler âlemine dahil nispeten hareketsiz organizmalar n ilk ayr flmas na kadar götürülebilir. lk grup, istiridye örne inde görüldü ü üzere, bazen sabit bir konuma afl r uyum sa layarak hareket güçlerini yitirirken, kimi bitkiler de topra n alt nda yay lan kökleri ve daha da önemlisi gövdelerinden ayr l p baflka yerlere tafl nan tohumlar yla bir derece hareket serbestli i kazanm flt r. Hayat n her düzeyinde canl, ya güvenlik yerine hareketlili i ya da tam tersi, macera yerine yerleflikli i seçer. Kesin bir fley var ki, yerleflip dinlenme, bar nak veya yeterli g da sunan gözde alanlara geri 16 dönme e ilimi birçok hayvan türünde bulunmaktad r; Carl O. Sauer in de ifade etti i gibi, biriktirme ve bir yere yerleflme e ilimi insan n özgün özelliklerden biri olabilir. Fakat, sabitlik ve süreklilik konusunda daha önemli katk lar, hayvansal geçmiflimizden gelmektedir. Bal klar da dahil birçok canl çiftleflmek ve yavrular n yetifltirmek üzere sürüler halinde bir araya gelir. Baz kufllar mevsimden mevsime ayn yuvay kullan rlar ve sürüler halinde yaflayan türler yavrulama dönemlerinde ada ve batakl k gibi korunakl yerlere topluca yerleflirler. Farkl soylardan gelenleri içeren daha büyük çiftleflme gruplar, d flar ya kapal üreyen küçük insan gruplar nda bulunmayan bir genetik çeflitlilik flans na sahip olurlar. Sözü edilen üreme ve beslenme alanlar, aç kt r ki, insanlar n oluflturdu u en ilkel kal c yerleflim alan n n, yani köy veya mezran n prototipleridir. lk kentlere has bir özellik olan kendini baflkalar na karfl savunmac bir biçimde yal tman n ve kufllar n bölgeci davran fllar n and ran biçimde, bir bölge üzerinde hak iddia etmenin kökeni hayvansal evrimin en eski dönemlerine kadar uzan r. nsan kentinin teknolojik karmafl kl bile hayvan davran fllar ndan izler tafl r. Belli baz hayvan türlerinde, özellikle de kunduzlarda, kolonileflmeyle birlikte çevrenin bilinçli bir biçimde yeniden flekillendirilmesi söz konusudur: A açlar n devrilmesi, baraj yap m, yuva inflas gibi. Bu inflaat iflleri, dar bir aile toplulu unu, çok say da aileden oluflan ve ortak görevlerin yerine getirilmesinde, ortak habitat n iyilefltirilmesinde iflbirli i yapan daha gevflek bir toplulu a dönüfltürür. Kunduz kolonisi, her ne kadar bir kentin ço u özelli inden yoksunsa da, hidrolik mühendislik konusunda oldukça baflar l olan ilk köylere bir hayli yak nd r. Bütün bunlara ra men, di er hayvanlar ortak bir yerleflim yeri oluflturmada insana en yaklaflt klar nda bile hâlâ en ilkel kentsel toplulu un