Prof. Dr. Tankut CENTEL Koç Üniversitesi Hukuk Fakültesi Prof. Dr. A. Murat DEMİRCİOĞLU Yıldız Teknik Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İŞ HUKUKU Gözden geçirilmiş ve yenilenmiş Onyedinci Bası
Yayın No : 2926 Hukuk Dizisi : 1441 1. Bası - Kasım 1988 -İstanbul 2. Bası - Haziran 1991 -İstanbul 3. Bası - Eylül 1993 -İstanbul 4. Bası - Nisan 1995 -İstanbul 5. Bası - Ekim 1997 -İstanbul 6. Bası - Ocak 1999 -İstanbul 7. Bası - Kasım 1999 -İstanbul 8. Bası - Mart 2002 - İstanbul 9. Bası - Eylül 2003 - İstanbul 10. Bası - Ocak 2005 - İstanbul 11. Bası - Eylül 2006 İstanbul 12. Bası - Eylül 2007 -İstanbul 13. Bası - Şubat 2009 - İstanbul 14. Bası - Şubat 2010 - İstanbul 15. Bası - Şubat 2012 - İstanbul 15. Bası dan Tıpkı 16. Bası -Eylül 2012 17. Bası - Ağustos 2013 - İstanbul ISBN 978-605 -377-949 - 0 Copyright Bu kitab n bu bas s n n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye aittir. Her hak k sak l d r. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra f k s men ve ya ta ma men ya da özet ha lin de, fo to ko pi, fak si mi le ve ya baflka herhangi bir flekilde ço alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : B e t a B a s ı m A. Ş. (Sertifika No: 16136) Baskı -Cilt : Yazın Basın Yayın Matbaacılık Turizm Tic. LTD. ŞTİ. İkitelli Organize Sanayi Bölgesi Çevre Sanayi Sitesi 8. Blok No 38-40-42-44 Başakşehir-İSTANBUL Sertifika No: 12028 Tel: 0212 565 01 22 Kapak Tasarım : Gülgonca Çarpık Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. Narlıbahçe Sok. Damga Binası No: 11 Cağaloğlu -İSTANBUL Tel : (0-212)511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
SUNUŞ 1. Ülkemizde iş hukuku, sanayileşmeyle birlikte, gelişmesini sürdürmektedir. Sağlanan gelişmelerin, olumlu yönde olduğu söylenebilir. Gerçekten, yeni çıkarılan (4857 sayılı) İş Kanunu, Türkiye de bireysel iş ilişkilerini yeniden düzenlemiş ve iş güvencesi ile esneklik kurumlarını getirmiştir. Ancak, kıdem tazminatları; 1975 yılından beri kurulması yasa tarafından öngörülmesine rağmen oluşturulamayan kıdem tazminatı fonu nedeniyle, işletmeler üzerinde ağır yük oluşturmayı sürdürmektedir. Toplu iş ilişkilerine gelince; 1982 Anayasası nın kabulüyle birlikte, yeni bir dönemece girilmiştir. Ancak, yeni dönemin, sendika-toplu iş sözleşmesi ve grev hakkı gibi sosyal hakların tanınması bakımından, başarılı olduğu söylenemez. Nitekim, sosyal haklara ilişkin mevcut hukuki düzenlemeler, sözkonusu sosyal hakların kullanımını güçleştirmektedir. Avrupa Birliği ne girmek isteyen ülkemizin, sosyal alanda bütünleşmeyi sağlayabilmesi ise, bu gibi engelleri ortadan kaldırmasına bağlıdır. Bu anlamda, 2821 ve 2822 sayılı yasalardan sonra kabul edilen 6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu yla, önemli adımlar atılmıştır. Diğer yandan, Türkiye, onayladığı uluslararası çalışma sözleşmeleri bakımından, uluslararası asgari çalışma standartlarını kabul etmedeki kararlılığını göstermeyi sürdürmektedir. 2. Eserin bireysel iş hukukuna ilişkin ilk bölümü, Tankut Centel ve toplu iş hukukuna ilişkin ikinci bölümü de, A. Murat Demircioğlu tarafından kaleme alınmış; daha sonra, her iki bölüm, her iki yazar tarafından birlikte gözden geçirilmiştir.
Böyle bir çalışmayı doğuran nedenler, ikilidir. Bunlardan birincisi, ülkemizde şimdiye kadar iş hukuku alanında yazılmış ders kitaplarında, Batı daki ders kitabı-şerh ayırımı anlayışına dayanılmayışıdır. Nitekim, çok geniş ayrıntılı bilgileri içeren kalın hukuk ders kitapları, iktisadi ve idari bilimler ile mühendislik fakülteleri öğrencileri için sorun yaratmaktadır. Oysa, Batı daki ders kitaplarında, bilginin az ve öz olması asıldır. Ders kitabının başarısı da, uygulamada öğrencinin az ve öz bilgiyi kullanabilecek duruma rahatlıkla gelmesine bağlıdır. İkinci olarak; iş hukuku, özellikle mühendislik fakültelerindeki öğretim için, giderek artan bir önem kazanmıştır. Nitekim, özellikle yirmi beş yılı aşkın bir süreden beri iş hukuku dersi, mühendislik fakültelerinde zorunlu olarak okutulan bir ders durumuna gelmiştir. Bunda, iş hukukunun, işletmelerde işçi çalıştırılması yüzünden mühendisler için taşıdığı önemin payı büyüktür. 3. Kitabın yeni basısının yapılmasında, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. nin yöneticisi Seyhan Satar a ve Müge Günbaş a teşekkürü borç biliriz. A. Murat DEMİRCİOĞLU Tankut CENTEL IV
İÇİNDEKİLER Sunuş... III İçindekiler... V Kısaltmalar...XIII 1. GİRİŞ...1 I. İş Hukuku Kavramı...1 II. İş Hukukunun Niteliği...8 Birinci Bölüm GENEL BİLGİLER 2. İŞ HUKUKUNUN TARİHİ GELİŞİMİ...17 I. Dünyadaki Evrim Süreci...17 II. Türkiye deki Evrim Süreci...24 3. İŞ HUKUKUNUN TEMEL KAVRAMLARI...33 I. İşçi Kavramı...33 II. İşveren Kavramı...38 III. İşveren Vekili Kavramı...43 IV. İşyeri Kavramı...44 4. İŞ HUKUKUNUN UYGULANMASI...51 I. İş Hukukunu Uygulayacak Örgüt...51 II. İş Hukukunun Uygulama Alanı...56 V
İkinci Bölüm BİREYSEL İŞ HUKUKU 5. İŞ SÖZLEŞMESİ KAVRAMI...65 I. İş Sözleşmesinin Tanımı...65 II. İş Sözleşmesinin Unsurları...66 III. İş Sözleşmesinin Hukuki Niteliği...67 IV. İş Sözleşmesinin Özellikleri...68 V. İş Sözleşmesinin Türleri...69 6. İŞ SÖZLEŞMESİNİN KURULMASI...79 I. İş Sözleşmesi Ehliyeti...79 II. İş Sözleşmesi Özgürlüğü...79 III. İş Sözleşmesinin Biçimi...87 IV. İş Sözleşmesinin Hükümsüzlüğü...88 7. İŞ SÖZLEŞMESİNDEN DOĞAN BORÇLAR...90 I. İşçinin Borçları...90 II. İşverenin Borçları...101 8. İŞİN DÜZENLENMESİ...119 I. Çalışma Süreleri...119 II. Dinlenme Süreleri...127 9. ÜCRET GÜVENCESİ...135 I. Ücreti Koruma Düşüncesi...135 II. Asgari Ücret Ödeme...136 III. Ücretin Devri...139 IV. Ücretin Rehnedilmesi...140 V. Ücretin Takası...140 VI
VI. Ücretin Haczi...141 VII. Ücret Kesintisi Cezası...141 VIII. Ücretin İndirilmezliği...143 10. İŞ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ...144 I. İş Sağlığı ve Güvenliğinin Anlamı...144 II. İş Sağlığı ve Güvenliği Kavramları...145 III. İş Sağlığı ve Güvenliği Önlemleri...147 IV. İşverenin İş Sağlığı ve Güvenliği Yükümleri...149 V. İş Sağlığı ve Güvenliği Denetimi...150 VI. İş Sağlığı ve Güvenliğine Aykırılık...151 11. İŞ SÖZLEŞMESİNİ SONA ERDİREN DURUMLAR...156 I. İş Sözleşmesinin Fesih Dışında Sona Ermesi...156 II. İş Sözleşmesinin Fesih Yoluyla Sona Ermesi...158 12. SONA EREN İŞ SÖZLEŞMESİNİN HUKUKİ SONUÇLARI...188 I. İşçiye Çalışma Belgesi Verilmesi...188 II. İşçiden İbraname Alınması...188 III. İşçiye Kıdem Tazminatı Ödenmesi...189 Üçüncü Bölüm TOPLU İŞ HUKUKU 13. SENDİKA HAKKIYLA İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR...199 I. Sendikanın Tanımı ve Unsurları...199 II. İşkoluna Göre Sendikalaşma İlkesi...221 VII
III. Üst Kuruluşlar...224 14. SENDİKACILIĞIN GELİŞMESİ...226 I. Genel Olarak...226 II. Türkiye de Sendikacılığın Tarihi Gelişimi...230 15. SENDİKA VE KONFEDERASYONLARIN KURULUŞU...244 I. Kuruculuk Koşulları...244 II. Sendika ve Konfederasyonların Kuruluşunda Yöntem...246 16. SENDİKANIN ORGANLARI...249 I. Genel Olarak...249 II. Zorunlu Organların Oluşumu, Görev ve Yetkileri...250 17. SENDİKA ÜYELİĞİ...253 I. Üyelik...253 II. Sendikal Güvenceler...259 18. SENDİKALARIN FAALİYETLERİ, GELİR VE GİDERLERİ, DENETİMİ VE SONA ERMESİ...263 I. Sendikaların Faaliyetleri...263 II. Sendikaların Denetimi...270 III. Sendika ve Konfederasyonların Faaliyetlerinin Durdurulması ve Sona Ermesi...270 IV. Sendikaların Gelir ve Giderleri...272 19. TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİ HAKKI VE KAVRAMI...274 I. Toplu İş Sözleşmesi Hakkı...274 II. Toplu İş Sözleşmesinin Tanımı...275 III. Toplu İş Sözleşmesinin Muhtevası...277 VIII
IV. Toplu İş Sözleşmesinin Düzeyi...279 20. TOPLU İŞ SÖZLEŞMELERİNİN OLUŞUMU...283 I. Toplu İş Sözleşmesinde Ehliyet...283 II. Toplu İş Sözleşmelerinde Yetki...283 III. Toplu Görüşme...288 IV. Toplu İş Sözleşmelerinin Şekli ve Süresi...290 V. Tarafların Değişmesinde Toplu İş Sözleşmelerinin Konumu...291 21. TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNDEN YARARLANMA...292 I. Genel Olarak...292 II. Toplu İş Sözleşmesinden İlke Olarak Yararlanacak Kişiler...292 III. Yararlanmanın Daraltılması...293 IV. Üye Olmayanların Dayanışma Ödentisi Ödeyerek Sözleşmeden Yararlanmaları...294 V. Teşmil Yoluyla Yararlanma...295 VI. İşverenin Toplu İş Sözleşmesiyle Bağlılığı...299 22. TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNİN HÜKMÜ...301 I. İş Sözleşmeleri Toplu İş Sözleşmesine Aykırı Olamaz...301 II. İş Sözleşmelerindeki İşçi Yararına Olan Hükümler Geçerlidir...302 III. Toplu İş Sözleşmesinin Sona Ermesinin Hükümleri...303 23. TOPLU İŞ UYUŞMAZLIKLARI VE ÇÖZÜM YOLLARI...304 I. İş Uyuşmazlıkları ve Toplu İş Uyuşmazlığı Kavramı...304 IX
II. Toplu İş Uyuşmazlıklarının Çözümünde Başvurulan Barışcıl Yollar...307 III. Türkiye de Başvurulan Barışcıl Yollar...309 24. GREV HAKKI VE KAVRAMI...314 I. 1982 Anayasası nda Grev Hakkı ve Lokavt...314 II. Grev Sözcüğünün Gelişimi...316 III. Grevin Genel Anlamda Tanımı...317 IV. 6356 Sayılı Yasa da Grev...317 25. GREVİN UYGULANMASI...341 I. Greve Başlama...341 II. Grevin Geciktirilmesi...342 III. Greve Yargısal Müdahale...345 IV. Grev Uygulaması...354 V. Grevin Sonuçları...361 VI. Grevin Sona Ermesi...363 VII. Yasa Dışı Grev ve Sonuçları...364 26. LOKAVT...368 I. Kavram...368 II. Tanım...369 III. Yasal Lokavtın Unsurları...369 IV. Lokavtın Kötüye Kullanılması...372 V. Lokavtın İş Sözleşmesine Etkisi...373 VI. Yasal Lokavtın Sona Ermesi...374 VII. Yasa Dışı Lokavt ve Sonuçları...374 X
. 27. TOPLU HAK UYUŞMAZLIĞI VE MAHKEMEYE BAŞVURMA...376 I. Genel Olarak...376 II. Yorum Davası...376 III. Eda Davası...377 Yararlanılan Başlıca Kaynaklar...379 XI
XII
Ay. : Anayasa KISALTMALAR Basın İş K. : Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanun c. : cümle Deniz İş K. f. : fıkra geç. : Deniz İş Kanunu : geçici HTTİY. : Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme İşleri Yönetmeliği İş K. İş SGK : İş Kanunu m. : madde MEK. sk. STİSK. TBK. TCK. : İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu : Meslekî Eğitim Kanunu : sayılı Kanun : Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu : Türk Borçlar Kanunu : Türk Ceza Kanunu
XIV