SOSYOLOJİ DERNEĞİ TOPLUMSAL DEĞİŞME SÜRECİNDE ÇOCUK SUÇLULUĞUNDA YENİ BOYUTLAR Özkan YILDIZ VI. Ulusal Sosyoloji Kongresi, Ekim 2009, Toplumsal Dönüşümler ve Sosyolojik Yaklaşımlar, Adnan Menderes Üniversitesi, Aydın.
Özkan YILDIZ TOPLUMSAL DEĞİŞME SÜRECİNDE ÇOCUK SUÇLULUĞUNDA YENİ BOYUTLAR Özkan YILDIZ 1 Öz Bildiride, toplumsal değişme sürecinde çocuk suçluluğunda gözlemlenen yeni eğilimler tartışılmaktadır. Bu bağlamda, Adana Polatlı Çocuk Cezaevinde kalan çocuklarla yüzyüze görüşme yapılmıştır. Çocukların demografik özellikleri, neden suç işledikleri, aile yapıları, madde kullanma alışkanlıkları, sokakta yaşama deneyimleri analiz edilmiştir. Çocukların eğitim, meslek edindirme ve rehabilitasyonuna ilişkin çözüm önerilerinde bulunulmuştur. THE PROCESS OF SOCIAL CHANGE NEW DI- MENSIONS IN JUVENILE DELINQUENCY Abstract In the notification, new trends observed in the process of social change in juvenile delinquency have been discussed.in this context, children staying in Adana Polatlı Children s Prison were interviewed face to face.children s demographic characteristics, reasons for committing a crime, structures of their families, substance use habits of children and their own experiences of living on the streets were all analyzed.starting from this point, the processes related to fight against juvenile delinquency, prevention, protecting and rehabilitation are all evaluated and some policy recommendations are made. 1 Doç. Dr. Gaziantep Üniversitesi Sosyoloji Bölümü E.Mail: yildiz@gantep.edu.tr 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 1105
Giriş Toplumsal Değişme Süürecinde Çocuk Suçluluğunda Yeni Boyutlar Çocuklar ve onların geleceğe sağlıklı ve donanımlı hazırlanmaları sorunu tüm toplumların ortak çabasını oluşturmaktadır. Çeşitli şekillerde ihmal ve istismara maruz kalmış çocuklara yaklaşım, önleme ve koruma, müdahale ve rehabilite etme tarzları/modelleri toplumlara göre kuşkusuz farklılaşmaktadır. Çocuk suçluluğu ve/veya suçlu çocuklar (juvenile delinquents) olgusu da bu bağlamda ele alınabilir. Günümüzde çocuk suçluluğu olgusu farklı disiplinlerce çeşitli boyutlardan ele alınmaktadır. Çocuk, suçu işlerken içinde bulunduğu yaş dilimi, onu, yetişkinlik döneminde işlenen suçtan ayırt etmektedir. Çocuk, hukuk disiplininde 11-18 yaş dilimine tekabül etmektedir. Bazı kaynaklarda da, yuvarlak hesapla, 10-20 yaş arası çocukluk dönemi olarak ele alınmaktadır (bkz. Yavuzer, 1987: 32). Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesine göre 0-18 yaş grubu çocuk olarak tanımlanırken; Avrupa Birliği nin dokümanlarında, 18 yaşı altı herkes genç ; 15 yaşından büyük 18 yaşından küçük herkes ergen, 15 yaşından küçükler ise çocuk tanımına girmektedir. Toplumsal Değişme ve Çocuk Suçluluğu Dünyada olduğu gibi, Türkiye de, son 50-60 yılda, büyük ekonomik, toplumsal ve politik değişimlere tanık olmuştur. Özellikle modernleşme-endüstrileşme süreçlerinin tetiklediği kontrolsüz göç olgusu çarpık kentleşme, gecekondulaşma, işsizlik/yoksulluk, kentsel anomi ve marjinalleşme gibi olumsuzlukları beraberinde getirmiştir. Bu süreci dipten dibe besleyen başka bir dinamik de eşitsizliği ve adaletsizliği üreten piyasa ekonomisi modelinin başat hale gelmesidir. Bu model, bilindiği gibi bir yandan refahın belli bölgelerde merkezlerde ve kişilerde yoğunlaşmasını sağlarken diğer yandan bilhassa göç alan büyük kentlerde yoksulluğu ve sefaleti de derinleştirmektedir (Boehnke ve Winkels, 2002: 58). Neo liberal iktisadi politika ya da ekonomik küreselleşme kavramlarıyla da anılan bu politika az gelişmiş ülke ekonomilerini olumsuz etkilemektedir. Çünkü, bu politikaların bir sonucu olarak devletin sosyal harcamaları budanmakta, devletin ekonomiyi bağımsız olarak yönetme ve yönlendirme potansiyeli temelden yok olmaktadır. Devletlerin eğitim ve sağlığa harcadığı bütçenin kesintiye uğra- 1106 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı
Özkan YILDIZ ması, çalışma koşullarının ağırlaşması veya dönüştürülmesi (esnek istihdam), enformel sektörün genişlemesi, işçi örgütlerinin gücünün azalması, reel üçretlerin düşmesi, yaygınlaşan yoksulluk söz konusu politikaların bir sonucudur. Nitekim, piyasa ekonomisi modelinin Türkiye de 80 yürürlüğe girmesi ve işlemesiyle ilintili olarak büyük kentlerde suç ve şiddet oranlarında yaşanan artması dikkat çekicidir. Çocuk Suçluluğuna Kuramsal Yaklaşım Suç olgusu (crime) genel manada, kişisel alanı aşıp kamusal alana giren ve yasak olan kural ya da yasaları çiğneyen buna bağlı olarak meşru cezaların ya da yaptırımların uygulandığı ve kamusal bir otoritenin (devlet ya da yerel bir kuruluş) müdahalesini gerektiren fiiller suç sayılmaktadır (Marshall, 1999: 702). Çocuk suçluluğu, çocuk kabul edilen yaşta, kişilerin toplumun veya yasaların suç saydığı herhangi bir fiili işlemesiyle ortaya çıkan durum olarak nitelendirilmektedir. Sosyologlar ve kriminologlar, çocuk suçlululuğunu çeşitli açılardan incelemektedir. Hangi sosyoekonomik, faktörler çocuk suçluluğuna sebebiyet vermektedir? Alt kültür değerleri, suçun ortaya çıkışında ne derece tayin edici rol olmaktadır? Çocuk suçluluğu, genellikle çocuğun sosyal uyumsuzluğunun bir ifadesi olarak ele alınmaktadır. Bu itibarla sorun hukuki olmaktan öte psiko-pedagojik ve sosyal niteliktedir. Bu nedenle yeterince sosyal öz benliğe kavuşmamış çocuk ve gencin işlediği suçu çocuğun kritik gelişme dönemlerinden ayırarak ona yanlızca suçlu olarak bakmak akılcı ve insancıl değildir. Suç işleyen çocuk yoktur suça itilen çocuk vardır. Suça yönelen çocuk ailedeki ve toplumdaki düzensizliklerin bedelini ödeyen sonra da topluma ödeten çocuktur. Bir çocuk ya da tarafınadan işlenmiş bir suçun kapsamı ceza hukuku çerçevesinde anlaşılmaktadır. Bu fail ve toplum için ağır nitelikler taşımaktadır. O cezalandırılmak için iyileştirilmek için toplumun katkısını çağırmaktadır (Sevük, 1998: 13). Kuşkusuz çocuk suçluluğuna yasal müdahale ve infaz sistemi toplumlara göre farklılık göstermektedir. Ancak Birleşmiş Milletler, Çocuk Hakları Sözleşmesi nin çocuğun yüksek yararı veya çocukluğun maddi ve ahlaki koşullarının yaratı- 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 1107
Toplumsal Değişme Süürecinde Çocuk Suçluluğunda Yeni Boyutlar ması ilkesi de pek çok ülkenin yasal standartı haline gelmektedir. Suçun açıklanmasına yönelik çeşitli kuramlar mevcuttur. Çeşitli sosyolog ve kriminologların (bkz. İçli, 2007; Dönmezer, 1984) çalışmalarında detaylıca açıkladığı gibi bireysel teori, [klasik ekol, neoklasik ekol, pozitif ekol, kartografik (coğrafi) teori,] psikolojik teoriler, biyolojik teoriler, [kromozom çalışmaları, beynin kötü fonksiyon görmesi, psikobiyolojik teoriler, kalıtım ekolü] sosyolojik teoriler, [sosyal yapı teorileri, sosyal süreç teorileri, sosyal çatışma teorileri, feminist teorileri] mevcuttur. Çocuk suçluluğunun nedenlerine ilişkin kuramsal yaklaşımlarda biyolojik psikolojik ve sosyolojik yaklaşımlar dikkat çekmektedir. Bu yaklaşımlar içinde Albert Cohen nin tepki teorisinin araştırmamıza güçlü bir dayanak oluşturduğunu ileri sürebiliriz. Cohen Suçlu Çocuklar (delinqent boys) adlı çalışmasında suçun sosyal sınıf farklarından ve bunun sosyal statüye olan etkilerinden kaynaklandığını belirtmiştir. Yazara göre düşük sosyal sınıfa mensup bireyler, hep orta sınıf cetveli ile ölçülmekte, orta sınıfın yönettiği okullarda bu gençlere orta sınıfın değer ve standartları dikte ettirilmeye çalışılmakta, bu sınıfın ortaya koyduğu hedeflere ulaşması istenmektedir. Oysa ki düşük sınıfa ait bir gencin orta sınıf değerlerine ulaşabilmek için yeterli sosyalleşme deneyimlerine ve geçerli bir sosyal statüye sahip görünmemektedir. Bu durum o gençte bunalıma tatminsizliğe ve kendine olan öz saygısında azalmaya yol açar; orta sınıf standartlarına tepki gösterir ve suç işler. Bu tepki bir red olup, aslında, suçlu, red ettiklerini içte içe arzulamaktadır. Işledikleri suçlar bir amaca yönelik değildir. Bunlar genellikle yarar gütmeyen, olumsuz nitelikte ve haince işlenmiş suçlardır. Sırf orta sınıfın değerlerine karşı çıktıkları için suç işlemektedir. Başkasını rahatsız etmek için suç işlerler (Akt. Akıncı Sokullu, 2004: 181). Metod Araştırmanın evreni Gaziantep ve Pozantı Ceza İnfaz Kurumundan kalan çocuklar oluşturmaktadır. Bu çerçevede 2008 yılında Gaziantep ve Adana Pozantı Çocuk Ceza İnfaz Kurumu nda kalan 18 yaş altı 142 çocukla yüz yüze görüşme yapıımıştır. Görüşmeler cezaevlerinin eğitim ve sosyal hizmet servislerinde gerçekleştirilmiştir. Veriler SPSS programı yoluyla 1108 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı
Özkan YILDIZ tablolaştırıldı. Soru formunda yer alan sorular, çocukların demografik yapısı, sosyo-ekonomik özellikleri, aile yapıları, suça sürüklenme sebepleri, sokak deneyimleri, madde kullanım alışkanlıklarını sorgulamaya yöneliktir. Araştırmanın Bazı Çarpıcı Bulguları Araştırma evrenimizi oluşturan çocuklar tamamına yakını 14-18 yaş (139 çocuk) diliminde yer almaktadır. Bu çocuklar bir bakıma kişilik gelişiminin en hassas aşamasında bulunmaktadır. Ergenlik çağı olarak bilinen bu dönemde çocuk, kimlik edinmeye çalışmaktadır. Bir anlamda ergen ya da çocuk bu dönemde özdeşim kurma ihtiyacında olan, özerklik ve sorumluluk istemi içinde bulunan, içinde bulunduğu sosyal çevrede yeni değerler aramaya çalışan toplumsal aktördür. Çocuk suçluların ve ailelerinin eğitim düzeyi de alarm veriyor. Görüşmeye katılan çocukların ebeveynlerinin eğitim seviyesine bakıldığında, annelerin yüzde 70 i okuryazar değildir. Bu oran babalar için yüzde 30 dur. Çocuk suçluların eğitim seviyeleri de oldukça düşüktür. Çocukların neredeyse yarısına yakını (yüzde 45) ortaokul düzeyinde eğitime sahiptir. Örneğin lise eğitimine başlamış çocukların oranı sadece yüzde 2,8 dir. Çocukların öğrenimlerini yarıda bırakma sebeplerine bakıldığında ilk sırada ekonomik sebepler ardından okulu sevmeme (kendisinin istememesi), aile üyelerinden birinin ölümü şeklinde belirlenmektedir. Hiç kuşku yok ekonomik sebeplerin minimize edilmesi devletin sosyal yönünün güçlü olmasıyla alakalıdır. Yoksulluğun azaltılması, sosyal yardımlar etkili birer araç olabilir. Ayrıca, eğitim kurumlarının yöneticilerin, öğretmenlerin, rehberlerin düşük sınıfa mensup çocukların okul başarılarını ve uyum güçlüklerini gidermede daha fazla rol üstlenmesi gerekmektedir. Okula uyumsuzluk çocukta ilgisizliğe ve okuldan uzaklaşıp sokaklara yönelmesine sebebiyet vermektedir. Sokak çocuk için tuzaklar ve tehlikelerle doludur. Çocukları suça sürükleyen süreçte okul sistemlerinin ve eğitimci aktörlere de çok önemli görevler düşmektedir. Çocuk suçluların haneleri çok kalabalıktır. Hane sayısı Türkiye ortalamasının çok üzerindedir. Örneklemimiz içinde dört kardeşe sahip olan çocukların oranı yüzde 16, beş kar- 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 1109
Toplumsal Değişme Süürecinde Çocuk Suçluluğunda Yeni Boyutlar deşe sahip olanlar yüzde 15, altı kardeşe sahip olanlar yüzde 17, yedi kardeşe sahip olanlar yüzde 14, sekiz kardeşe sahip olanlar yüzde 10. kuşkusuz çok çocukluluk ebeveynin çocuk üzerindeki kontrolünü zorlaştırmaktadır. Çocuklarla yapılan görüşmede, ortaya çıkan bir bulgu da, bu çocukların ailelerinde fiziki ve sözel şiddetin çok yaygın olmasıdır. Babanı kızdıracak bir şey yaptığında nasıl tepki verirdi? sorusuna, çocukların yüzde 56 sı bağırıp çağırdığını, yüzde 24 ü ise fiziksel şiddet kullandığını ifade etmektedir. Görüşme yapılan çocukların, çok büyük bir kısmının evden sıkça kaçtıkları (yüzde 57) cezaevine girmeden önce sokakta yaşadığı (yüzde 43), sigara, alkol, uçucu/uyuşturucu madde kullanma alışkanlığını sokakta edindiği görülüyor. Çocukların yüzde 38,5 i (1-12 ay); yüzde 28 i (0-1 ay), yüzde 14 ü (1-2 yıl) % 10,5 i (3-5 yıl) sokakta yaşama deneyimine sahiptir. Bu oranlar çocuk suçluluğunda gelinen dramatik noktayı göstermektedir. Çocuk suçlularda madde kullanma eğilimi çok yüksektir. Çocukların yüzde 80 i sigara, yüzde 24 ü alkol, yüzde 40 ı uyuşturucu madde kullanma deneyimine sahiptir. Çocuklar bu maddeleri, rahatlamak (yüzde 37,23), arkadaş ve özenti (yüzde 11,70), sıkıntı giderme (yüzde 9,58), alışkanlık (yüzde 16), zevk (yüzde 5,32) gibi nedenlerle kullanmaktadır. Madde kullanımının çocuk ve gençlerde yaygın olması elbette bu çocukları suç ve şiddet olaylarına karışmasında risk faktörü oluşturmaktadır. Nitekim suç işleyen çocukların sokakta kalma, madde kullanma suç işlemesi arasında güçlü korelasyon bulunmaktadır. Kriminojen Çevre Etkili Çocukların suç işlemesinde, içinde yaşadığı sosyal çevre tetikleyici rol oynuyor. Denilebilir ki, çocuk suçluların, aile ve akran çevresi kriminojen unsurlar barındırıyor. Görüşme yapılan çocuklara ailesinden cezaevine giren olup olmadığı sorulduğunda, çocukların yüzde 48 i evet yanıtını vermektedir. Akraba çevresinden cezaevine giren çocukların oranı (yüzde 63) daha da yüksektir. Denilebilir ki çocuklar, suç üreten ve ergen için ciddi risk oluşturan çevreden gelmektedir. Cezaevinden tahliye olan çocuğun, bahsi geçen kriminojen ortama geri dönüşü onun tekrar cezaevine girmesini kaçınılmaz kılmaktadır. Suç üreten ortamın berta- 1110 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı
Özkan YILDIZ raf edilmemesi söz konusu fasit dairenin devamı etmesi anlamına gelmektedir. Sonuç Yerine: Çocuk suçluluğu olgusunu, doğru tespit etmek ve nedenleri konusunda bilgi sahibi olmak, sorunun çözümü için nereden başlamamız veya nasıl bir yol izlememiz gerektiğine dair de kuşkusuz önemli kolaylıklar sağlayacaktır. Öncelikli olarak, çocuk suçluluğunun arka planında yer alan yapısal sorunları bertaraf edecek koruyucu/önleyici sosyal hizmetleri, vakit geçirmeden, uygulamaya koymak gerekiyor. Bu noktada, varolan yerel kurumların (eğitim, sağlık, sosyal hizmet, güvenlik vb.) diğer paydaş kurumlarla, eşgüdüm ve işbirliği içinde mobilize olmaları kaçınılmazdır. Bununla birlikte, kurumdan ayrılan çocukların takibinin yapılması da son derece önemlidir. Kurumdan ayrılan çocuğun, takibinin yapılması, varsa ailesiyle iletişiminin sağlanması, yoksa ilgili sosyal kurumlara yönlendirilmesi önem arz ediyor. Bu kurumlara gelen çocukların yeniden toplumsallaştırılması, eğitim, meslek ve istihdam gibi temel sosyal hizmetlere ulaşımının sürekli kılınması gerekiyor. Risk altındaki ailelere, gerekli sosyal desteğin sağlanması (örneğin bilinçlendirme seminerleri, psikolojik danışmanlık, ekonomik yardım, envanter tutulması, farkındalık yaratıcı aktiviteler, kampanyalar vb.) koruyucu/önleyici sosyal hizmetlerin en önemli ayağını oluşturuyor. Yargı kurumuna da kuşkusuz önemli görevler/sorumluluklar düşüyor. Eğer bugün, cezaevinde kalan çocuklardan yarısından fazlası, tutukluysa ve tutukluluk süreleri giderek uzuyorsa bu durum yargı sisteminde de ciddi bir tıkanmanın varlığına işaret ediyor demektir. Bu tıkanmanın giderilmesi için, gereksinim duyulan adımların, bir an önce atılması kamuoyunun da beklentisi. Bu bağlamda, yargı sisteminde yapılacak olası düzenlemeler, salt yetişkin suçluluğu ile mücadele değil çocuk suçluluğu ile mücadelede de kuşkusuz önemli kazanımlar sağlayacaktır. Dahası yargı sistemimizdeki olası iyileştirmeler, tüm uluslararası hukuk metinlerde açık bir biçimde yer alan çocuğun yüksek yararı, her türlü ihmal ve istismardan korunma hakkı ve adil yargılanma hakkı gibi esasları da gözetmiş olacaktır. 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 1111
Teşekkür Toplumsal Değişme Süürecinde Çocuk Suçluluğunda Yeni Boyutlar Bu çalışmanın istatistikî değerlendirme aşamasındaki yardımlarından dolayı Derya Atamtürk e teşekkür ederim. KAYNAKÇA Akıncı, Füsun Sokullu (2004), Kriminoloji, İstanbul: Beta Yayınları Boehnke K. and Bergs-Winkels D. (2002), Juvenile Delinquency Under Conditions of Rapid Social Change Sociological Forum, Vol. 17, No. 1 pp. 57-79. Dönmezer, S. (1994), Kriminoloji, İstanbul: Beta Yayınları İçli, T. (2007), Kriminoloji, Ankara: Seçkin Yayınevi Marshall, G. (1999), Sosyoloji Sözlüğü, Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları. Önder, S. (2007), Diyarbakır da Kapkaç Olaylarına Karışan 18 Yaş Altı Kişilerin Sosyolojik Analizi, Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır. Yavuzer, H. (1987), Çocuk ve Suç, İstanbul: Remzi Kitapevi Yokuş Sevük, (1998), Uluslararası Sözleşmelerdeki İlkeler Açısından Çocuk Suçluluğuyla Mücadelede Kurumsal Yaklaşım, İstanbul: Beta Yayınları 1112 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı