İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİ

Transkript

1 Şadi Can SARUHAN Müge Leyla YILDIZ İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİ Teori ve Uygulama Ocak, 2012 İstanbul I

2 Yay n No : 2622 İşletme-Ekonomi Dizisi : Bask Ocak 2012 STANBUL ISBN Copyright Bu kitab n bu bas s n n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye ait tir. Her hak k sak l d r. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra f k s men ve ya tama men ya da özet ha lin de, fo to ko pi, fak si mi le ve ya bafl ka her han gi bir fle kil de ço- alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi Bask - Cilt : Beta Bas m A.fi. : Yazın Basın Yayın Matbaacılık Trz. Tic. Ltd. Şti. (Sertifika No: 12028) Çiftehavuzlar Cad. Maltepe Mah. Prestij İş Merkezi No: 27/806 K:9, Zeytinburnu/İSTANBUL (0212) Kapak Tasar m : Müge Leyla Yıldız - Gökhan Ayrancı Beta Basım Yayım Dağıtım A.fi. Narl bahçe Sokak Damga Binas No: 11 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) Fax: (0-212) II

3 Eşimle birlikte yetiştirdiğimiz geleceğin potansiyel insan kaynakları Oğullarım a Hayatımın en değerli kaynakları olan Dedem, Babam, Annem ve Kardeşim e III

4

5 ÖNSÖZ Yönetim alanında 1930 lu yıllarda yapılan araştırmalarla insanın verimlilik üzerinde etkili bir unsur olduğu fark edilmiştir. Günümüzde ise insanın ihtiyaçlarının, duygularının, beklentilerinin ve motivasyonunun kurumsal performans üzerinde etkili olduğunu biliyoruz. Bilgi toplumu olarak adlandırılan günümüz toplumlarında soyut kavramlar önem kazanmıştır. Marka, imaj, itibar gibi soyut değerlerein oluşumuna en fazla katkı sağlayan bilgi üretebilen ve yaratıclığını kullanabilen kaynak insandır. Bu durumda insan kaynakları yönetimi de stratejik önem kazanmıştır. Kitabın planında insan kaynakları yönetimi faaliyetlerini idari, teknik ve davranışsal kapsam olmak üzere üç boyutta incelenmiştir. Birinci bölümde kavramsal düzeyde anlam birliğini sağlamak amacıyla insan kaynakları yönetimine dair temel konular yer almaktadır. İkinci bölümde insan kaynaklarının personel yönetiminden stratejik insan kaynakları yönetimine geçiş süreçlerini de kapsayan tarihsel gelişimi incelenmiştir. Üçüncü bölümde insan kaynakları faaliyetlerini gerçekleştirmek için olmazsa olmaz özellik taşıyan iş analizi, iş gerekleri ve yetkinlikler, iş dizaynı ve iş etüdü başlıklarıyla ele alınan altyapı unsurları uygulama örnekleriyle ele alınmıştır. Dördüncü bölümde insan kaynakları yönetiminin idari kapsamına dair işçi sağlığı ve güvenliği, endüstriyel ilişkiler, kıdem tazminatı, alt işverenlik, şikayet ve disiplin yönetmeliği konuları uygulama örnekleriyle incelenmiştir. Beşinci bölüm olan teknik kapsamda insan kaynakları planlaması, işgören temini, eğitim ve geliştirme, performans yönetimi, iş değerleme, ücret yönetimi, kariyer yönetimi faaliyetleri başlıkları okuyucunun içselleştirmesini kolaylaştırabilmek amacıyla teori ve uygulama örnekleriyle birleştirilerek incelenmiştir. Son olarak altıncı bölüm insan kaynakları yönetiminin davranışsal kapsamında motivasyon, liderlik, iş tatmini, örgütsel bağlılık, zekâ, örgütsel vatandaşlık, örgütsel tükenmişlik, örgütsel sinisizim, çatışma yönetimi, stres ve değişim yönetimi konuları ele alınmıştır. Amacımız tüm kapsamlarıyla insan kaynakları yönetimi faaliyetlerini siz okuyuculara, teoride ve iş hayatında uygulanış örnekleriyle zenginleştirerek sunmaktır. Şadi Can SARUHAN Müge Leyla YILDIZ V

6

7 İçindekiler BÖLÜM 1 İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİNE KAVRAMSAL BAKIŞ İnsanı Tanımlamanın Zorluğu 3 İnsan Kaynak mı? Kaynak Değil mi? 8 Yönetim Sanat mı? Bilim mi? 11 İnsan Kaynakları Yönetimi 20 Entelektüel Sermaye Unsuru Olarak İnsan 23 Kurumsal Performans ve İnsan Kaynakları Yönetimi 27 İnsan Kaynaklarında Cinsiyet Farklılığı 40 Örgüt Kültürü ve İnsan Kaynakları 47 Çalışma Dünyasının Değişen Trendleri 53 Farklılıkların Yönetimi ve İnsan Kaynakları 56 Uzmanlaşmanın Dayanılmaz Hafifliği 59 OKUMA PARÇASI: PROMETHEUS VE BİLGİ ATEŞİ 64 BÖLÜM 2 İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ İnsan Kaynağı Kuşakları 75 İnsan Yönetiminin Tarihi 76 Personel Yönetiminden İnsan Kaynakları Yönetimine Geçişin Temel Nedeni: Küreselleşme 81 İnsan Kaynakları Yönetimi Paradigmasının Yerleşimi 107 VII

8 İnsan Kaynakları Yönetiminden Stratejik İnsan Kaynakları Yönetimine Geçişin Nedenleri 110 Stratejik İnsan Kaynakları Yönetimi Paradigmasının Yerleşimi 113 Küresel İnsan Kaynakları Yönetimi 115 OKUMA PARÇASI: PERSONEL YÖNETİMİ DÖNEMİ 120 BÖLÜM 3 İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİNİN ALTYAPISI İş Analizi 132 İş Gerekleri ve Yetkinlikler 147 İş Tanımları 152 İş Etüdü 159 İş Dizaynı 166 UYGULAMA ÖRNEKLERİ 170 BÖLÜM 4 İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİNİN İDARİ KAPSAMI İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği 173 Endüstriyel İlişkiler 183 Kıdem Tazminatı 219 Alt İşverenlik 222 Şikâyet ve Disiplin Yönetmeliği 231 UYGULAMA ÖRNEKLERİ 242 BÖLÜM 5 İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİNİN TEKNİK KAPSAMI İnsan Kaynakları Planlaması 248 İşgören Temini 269 Eğitim ve Geliştirme 305 Performans Yönetimi 324 İş Değerlemesi 358 Ücret Yönetimi 372 Kariyer Yönetimi 419 UYGULAMA ÖRNEKLERİ 432 VIII

9 BÖLÜM 6 İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİNİN DAVRANIŞSAL KAPSAMI Motivasyon 437 İletişim 440 Liderlik 444 İnsan Zekası, Duygusal Zeka ve Çoklu Zeka Kuramları 458 İş Tatmini 462 Örgütsel Bağlılık 465 Örgütsel Vatandaşlık Davranışı 466 Psikolojik Taciz (Yıldırma) 468 Örgütsel Tükenmişlik 471 Örgütsel Sinisizm 472 Stres Yönetimi 475 Çatışma Yönetimi 477 Değişim yönetimi 480 OKUMA PARÇASI: BU SU 484 YARARLANILAN KAYNAKLAR 493 KONU DİZİNİ 505 IX

10 X

11 Detaylı İçerik BÖLÜM 1 İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİNE KAVRAMSAL BAKIŞ İnsanı Tanımlamanın Zorluğu 3 İnsan Kaynak mı? Kaynak Değil mi? 8 Yönetim Sanat mı? Bilim mi? 11 İnsan Kaynakları Yönetimi 20 Entelektüel Sermaye Unsuru Olarak İnsan 23 İnsan Sermayesi 24 Yapısal (Organizasyonel) Sermaye 24 Müşteri Sermayesi 26 Kurumsal Performans ve İnsan Kaynakları Yönetimi 27 Etkinlik, Verimlilik, İktisadilik Kavramları 28 Kalite Odaklılık 29 Yenilik ve Yaratıcı İnsan 31 İnsanın Yenilik Yaratma Süreci 32 Finansal Performans Değerleme Kriterleri 34 Dengeli Sonuç Kartı (Balanced Scorecard) 37 İnsan Kaynaklarında Cinsiyet Farklılığı 40 Biyolojik Farklılıklar 41 Fiziksel Farklılıklar 41 Psikolojik Farklılıklar 42 Beyin İle İlgili Farklılıklar 44 XI

12 Örgüt Kültürü ve İnsan Kaynakları 47 Örgüt Kültürü ve Modelleri 50 Örgüt İklimi 53 Çalışma Dünyasının Değişen Trendleri 53 Esnek Çalışma Saatleri 53 Evden Çalışma 54 Farklılıkların Yönetimi ve İnsan Kaynakları 56 Bireysel Farklılıklar 57 Örgütsel Farklılıklar 57 Küresel Farklılıkların Yönetimi 58 Uzmanlaşmanın Dayanılmaz Hafifliği 59 Takım Çalışması 59 Kendi Kendini Yöneten Takımlar 61 Beyin Fırtınası 62 Sanal Takımlar 63 Okuma Parçası: PROMETHEUS VE BİLGİ ATEŞİ 64 BÖLÜM 2 İNSAN KAYNAKLARININ TARİHSEL GELİŞİMİ İnsan Kaynağı Kuşakları 75 İnsan Yönetiminin Tarihi 76 Personel Yönetiminden İnsan Kaynakları Yönetimine Geçişin Temel Nedeni: Küreselleşme 81 İnsan Kaynakları Yönetimi Paradigmasının Yerleşimi 107 İnsan Kaynakları Yönetiminden Stratejik İnsan Kaynakları Yönetimine Geçişin Nedenleri 110 İşin Doğasının Farklılaşması 111 İşgücünün Farklılaşması 111 Sermaye Unsuru Olarak Bilgi İşçileri 112 Stratejik İnsan Kaynakları Yönetimi Paradigmasının Yerleşimi 113 Küresel İnsan Kaynakları Yönetimi 115 Okuma Parçası: PERSONEL YÖNETİMİ DÖNEMİ 120 XII

13 BÖLÜM 3 İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİNİN ALTYAPISI İş Analizi 132 Yapılma Nedenleri 133 Verimliliğe Etkisi 134 Süreci 135 Soru Örnekleri 135 Kullanılan Yöntemler 137 İş Gerekleri ve Yetkinlikler 147 Yetkinliklerin Sınıflandırılması 148 Yetkinliklerin Soyutluğu 149 Yetkinliklerin Artan Önemi 150 İş Tanımları 152 Amaçları 152 Bölümleri 153 Kullanım Alanları 153 Faydaları 153 İş Etüdü 159 Amaçları 160 Faydaları 160 Ergonomi 161 Metot Etüdü 162 İş Ölçümü 164 İş Dizaynı 166 İş Basitleştirme 167 İş Genişletme 167 İş Zenginleştirme 167 İş Rotasyonu 169 UYGULAMA ÖRNEKLERİ: İş analizi formu, Doldurulmuş iş analizi formu, İş gerekleri formu, İş tanımı formu, Genel müdür iş tanımı, Enerji üretim müdürü iş tanımı BÖLÜM 4 İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİNİN İDARİ KAPSAMI İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği 173 İşçi Sağlığı 173 XIII

14 İşçi Güvenliği 174 Kurulu 174 Kurumsal Performansa Etkileri 176 Ulusal Ekonomiye Etkileri 177 Ülkemizdeki Geçmişi ve Geleceği 178 Endüstriyel İlişkiler 183 Tarafların Örgütlenmesi 184 Temel İlkeleri 184 Tarihsel Süreç İçindeki Gelişimi 186 Kurumsal Sosyal Sorumluluk ile İlişkisi 187 Toplu Pazarlık ve Toplu Sözleşme 189 Toplu İş Uyuşmazlıkları: Grev ve Lokavt 214 Uzlaştırma, Arabuluculuk ve Hakem Uygulamaları 215 Kıdem Tazminatı 219 İşsizlik Sigortası ve İş Güvencesiyle İlişkisi 220 Sistem Değişikliği Önerileri 221 Alt İşverenlik 222 Tanımı 222 Yönetmeliğinin Gelişimi 223 Şikayet ve Disiplin Yönetmeliği 231 Şikayet Sürecinin Aşamaları 231 Şikayet Süreci Maliyetleri 231 Şikayet Yönetiminde İnsan Kaynakları Yönetmeliğinin Önemi 234 Disiplin ve Disiplin Soruşturması 235 Disiplin Soruşturmasının Felsefesi 237 Disiplin Cezaları ve Cezalandırılacak Davranışlar 238 UYGULAMA ÖRNEKLERİ: İş sağlığı ve iş güvenliği toplantı karar tutanağı, Genel iş kuralları, Toplu iş sözleşmesi, Toplu pazarlık sonucu elde edilen haklar ile toplu sözleşmenin bağıtlanması, Alt işverenlik yönetmeliği, Çalışanlar için iş ortamında yasak davranışlar BÖLÜM 5 İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİNİN TEKNİK KAPSAMI İnsan Kaynakları Planlaması 248 İK Planlama Süreci 251 XIV

15 İK Bilgi Sistemi 251 İK Planlama Analiz Yöntemleri 252 İK Envanteri 252 Genel İşgücü Envanteri 252 İşgücü Beceri Envanteri 254 İşgören Devir Hızı 256 İşgören Devamsızlık Oranı 257 İK Talebinin Belirlenmesi 259 İK Talep Öngörme Yöntemleri 259 İK Arzının Belirlenmesi 268 İşgören Temini 269 Aday Bilgi Havuzu Oluşturma 269 İç Kaynaklar 269 Dış Kaynaklar 272 Aday Bilgi Havuzu Oluşturmada Duyurular 273 Aday Seçim Süreci 280 Aday Seçim Sürecinde Kullanılan Testler ve Belgeler 292 İşe Alma Görüşmesi 295 İş Görüşmesi Hataları 298 İş Teklifi 299 İşe Yerleştirme 299 Oryantasyon 305 Eğitim ve Geliştirme 305 Sürekli Eğitim 306 İlkeleri 309 İnsan Kaynakları Eğitimi 310 Süreci 310 Yöntemleri 316 İş Başı Eğitim Yöntemleri 316 İş Dışı Eğitim Yöntemleri 318 Öğrenen Örgüt Olabilmek 321 Performans Yönetimi 324 Performans Farklılık Nedenleri 324 Bireysel Farklılıklar 324 Örgütsel Farklılıklar 325 Performans Yönetimi 325 Performans Değerleme 326 XV

16 Performans Değerlemenin Gelişimi 327 Performans Değerleme Yöntemleri 329 Geleneksel PD Yöntemleri 329 Çağdaş PD Yöntemleri 333 Performans Değerleme Süreci 345 Performans Değerlemede Geçerlilik ve Güvenilirlik 346 Değerleme Hataları ve Önleme Yöntemleri 347 İş Değerlemesi 358 Amaçları 359 İlkeleri 360 Hazırlık Süreci 361 Etkenleri 361 Yöntemleri 362 Sayısal Olmayan Yöntemler 363 Sayısal Yöntemler 364 Ücret Yönetimi 372 Brüt ve Net Ücret 373 Asgari Ücret 374 Ücret Geliri 375 Ücret Yapısı 375 İşletmede Ücret Yapısının Oluşturulması 376 Ücretleme İlkeleri 378 Ücret Yönetimi 379 Ekonomi Bilimi Açısından Ücret Kuramları 380 Klasik Ücret Kuramları 380 Marksist Ücret Kuramı 381 Çağdaş Ücret Kuramları 382 Yönetim Biliminin Tarihsel Süreç İçindeki Gelişimi Doğrultusunda Ücret Paradigmaları 383 Ücret Politikası 384 Piyasa Ücret Araştırması 386 Ücret Eğrisinin Çizilmesi 388 Ücret Sistemleri 390 Zaman Birimini Temel Alan Ücret Sistemleri 401 Özendirici Ücret Sistemleri 403 Kariyer Yönetimi 419 Kariyer Planlama 420 XVI

17 Kariyer Geliştirme 421 Kariyer Gelişim Aşamaları 422 Kariyer Yönetimi 423 Kariyer Arzı Koşulları 424 UYGULAMA ÖRNEKLERİ: Deneme süresi değerlendirme formu, Özgeçmiş, Başvuru formları, Aday görüşme değerlendirme formu, Referans, Resmi bonservis, Hizmet sözleşmesi örnekleri (Belirli süreli ve süresiz), Taahhütname, Eğitim başarısı değerlendirme formu, 360 derece geri bildirimle performans değerleme sistemi, Performans değerlemenin ücrete yansıtılması, Performans değerleme sistemi, Doldurulmuş iş değerlemesi formu, Ücret yönetim prosedürü, Kariyer yönetimi sistemi BÖLÜM 6 İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİNİN DAVRANIŞSAL KAPSAMI Motivasyon 437 İletişim 440 Liderlik 444 İnsan Zekası, Duygusal Zeka ve Çoklu Zeka Kuramları 458 İş Tatmini 462 Örgütsel Bağlılık 465 Örgütsel Vatandaşlık Davranışı 466 Psikolojik Taciz (Yıldırma) 468 Örgütsel Tükenmişlik 471 Örgütsel Sinisizm 472 Stres Yönetimi 475 Çatışma Yönetimi 477 Değişim yönetimi 480 Okuma Parçası: BU SU 484 YARARLANILAN KAYNAKLAR 493 KONU DİZİNİ 505 XVII