KOBİ LERDE REKABET AVANTAJI OLARAK YARATICILIK VE YARATICI İŞLETMELER Sümeyra KÖSTERELİ ÖZET Ülkelerin hedefledikleri büyüme oranlarında KOBİ lerin stratejik bir etken olduğunu, günümüzdeki ilerlemelerin sonunda istihdamın büyük bir kısmının KOBİ ler tarafından sağlanan dünyanın ortaya çıktığını söyleyebiliriz (Oralat, 2006). Dolayısıyla KOBİ ler için rekabet stratejisi oluşturmak hayati derecede önemli hale gelmiştir. Rekabet avantajı oluşturabilmiş yaratıcı işletmelerin özelliklerinden bahsedilecektir. Anahtar Kelimeler: yaratıcı endüstriler, rekabet avantajı, yaratıcılık, yaratıcılık yönetimi, yenilik 1. Giriş Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler (KOBİ ler) dünya ekonomisinin dinamosu olarak vasıflandırılmaktadırlar. Bu durumun birçok nedenlerinden bazıları arasında büyük işletmelere oranla değişime daha çabuk entegrasyon sağlayabilmeleri, genellikle kısıtlı yatırım olanaklarıyla üretim yapma mecburiyetleri, inovasyona ve yaratıcılığa olan yatkınlıklarından dolayı ürün ve hizmet çeşitliliği sunabilmeleri ve dünyada en çabuk istihdam meydana getirebilme potansiyeli yer almaktadır (Tektaş, Özkan ve diğ., 2012). Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde istihdamın artırılması ve böylece işsizliğin azaltılmasında KOBİler önemli rol oynamaktadır. KOBİlede çalışan sayısının az olması, yapılarının daha basit olması, hiyerarşinin olmaması ve işletme sahibinin genelde benzer bilgi ve kültür sahibi olan insanları işe almasından dolayı firma içindeki iletişim iyi olması yaratıcılığın daha kolay kurum kültürü haline gelmesine imkan sağlamaktadır. Micheal Porter KOBİ lerin rekabet üstünlüğü sağlayabilmeleri için stratejilerinin olması gerektiğini ifade etmiş ve bu stratejileri jenerik stratejiler olarak isimlendirmiştir. Bunlar, maliyet liderliği, faklılaştırma ve odaklanma stratejileridir. İşletmelerin geniş bir pazarı hedeflediklerinde düşük maliyetlerle üretim yaparak ya da ürün ve hizmetlerinde farklılaştırmalar yaparak rekabette avantaj sağlayabileceğini belirtmiştir.
Rekabetçi Avantajı Düşük Maliyet Farklılaştırma Rekabetçi Amaçlar Geniş Pazar Hedefi Maliyet Liderliği Farklılaştırma Dar Pazar Hedefi Maliyette Odaklanma Farklılaştırmada Odaklanma Tablo 1: Porter ın Jenerik Stratejileri Rakiplerinden farklılaştırma yapabilen işletmeler yaratıcılığa odaklanabilmiş yaratıcı işletmelerdir. İşletmelerdeki yöneticiler maliyetleri kontrol altında tutmak, rakiplerinden önce farklı ürün/hizmet sunabilmek gibi baskılar altındadır. 2. Rekabet Avantajı Olarak Yaratıcılık Yaratıcılık, orijinal ve kıymetli fikirlerin uygun çevre şartları altında kişiler veya gruplar tarafından meydana getirildiği süreçlerdir(runco, 1999: 319). Dolayısıyla, yeni ürünleri ve yeni fikirleri gerektirir. Ancak yaratıcılık bir sonuçtan ziyade, işletme kültürü içinde devam eden etkin bir süreç olmalıdır. Süreç olarak yaratıcılıktan da bahsedecek olursak bu süreci altı aşamada toplayabiliriz. Bunlar; (Malaga, 2000: 126; Cengiz vd., 2006: 423-424; Tiwana ve Mclean, 2005: 25) Sorun tanımlama; net ve bariz bir şekilde neyi çözeceğimizi belirlemektedir. Bilgi toplama; konuya dair perspektif edinme ve konunun ayrıntılarını öğrenme adımıdır. Aktif düşünme; sorun net bir şekilde ifade edildikten ve bilgi toplandıktan sonra, sorunun çözümü için yeni metotlar araştırılır. Bu araştırma, birçok yöntemin uygulandığı zaman alan ve zor bir çalışmayı gerektirir. Kuluçka; toplanan bilginin içselleştirilmesi ve/veya bilinçaltının etkin edilmesi aşamasıdır. Fikir veya keşif; orjinal veya yaratıcı bir çözüme ulaşılan aşamadır. Değerlendirme ve gerçekleştirme; orjinal veya yaratıcı fikrin yapılabilirliliğinin müzakere edildiği ve bu fikrin uygulandığı aşamadır. Değerlendirme ve gerçekleştirme de işletmeler cesaretli davranmalıdır.
Rekabetçi Avantajı ise, işletmenin rakiplerinden daha iyi rekabet etmesini sağlayan farklılıklarıdır. İşletmenin yetenek ve fırsatlarını değerlendirebilme becerisi rekabet avantajını beraberinde getirir. Rekabet avantajı sağlamak için işletmeler kaynaklarını etkin kullanmak ve yeteneklerini geliştirmek durumundadırlar. Kaynaklar ile yetenekler arasında temel bir ayrım vardır. Kaynaklar üretim süreçlerinin girdisidir. Yetenek kaynaklar takımının bir yapma kapasitesidir. Yani kaynaklar firmanın becerisinin gereği iken beceriler de rekabet avantajının ana kaynağıdır. Küçük firmaların büyük bir firmayla rekabet edebilmeleri için farklı beceriler sunmak zorundadırlar. Rekabet avantajı kaynakların sahip olduğu eşsizliğe dayanır. 3. Yaratıcı Endüstriler ve Yöneticileri Yaratıcılık kolaylıkla işletmeye kazandırılacak bir şey değildir, insan kaynakları tarafından geliştirilir. İşletmelerin sürdürülebilir rekabet avantajı sağlamalarında en etkili etken yaratıcı çalışanlarıdır ve yaratıcılık insan kaynağının öğrenme ve kendini geliştirme ihtiyacına bağlıdır. Dolayısıyla, yaratıcılık yönetiminin ana unsurlarından birisi eğitimdir. Bu eğitlerin temel hedefi, çalışanlara yeni iletişim, teknoloji ve bilgi kaynaklarını kullanmayı ve bu paylaşımından olumlu bir sinerji oluşturmayı sağlayacakları uygun ortamı ve olanakları sağlamaktır. ( Yıldırım, 2007) Dolayısıyla işletmelerin yaratıcılık potansiyeli olan çalışanları teşvik etmeleri, yaratıcılığı yönetebilmeleri, çalışanların insiyatif alabilmelerini sağlayacak bir kurum kültürü sağlamaları oldukça önemlidir. Yaratıcılık kavramı ekonomik konularda en büyük belirleyici faktör olarak algılanır bundan dolayı yöneticiler için önemli bir konudur. Davis ve Scase göre yaratıcılığı kolaylaştırmaya çalışan yöneticiler 3 unsur geliştirilmeli; Özerklik: Bireyleri işlerine dair denemeler yapma konusunda teşvik etme; Klişeye Uymama: Standart olmayan metot ve çözümler konusunda teşvik etme; Esneklik: İşletmenin hedefleriyle tutarlı yaratıcı uygulamalara olanak sağlama. Öyleyse işletmelerde yaratıcılığın ortaya çıkabilmesine olanak sağlamak oldukça önemli bir husustur. Yöneticilerin çalışanları yaratıcılığa teşvik etmesi için aşağıdakilere özen göstermeleri gerekmektedir: (Barker, 2001; Koçel, 2011,669; Sungur, 1997)
Yaratıcı davranışları ödüllendirmelidir, Yaratıcı uygulamalara teşvik etmeli ve ödüllendirmelidir, İşletme hedefleriyle tutarlı her fikre esnek olmalı, yeni fikirlerin potansiyel bir rekabet avantajı olduğunu düşünmeli ve önyargılardan uzak durmalıdır, Çalışanlara hata yapma özgürlüğü vermeli ve bu hataları amaca güden yolda araç olarak görmelidir, İşletmede iç kaynak olarak yaratıcı kişiler yoksa ya da çalışanların bu konuda yüreklendirilmesi gerekiyorsa yaratıcı kişilerle iletişim halinde olmalıdır, Klasik yönetim şeklinden uzaklaşılmalıdır, Mümkün olabildiğince hiyerarşiden uzaklaşılmalıdır, Kesin kurallar belirlemeden uzak olmalı, Yaratıcı fikirlere ve çalışmalara teşvik eden ve destekleyen özgür bir çalışma ortamı oluşturmalıdır, İyi bir dinleyici olmalıdır, Başarısızlıkları bir tecrübe olarak görmelidir. Yaratıcılık ile rekabet avantajı arasındaki ilişkiyi araştırmak için 445 CEO üzerinde yapılmış ve anket uygulanmıştır. Bu araştırmaya göre rekabet avantajı sağlayan işletmelerin ürün çeşitliliğinin fazlalığını, yaratıcılığı ve düşük maliyeti sürdürebildiklerini belirlenmiştir. (Lefebvre ve Lefebvre, 1993). CITF (Media and Sports Creative Industries Task Force) a göre öğrenmeyi öğrenmiş ve içselleştirmiş yaratıcı işletmeler; Kişisel yaratıcılığı potansiyel zenginlik olarak görürler. Kişisel yaratıcılık yeteneğini merkezlerine yerleştirmişlerdir. Fikri mülkiyet ile iş oluştururlar. (DCMS, 2001) Yaratıcı işletmeleri oluşturacak olan çalışanların organizasyonu en zor olandır. Ne kadar strateji geliştirilse de onları uygulayacak olan insanlar gerekliliğine inanmıyorsa bir yarar sağlayamazlar.
4. Sonuç Rekabetin oldukça fazla olduğu günümüzde işletmeler rekabet avantajı sağlayacak ürün ya da hizmetler ortaya koymaya çalışmaktadırlar. Teknolojik gelişmeler ve hızlı tüketim sonucu, işletmelerin varlıklarını sürdürebilmeleri için zorunluluk haline gelen yaratıcılık, ürün ya da hizmette çeşitliliği sağlamak ya da var olan rekabet avantajını korumak için kullanılır. Rekabet avantajı sağlayamamış ve pazarda zor tutunan işletmelerle kısa bir sürede gelişen işletmeler üzerinde A.B.D. de Stanford Research Institute tarafından karşılaştırmalı bir araştırma yapılmıştır. Araştırmalar sonucu yenilik ve değişikliğe direnç göstermeyen işletmelerin hızlı bir büyüme eğrisinin bulunduğu ve alanlarının liderleri oldukları belirlenmiştir. Dolayısıyla bu araştırma yaratıcılığın ve değişime uyum sağlamanın; işletmenin gelişmesine, rekabet avantajı sağlayarak lider olabilme rolünü ortaya koymaktadır.(gökçe, 2010) Katılımın esas olduğu yaratıcı işletmelerde güven ortamı mevcut olup işbirliği ve uyuma imkan sağlayan esnek yapılıları sayesinde rekabet avantajı sağlayabildikleri görülmektedir..
Kaynaklar Barker, A. (2001). Yenilikçiliğin Simyası, Mess Yayınları, İstanbul Cengiz, E., Acuner, T., Baki, B., (2007). Örgütsel Yaratıcılığı Belirleyen Faktörler Arası Yapısal İlişkiler, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(1), 98-121. Davis, H., Scase, R., (2000). Managing Creativity: The Dynamics of Work and Organisation, Open University Press, Buckingham. Department of Culture, Media and Sport (2001). Creative Industries Mapping Document. DCMS, London. Güravşar, S., (2010), İnovasyon Kavramı Ve İnovasyonun Önemi, Fırat Kalkınma Ajansı Jones O., Tilley F. Competıtıve Advantage In SMEs Organısıng For Innovatıon and Change, Wiley Koçel, T. (2011). İşletme Yöneticiliği, Beta Yayınları, İstanbul. Lefebvre, L.A., Lefebvre, E. (1993). Competitive positioning and innovative effort in SMEs, Small Business Economics, 5:4, 297 305. Malaga, R.A., (2000). The Effect of Stimulus Models and Associative Distance in Individual Creativity Support Systems, Desicion Support Systems, 29, 125-141. Oralat, O, (2006). Türkiye de KOBİ Anlayışının Dünü Bugünü Geleceği, KOSGEB Yayınları, Ankara, 60. Porter, M.E., (1988). Competitive Advantage, With a New Introduction, The Free Press, New York, 33-61 Runco, M.A., Prıtzker, S.R. (1999). Encyclopedia of Creativit,, Academic Press, USA. Sungur, N. (1997). Yaratıcı Düşünce, Evrim Yayınevi, İstanbul. Tektaş, A., Günay, N., Karataş, A., Kuyucu, A., (2012). KOBİ lerde Rekabet Aracı Olarak İnovasyon: Farkındalık, Yatkınlık, Kullanım Düzeyi Araştırması ve Politika Önerileri. Tıwana, A., Mclean, E.R., (2005). Expertise Integraiton and Informations Systems Development, Journal of Management Information Systems, 22(1), 13-43. Yıldırım, E. (2007). Bilgi Çağında Yaratıcılığın ve Yaratıcılığı Yönetmenin Önemi, Selçuk Üniversitesi Karaman İİBF Dergisi, 12, 109-120. Yılmaz A., İraz R., (2013). Örgütsel Yaratıcılık Kültürü Bağlamında Çalışanların Yaratıcılık Yönetimine İlişkin Tutumlarının Değerlendirilmesi: Konya İli Devlet Ve Katılım Bankaları Örneği, The Journal of Academic Social Science Studies, 6(5), 829-855.