OSMANlı ANADOLUSUNDA SGORTA PYASASı: 1860-1918 Dr. Murat Baskıcı Ankara Ünverstes Syasal Blgler Fakültes Özet Yazıda Osmanlı ekonomsnn ondokuzuncu yüzyılda tanıştığı sgortacılık faalyetler ve sgorta pyasasının özellkler ele alınmıştır. Dünya ekonoms le bütünleşme sürecnde tcaret hacmndek artış ve toplumun belrl kesmler çn hayat tarzındak Batılılaşma sgortacılık faalyetn Osmanlı ktsad hayatına getren esas unsurlar olarak görünmektedr. Hem potansyel kazanç mkanı hem de yasal düzenlemeler olmayışı bakunından yabancı şrketler çn cazp br pyasa olsa da, Osmanlı sgorta pyasasının gelşmn sınırlandıran bazı unsurlar belrleneblmektedr. Bunlar arasında şrketlern müşterler aleyhndek uygulamalan, müşterlern şrketler aldatmaya yönelk davranışları, sgorta fkrne karşı dn nanıştan gelen tavır ve kşlern satın alma güçlernn düşüklüğü le geleneksel yardımlaşma bağlannın varlığını sürdürmes gb sosyal ve ekonomk özellkler sayılablr. Yazıda temel kaynak olarak dönemn İnglz Konsolasluk raporlan kullanılmıştır. Imurance Market n the Ottoman Anatola: 1860-1918 Abstract The essay focuses on the nsurance actvtes and the characterstcs of nsurance market that were ncorporated nto the Ottoman economy durng the nneteenth century. Increase n the volume of trade durng the process of ntegraton wth the world economy and the westernzaton of lfe-style for certan parts of the socety are consdered as the basc faetors that ntroduced the nsurance actvtes to the Ottoman economy. Despte beng an attractve market for foregn companes n terms of the potental proft opportuntes t offered and the legal regulatons t lacked, a number of characterstcs whch lmted the development of Ottoman nsurance market are dscernable. Among these are the socal and economc peculartes such as practces of the companes and the customers towards cheatng each other; relgous belefs aganst the dea of nsurance; low level of purchasng power and persstence of the tradtonal charty tes. The prmary source used n the,,"'ssays the contemporary Brtsh Consular Reports.
2 Ankara Ünverstes SBF Dergs. 57-4 Osmanlı Anado14sunda Sgorta Pyasası: 1860-1918 ı. Grş Sgorta, rskl br olayın, meydana gelme olasılığı göz önünde bulundurularak, rsk ortaya çıkhğırlda zararı belrl br oranda (ya da tamamen) karşılamak üzere, bu şle uğraşan thr kuruluşa belrl br zaman dlm boyunca.. ödeme yapılarak sağlanan güvencedlr. Ucret karşılığında böyle br zararı tazmn etmey üstlenen taraf sgortacı ve hm ödemek suretyle olası zararlara karşı kendn ya da malını güvenceye a~an taraf sgortalı olarak adlandırılmaktadır. Sgortacılık günümüzde br ktsad faalyet olarak sahp olduğu sektörel önernn yanısıra, üzerne kurulduğu lşkde karşılıklı güvene ve br zarara uğrama olasılığı hakkında taraoarın eşt blgye sahp olması esasına dayandığından, aynı zamanda kts~t teors lteratüründe de asmetrk blg ya da blg ekonoms başlıkları altında önetbl br nceleme alanıdır. Sgortacılık faalyet Türkye'ye 19. yüzyılda Osmanlı ekonomsnn dışa daha açık br sosyo-ekonomk yapıya kavuşması le grmştr. 1 19. yüzyılda Osmanlı ekonomsnn geçrdğ en öneml değşklk kaptalzm önces lşklern egemen olduğu geleneksel ve dışa nsbeten kapalı br yapıdan dünya ekonoms lc bütünleşmeye başlayan dışa açık br yapıya geçmesyd. Bunu sağlayan temel unsurlar se 1838 Baltalmanı ve onu zleyen dğer serbest tcaret antlaşmaları le 1839 Tanzmat F~rmanı'nın getrdğ yönetm-eğtm-hukuk reformları d. Serbest tcaret antlaşrhalarının Osmanlı dış tcaretn armıcı etks oldu2; yüzyıl boyunca Avrupa'nın bakna malları Osmanlı thalatını arhrırken 1 Dünyada da sgortacılık gelşmn 18 L 19. yüzyıllarda tamamlamışh. Orta çağlarda uzun mesafe tcaretnde "uzmanlaşan" ıtaly~'da ortaya çıkan denz (naklyat) sgortası ancak 18. yüzyılın sonlarında uluslararası br standarda kavuşabld. Yangın sgortacılığının gelşmesnde 1666'dak büyük Londr~ yangını etkl oldu ve Londra'da 1710'da Sun Fre Offce, 1720'de London Assurance ve Royal Exchange, Fransa'da 1786'da lncende kuruldu. A.13.D'ndede 1752'de lk yangın sgort1s1 şrketler kuruldu. Hayat sgortası se Ingltere'de 16. yüzyıldan tbaren uygulanırken, 1sıl gelşmn sanayleşme ve kentleşme le brlkte 19. yüzyılda sağladı. (YÜCESAN, 1960: 9; ELVEREN, 1996:11-12). 2 Esasen Avru pa'nın mamül malları 19. yüzyılın lk çeyreğnden tbaren dünya pyasalanna yayılmaya başlanııştı ve 1838 ve zleyjn tcaret antlaşmalanndan önce de Osmanlı-Avrupa
Murat Baskıcı. Osmanlı Anadolusunda Sgorta Pyasası: 1860-1918.3 tarımsal ürünler de Osmanlı hracatını artırdı. Antlaşmaların etksn daha da hssedlr hale getren se hemen hemen aynı dönemlerde denz taşımacılığında hız ve kargo kapastes olarak adeta devrm yaratarak yaygınlaşmaya başlayan buharlı gemclkt. 3 Dış tcaretn artışı, ülkeye gren her türden tüketm malı, devlet yapısındak reformlar gb unsurlar "batı" tarzı br hayat ve tüketm paternnn en azından varlıklı tcaret kesmler ve saray-üst düzey bürokras arasında yaygınlaşmasını getrd. Bu gelşmelerle 19. yüzyılın ortalarından tbaren Osmanlı ülkes sgorta fkr ve faalyetler le tanıştı. 4 Dış tcaretle uğraşan kesmler, Avrupalı tcarethanelern mallarını sgortalatmaları örneğn zleyerek, denz taşımacılığının rsklern karşılamak üzere naklye sgortası talebne başladı. Doğalolarak bu talepte lman şehrler başı çekyordu. Daha sonraları İstanbul ve İzmr başta olmak üzere öneml mktarda yabancı nüfus ve yerl gayrmüs1m kesm çeren merkezlerde, özellkle bu kesmlern mülkler ve hayatları çn güvence sağlama talepleryle yangın ve hayat sgortalan da şrketlern faalyet dalları arasına grd. Osmanlı sgorta pyasasındak gelşmeler zlemek çn ana kaynak olarak İnglz Konsolosluk Raporları kullanılmıştır 5 Pyasada İnglz şrketler de faalyette bulunduğundan, konsoloslar hem bu şrketlern şkayetler-stekler hem de ülkelernn Osmanlı pyasasındak çıkarlarını gelştrmeye yönelk önerler le Osmanlı sgorta pyasası hakkında blgler aktarmışlardır. Böylece Osmanlı sgorta pyasasının özellklern ve pyasayı ellernde tutan yabancı şrketlern faalyetlern raporlar aracılığıyla takp etmek mümkün olmaktadır. tcaret hacm belrl br yükselş gösteryordu, Böylece sözkonusu tcaret antlaşmalan Osmanlı-Avrupa tcaretndek genşlemenn başlatıcısı değl katkıda bulunucu unsurlarından br olarak düşünülmeldr. 1838 önces Osmanlı-Avrupa tcaret rakamları çn bkz. (Accounts and Papers 1843, Vol 57: 66-7; OWEN, 1981:85; PAMUK, 1984: 140). 3 Buharlı gemclğn öneml Anadolu lmanlarının tcaret hacmler üzerndek etkler çn bkz, (l3askici,2000: 59-134), 4 "Sgorta muamelatının Memalk- Osmanyye'de hang tarhten tbaren tatbk olunduğuna dar kat br malumata destres olunamamıştır [erşlememştr]. Herhalde Tanzmat-ı Hayryye'den ve blhassa Avrupa le yden yye münasebatımızın başladığı tarh olan Kırım Muharebes'nden (1270) sonra memleketmzde ca-yı kabul bulduğuna [kabul gördüğüne] hükmedlmektedr." (Mecelle- Umur-ı Beledyye [bundan sonra MUB), 1995, Glt3: 1150), 5 Inglz hükümetnn lşkde bulunduğu ülkeler hakkında konsoloslukları ve resm görevller le yaptığı yazışmalar aracılığıyla elde ettğ blgler 1824'ten tbaren hükümete rapor ntelğ taşımaya ve 1854'ten tbaren de yıllık olarak basılıp yayımlanmaya başlamıştır. Bu yazışmaların Türkye le lgl olanları "Parlamentary Papers, Accounts and Papers [bundan sonra A&P] (1839-1914),Commercal Reports from Consular OHces n Turkey, amıual reports, Great Brtan" genel başlığı altında derlenmş, raporlar 1914'te dünya savaşı nedenyle keslmştr. Yazıda, bugünkü Cumhuryet sınırları lg alanında olduğundan, IstanbuL, ızmr ve Trabzon konsolosluk bölgelerne at 1854-1914 dönem raporları kullanılmıştır. Adana, Mersn, ıskenderun bölgelern de kapsayan Halep raporları le Bursa ve Edrne raporlarında se sgortacılık le lgl blglere rastlanınamıştır.
4 Ankara Ünverstes SBF Dergs. 57-4. Osmanlı Sgorta Pyasa~ı 1. Sgortacılığın Osmanlı Ülkeshe Grş Osmanlı ülkesnde sgortacılk faalyetlernn gelşmes esasen k başlık altında nceleneblr. ) Osmanlı dış tcaretndek arhş: Zaman çnde dkkate değer vermllk ve üretm artışları sağlayarnayan, mevcut üretm ve sthdam yapılarını korumaya yönelk ve dış pazardan dok geçmlk üretme dönük özellklere sahp olan Osmanlı ekonomk yapısı, 19. ~üzyılda dış tcarete daha açık hale gelerek değşmeye, nsbeten dnamk ve pyasa snyallerne duyarlı br hale gelmeye başladı. Serbest tcaret antlaşmalarnın Osmanlı dış tcaretn artırıcı etks ve buharlı gemdlğn yaygınlaşması 119. yüzyıl boyunca Osmanlı lmanlarının tcaret hacmn öneml ölçüde artırd~ (Tablo 1). Tablo 1: Öneml Anadolu Lmanlarıfda Tcaret Hacmnn Yükselş İhracat (bn sterln) İthalat (bn sterln) Tcaret Hacm (bn sterln) Lman 1834 1860 1880 1910 183~ 1860 1880 1910 1834 1860 1880 1910 İzmr 1473 1846 3852 4500 602 1 2387 3980 4061 2075 4233 7832 8561 Trabzon 245 1590 516 606 6151 3417 1328 1491 860 5007 1844 2097 (d) Samsun 121 (a) 510 401 1980 133 452 485 1124 254 962 886 3104 Mersn 90 (b) 562 829 64! 426 612 154 988 1441 İskenderun 445 (c) 836 1301 1229 (c) 1278 1399 1674 (c) 2114 2700 Kaynalc (A&P 1843. Vol.57, "Commercal Tarfs and Regu1atons" Part VllI Ottoman Empre: 100-115: A&P lglııllara at Izmr, Trabzon, Halep raporları], a: 1841 b: 1836 c: 1867 d:11909 ı Buna göre 1834-1910arasında! tcaret hacm İzmr'de 4.12 kat, Trabzon'da 2.43 kat, Samsun'da 12.22 kat ve IMersn'de 9.35 kat arth, Karadenz'n.19. yüzyılda uluslararası taşımacılığa 'açılması le önem kazanan Avrupa-Iran tcaretnn Trabzon-Erzurum-Tebrz [güzergahını kullanması da Karadenz'dek tcaret hacmn artırıyordu. 6 Bu Igelşmelern yanısıra denz naklyatında İngltere ve Fransa'nın sgortayı zorjnlu hale getrmes (KAZCAN vd., 1998:29) İstanbul, İzmr, Trabzon gb öneml [lman şehrlernden başlayarak denz (daha sonra kara) taşımacılığında sgorta talebn artırdı. 6 Iran transt tcaret 1870'Iere kadar Ibüyük ölçüde Trabzon'dan geçyordu. ı872'de Batum-Tfls demryolunun açılması l~ bu tcaretn öneml br kısmı Rusya'nın elne geçt. tran transt tcaret rakamları çn A&P Trabzon raporlarında ayrıntılı blgler mevcuttur.
Murat Baskıcı. Osmanlı Anadolusunda Sgorta Pyasası: 1860-1918.5 ) Ha ya t tarzı ve tüketm alışkanlıklarındak değşklk: Dış tcarettek artışla brlkte saray, üst düzey bürokras ve yerl zengn sınıfların tüketm alışkanlıklarındak batılılaşma yangın, hayat ve eşya sgortalarını gündeme getrd. Burada krtk önemdek br olay 1870'tek Beyoğlu (Pera) yangını oldu. Beyoğlu, Osmanlı mparatorluğu'nda 19. yüzyılda ortaya çıkan yaşam bçm ve tüketm alışkanlıklarındak değşmn ve sermaye brkmnn smges ntelğndeyd. Yangından daha çok Avrupalıların ve onlarla lşkdek yerl gayrmüslmler ve Levantenler gb görece zengn br nüfus tabakasının etklenmes, tcar çevrelern malları ve mülkler çn yangın sgortası taleplerne yol açtı ve Osmanlı ülkesnde naklye dışında br alanda da yabancı sgorta şrketler faalyete geçt. Bunu hayat ve dğer sgorta branşları zled. Dünyada da gelşmn sürdüren sgortacılık çn Osmanlı İmparatorluğu cazp br pyasa d. Böylece 1880 sonrası dönemde, özellkle Duyun-u Umurnye İdares'nn sağladığı güvence le brlkte, sgortacılık Avrupalı sermaye gruplarının Osmanlı ülkesndek öneml faalyet dallarından br oldu. 2. stanbul ve Anadolu'da Sgorta Pyasasının Gelşm Türkye'de 1860 önces sgorta faalyetler hakkında blg mevcut değldr. Bu döneınde sgortacılık az blnen br faalyett ve ülkede henüz sgortacılık mevzuatı da yoktu. Ülkede lk olarak 1860 tarhl Tcaret Kanunu'nun 29. maddesnde denz sgortası lc lgl br hüküm yer almış, 1864'te Denz Tcaret Kanunu'nda da denz sgortası le lgl hükümler getrlmşt. Bu dönemde muhtemelen pyasada sadece, lmanlarda temslcler vasıtasıyla naklye sgortacılığı yapan yabancı şrketler yer alıyordu. Bunlar steyen müşterlerne yangın ve kaza sgortası da sağlamış gbdr. Yabancı sgorta şrketler hakkındak en esk blg 1862'de stanbul'da Avusturya şrket Runone Adratca d Sgurta (RAS)'nın br acentelk açtığıdır (KAZGAN vd., 1998: 36).7 1873'te Trabzon'da Helveta, Lloyd Susse ve Lyonnase denz sgortası, Gronde se genel sgorta şlemler yapıyor, çok yaygın olmasa da şlemlernn şrketlern temslclkicrn muhafaza etmeye teşvk edecek düzeyde olduğu belrtlyordu (A&P Trabzon 1873 raporu: 1632).8 1884'te se Trabzon'da Relance, Manhemer ve 7 RAS 1874-1896 arasında Türkye'dek faalyetne ara vermş görünmektedr. (SIGORTA REHBERI, 1942: 5, 3.kısım). 8 Denz sgortaları yrm yıl kadar sonra da rağbet görmüyordu ve bunu açıklamak "pek kolay değld" (A&P Trabzon 1894 raporu: 5). Işlemlern yaygın olmamasının sebeb muhtemelen Trabzon tcaretnn 19. yüzyıldak "altm çağı"nın sona ermesyd. Trabzon'un tcaret rakamları 1860'ta ulaştığı zrve değerlern br daha yakalayamamış görünmektedr. Bu durumu ortaya çıkaran sebepler arasında 1869'da açılan Süveyş Kanalı'nm Avrupa le Basra Körfez arasındak denz ulaşımını kısaltması ve Avrupa-Iran tcaretnn yönünün Tmbzon'dan güneye kayması; 1872'de açılan Batum-Tfls demryolunun Iran transt tcaretn bvük ölçüde Trabzon'dan çekmes; Kırım Savaşı'nda müttefk ordularının tedark n1l's~lcs le önem kazanmaya başlayan Samsun'un zamanla br hracat!mam
6 Ankara Ünverstes SBF Dergs. 57-4 La Foncere'n temslclkler vardı I(A&P Trabzon 1884 raporu: 1984).9 Ancak denz sgortası dışındak dallar henüz yaygınlaşmamışh. İzmr'de 1863'te London SJn Insurance Company'nn şube açması le Türkye'de lk defa denz naklyat rskler dışındak rskler karşılayacak br sgorta şrket faalyete geçt vetzmrl tüccarlar pamuk depolarını yangın rskne karşı sgortalattırdı (KURMUŞ, 1974: 90).10 1869'da İsvçre şrket olan Helveta Türkye'de yangın sgortadlığına başladı (SİGORTA REHBERİ, 1942: 5, 86, 3.kısım). Denz naklyat sgortaları br yana bırakıldığında, Osmanlı pyasasına sgorta fkrn getren ve kısa sür~de oldukça hızlı br gelşme gösteren asıl sgortacılık dalı yangın sgortası cf ve Osmanlı ülkesne esas grş 1870'tek büyük Beyoğlu yangını le oldu.11 Yangından özellkle yabancı nüfusun ve onlarla yakın lşkdek yerl çevr~lern etklenmes ve yangının büyüklüğü nedenyle İstanbul'da sgortanın gereğ ve faydaları le lglenlmeye başlandı. Ahşap yapılar dolayısıyla ortaya çıkma htmal yüksek olan ve nüfusun tamamını lglendren yangın rs~ne karşı koruma sağladığından, yabancı şrketler bu alanda faalyetlern eırtırdıkça sgorta fades pyasada özellkle yangın sgortasını çağrıştırır hale geld. London Sun Insurance ve Helveta dışında 1870'te Alman Mannhem, 1872'del İnglz Northern ve North Brtsh, 1878'de Fransız La Foncere ve Alman.Nord Deustche şrketler ülkede yangın - sgortacılığına başladı (SIGORTA ~EHBERI, 1942: I, 1. kısım; 86-146, 3.kısım; KURMUŞ, 1974: 90).12 1880 sonra St dönem se Duyun-u Umumye İdares'nn faalyete geçmes le Avrupa sermaye gruplarına Osmanlı ülkesnde daha rahat hareket etme mkanı verd ve sgortacılık faalyet de bundan etklend. 1889'da yukarıda sayılanların dışında Asscurazon General (Avusturya), Balkan, Bulgara (Bulgarstan), Daca Romana (Romanya), Fondara, Itala (İtalya), Hamburg-Münch, Hanseatsche, Transatlantsche, Preusssche Natonal (Almanya), Urbane (Fransa), Rossa (Rusya) ve 1891'de Fransız Unon (de Pars) faalyetteyd. (SIGORTA REHBERI, 1942:H, l.kısım). halne gelerek önem kazanması sayıl~blr. Trabzon lmanının 1832-1909 tcaret değerler ve açıkbm;ıl;ırı çn bkz. (BASKıCı,20~0: 79-91). 9 Şrket temslcler, smlernden anl;ışıldığı kadan le, Ermen ve Rum Osmanlı vat;ınd;ışları d. ı 10 Pamuk tcaretyle uğr;ışanlar genellkle yerleşk yabancılar ve Levantenlerd. 11 Yangında 3.000 bdar bna yanmıştı J1ebunlar arasında Inglz ve ıtalyan konsolosluklan da vardı. Bu yangından önce de Istarburda yangın sgortası sunan şrketler olduğu şu fadeden anlaşılmaktadır: "1287 [1870-71] tarhnde Beyoğlu'nda cesm br hark zuhur ederek ekser sgortalı ol;ın emlakın Imuhterk olması yüzünden sgorta kurnpanyalan emlk sahplerne 300 bn lra raddesnde tedyatta bulunduktan sonra makbuzlarını o zaman Dhlye nazırı bulunan Şrva~zde Reşad Paşa'ya braz le İstanbul'da vesat- tfyyenn stkmaln stda etmşlerdr." (MUB, 1995,Clt 3: 1126). 12 1870-1880 arasında ülkede toplatn 20 yangın sgortası şrket faalyetteyd. (HATCHERIAN, 1898: 225). La Fonc~e'n ülkede faalyete geçş tarh çeştl kaynaklarda 1878 ve 1880 olarak farklılık göstermektedr. ı
Murat Baskıcı. Osmanlı Anadolusunda Sgorta Pyasası: 1860-1918.7 Sgorta pyasasındak şrket sayısı 1890'larda da hızlı br arhş göstermeye devam ett. Şubat 1893'te Osmanlı Bankası, Düyun-u Umurnye ve Rej İdares başlıca katılımcılar ve her br 10 lralık 40.000 paya bölünmüş olarak İstanbul'da 440.000 Osmanlı Lrası sermaye le "Osmanlı Sgorta Şrket- Umumyyes" (Osmanlı Umum Sgorta Şrket/ La Socete Generale d'assurances Ottomane) kuruldu (A&P İstanbul 1892 raporu: 13; TOPRAK, 1982: 357). Osmanlı l Devlet'nde kurulan "lk" sgorta şrket olup yabancı sermayel d. 13 Şrketn acentelğn Osmanlı Bankası ve Tütün Rejs'nn mparatorluk dahlndek şubeler yürütüyordu. Yen şrketle brlkte İstanbul'da yangın sgortası şrket sayısı 38'e yükselmşt (A&P İstanbul 1893 raporu: 10). Yangın, hayat ve naklyat sgortası dallarında faalyet gösterme nyetndek Osmanlı Umum Sgorta Şrket çn dönemn İnglz konsolosu "rsklern çok büyük olduğu bu şehrdek br sgorta ş çn oldukça küçük görünen br sermayeye sahp olduğu" fkrnde olsa da (A&P İstanbul 1892 raporu: 13) pyasadak dğer şrketler çn cdd br rakp olduğu kısa zamanda anlaşıldı. Adından ve şlemlernde Türkçe kullanmasından dolayı yerl müşterler çeken şrket ayrıca, Osmanlı Bankası ve Düyun-u Umumye İdares'nn desteğyle, zarar durumlarında çabuk ödeme yapablyordu. Yabancı sermayel oluşuna rağmen pyasadak dğer şrketlerce "yerl" br rakp olarak görülüyordu. Önceler sadece İstanbul, İzmr, Trabzon gb büyük lman şehrlernde görülen sgortacılık faalyet 1890'larda hem branş olarak çeştlenmş hem de Anadolu'nun ç kesmlerne de yayılmaya başlamışh. 1894'te İstanbul ve Anadolu'da şube ve temslclkler olan sgorta şrketler Tablo 2, 3 ve 4'te yer almaktadır. Buna göre 1894'te İstanbul ve Anadolu'da denz naklyat sgortasında toplam 40, yangın sgortasında 45, hayat sgortasında se 35 ayrı şrket faalyetteyd. Şrketlern büyük kısmının sadece İstanbul'da temslclğ vardı. Denz naklyat dalında 40 şrketten 9'u (% 22,5), yangın dalında 45 şrketten 14'ü (% 31), hayat dalında 35 şrketten 17's (% 48,5) sadece İstanbul'da faal yet gösteryordu. Denz naklyat dalında 40 şrketten 31'nn, yangın dalında 45 şrketten 43'ünün ve hayat dalında 35 şrketten 34'ünün İstanbul'da temslclğ vardı. Aynı yıl İstanbul dışında faalyet gösteren şrket sayısı se denz naklyat dalında 8, yangın dalında 2 ve hayat dalında 1 d. 1894'te İstanbul'da üç ayrı dalda toplam 76 şrket faalyette d. 14 İstanbul gb büyük br lmanda hayat sgortası dalındak şrket sayısının (34) denz naklyat dalındak 13 "Gerç 1308 11892-931senesnde 'kavann ve nzamat-ı Devlet- Alyye'ye tab olmak şartıyla' br Osmanlı Sgorta Şrket- Um lm yyes tess ve teşkl olunmuş se de bunun da Bank-ı Osman gb yalnız namı 'Osmanlı'dır." (MUB, 1995, Gıt 3: 1151). Osmanlı ülkesnde daha sonra kurulan sgorta şrketler de öneml ölçüde yabancı sermayeye dayanıyordu. 1916'da kurulan Türkye Mll Sgorta Şrket Avusturya, 1918'de kurulan Itthad-ı Mll Şrket Fransız sermayes ağırlıklıydı. 14 1911'e gelndğnde se ıstanbul'da sadece yangın sgortası yapan şirket sayısı 62'ye yükselmşt (A&P İstanbul 1910-11raporu: 20).
8 Ankara Ünverstes SBF Dergs. 57-4 şrket sayısını (31) aşması, 1890'lajda hayat sgortacılığının Osmanlı pyasasındak hızlı gclşmn yansıtıyordu. Br başka büyük lman ola~ İzmr'de 1894'te denz naklyat dalında 20, yangın dalında 25 ve hayat dalında 14 şrket faalyette olup toplamda 41 ayrı şrket mevcuttu. 1900'e gelndğnd~ se İzmr'de, 8' İnglz olmak üzere, toplam 36 sgorta şrketnn bürosu vardı (A&P İzmr 1908 raporu:8).15 Tablolara göre Trabzon'da 1894'te faalyette 6 sgdrta şrket vardır: Marne Insurance Company, La Foncere, Helveta, Manhemer, Campagne Generale de Dresde ve Asscurazon General d Treste. Aynı yıla at Wrabzon İnglz konsolosluk raporunda se şehrde acentalığı ya da şubes bulunan 15 şrket sayılmaktadır. Bunlar, Asscurazon General d Treste harç olmak üzere, yukarıdaklere laveten Brtsh Lloyds, North Brtsh Mercantle and tjorthern Company, The Gresham, The Patrotc, The New York, Ottoman [nsurance Company, Lloyd Susse, La Badose, La Martme Belge ve La Compagne Francfortose'dr (A&P Trabzon 1894raporu: 5).16 Tablo 2, 3 ve 4'e göre 189he Anadolu'da herhang br dalda sgorta şrketlernn temslclğ bulunduğj blnen merkezler İstanbul, İzmr, Samsun, Trabzon, Mersn, Adana, İskendetun, Gresun, Ayvalık, Bandırma, Gelbolu, Çanakkale, Tekrdağ, İzmt, Snop) Edrne, Bursa, Eskşehr, Ankara, Uşak ve Nazll d. Bunlara 20. yüzyıl başlatında Konya da eklenmşt. 1907'de Konya'da 2's İnglz olmak üzere 8 yangın ~e 3'ü İnglz olmak üzere 10 hayat sgortası şrket faalyetteyd (A&P İstanbul 1907 raporu: 22).17Şehrde yangın sgortası pyasasının büyük kısmı Osmanlı ı Bankası tarafın?an temsl edlen "Osmanlı şrketnn clnde" d; daha sonra "br Fransız, k Inglz ve br Bulgar şrket" gelyordu. 1908'de se Konya'da hayat sgortası yapan dört şrketten üçü İnglz ve br Amerkan şrket d (A&P İstanbul 1908raporu: 29).18! ı 15 Zaman <;nde bazı şrketlern, özellkle tarfe rekabet nedenyle, pyasayı terketmş olableceğ düşünüleblr. 16 Asscurazan General d Treste (HATCHERIAN, 1898: '227)'ye göre 1894'te Trabzon'da faalyette, A&P Trabzon 1894 raporun~ göre se faalyette değldr. Aynca North Brtsh and Mercantle ve Narthern (HATCHERIAN, 1898)'de k ayn şrket olarak gösterlrken, A&P Trabzon 1894raporunda tek br şube ~a da temslclk olarak anılmıştu. 17 Raporda şrketlern adları belrtlmemştr. 18 Hayat sgortası şrketlernn sayı~ındak azalış muhtemelen yeterl ş hacmne ulaşamamaları le lglyd. Bu konuyalsonuç bölümünde değnlmektedr.
Murat Baskıcı. Osmanlı Anadolusunda Sgorta Pyasası: 1860-1918.9 Tablo 2: 1894'te Istanbul ve Anadolu'da Denz Naklyat Sgortası Şrketler Sgorta Şrket Şube /Temslclk (Denz Naklyat) Ülke Idare Merkez Merkezler 1 Deutsche Almanya Berln Istanbul, İzmr 2 Deutscher Lloyd Almanya İstanbul, İzmr 3 Dresde Almanya Dresden İstanbul, İzmr, Samsun, Trabzon 4 Fortuna Almanya Berln İstanbul, İzmr, İskenderun 5 Fra ndarto se Almanya Frankfurt İstanbul, Samsun 6 Lloyd Bavaros Almanya Münh İstanbul, İzmr 7 Lloyd Cerman (vertas) Almanya İstanbul 8 Lloyd Hanseatque Almanya Hamburg İstanbul 9 Natonaıer'nıssenne Almanya Stettn İstanbul, Mersn 10 Norddeutsehe Almanya Hamburg İstanbul, ızmr, Ayvalık 11 Mannhem Almanya Mannhem IstanbuL, ızmr, Samsun, Trabzon, ıskenderun 12 Rhenana Almanya Köln İstanbuL, ızmr 13 Transatlantque Almanya Hamburg İstanbul, Ayvalık, Tekrdağ 14 Brtsh & Foregn Marne Ingltere Londra İstanbul, ızmr, Samsun 15 London Assurance Corp. Ingltere Londra Istanbul 16 London & f'roveneal Ingltere Londra İstanbul 17 Martma Insuranee Corp. Jngltere Londra IstanbuL, Gresun 18 Royal Exchange Ingltere Londra İstanbul, Bandırma, ıskenderun 19 Undewrtng & Agency Ingltere Londra İstanbul, İzmr, Bandırma, Assocaton Gelbolu, İskenderun 20 Unon Marne lnsurance Co. Ingltere Lyerpool Istanbul, ızmr 21 Asscurazon Ceneral d Avustı.ırya Treste İstanbul, İzmr, Samsun, Treste İskenderun 22 Lloyd Autrchen (Vertas) Avusturya Treste İstanbul 23 Lloyd Orental Martme Ayusturya Treste İstanbul 24 La Foncere Fransa Pars İstanbul, İzmr, Samsun, Trabzon, Mersn, Tekrdağ 25 Lloyd Franças (vertas) Fransa Pars İstanbul 26 La Natonale Hellenque Yunanstan Atna İstanbul, Mersn 27 ltala ıtalya Cenoya İstanbul, İzmr, ıskenderun 28 Rossa Rusya St.Petersburg Istanbul, İzmr, Gelbolu
10 Ankara Ünverstes SBF Dergs. 57-4 29 Seandnave Martme IsveçYNorveç Istanbul 30 Helveta svlçry! ' St. Gallen Istanbul, ızmr, Trabzon, ıskenderun 31 La Balose Isvçrk Bale Istanbul j 32 Badose Almahya Bade ızmr, Samsun, Çanakkale, ıskenderun ı 33 Rhenshe Westfalshe Loyd Almapya Gladbaeh Çanakkale 34 Wurtembergeose Almanya Stutgart ızmr, Samsun, Çanakkale, ıskenderun 35 Marne Insuranee de IngltJre Londra Samsun, Trabzon Londres 36 Marne Insuranee de IngltJre Lverpool Snop Lverpool 37 Unversal Marne Inglt~re Londra ızmr 38 Loyd de Londres Inglt~re Londra ıskenderun 39 Loyd Autrehen Avustprya 40 C. Cenerale d'assuranees Martme Fransq Kaynak: (HATCHER1AN, 1898: 213 1 216), Vyana Pars Gelbolu İzmr Tablo 3: 1894'te ıstanbul ve Anadölu'da Yangın Sgortası Şrketler Sgorta Şrket Idare Şube/Temslclk (Yangın) Ülke Merkez Merkezler 1 Hamburg-13remen Almany~ Hamburg Istanbul, ızmr, Ayvalık 2 Hamburg-Muneh Almanyd Hamburg Istanbu~ Samsun 3 Hanseatshe Aımany~ Hamburg Istanbul, ızmr 4 La Natonalle Prussenne Almany~ Stettn Istanbul 5 Norddeutsehe Almany~ Hamburg Istanbul, Ayvalık 6 Transatlantque Almanyd Hamburg Istanbul, ızmr, Ayvalık, Nazll, Tekrdağ 7 Allanee Ingltere! Londra Istanbul, ızmr 8 Caledonan Inglterel Istanbul 9 Commereal Unon Ingltereı Londra Istanbul, ızmr 10 Eeonome Ingltere! Londra Istanbul 11 Guardan Ingltere! Londra Istanbul, ızmr 12 Imperal Ingltere! Londra Istanbul 13 Laneashre Inglterel Manchester Istanbul, ızmr 14 London Assurance Inglterel Londra Istanbul ı
MuratBaskıcı. Osmanlı Anadolusunda Sgorta Pyasası: 1860-1918.11 15 London & Lancashre Ingltere Lverpool Istanbul, ızmr 16 North Brtsh & Ingltere Ednburgh Istanbul, ızmr, Çanakkale, Mercantle Gelbolu, Gresun, Eskşehr 17 Northern Ingltere Londra Istanbul, ızmr, Gelbolu, Gresun 18 Norwch Unon Ingltere Norwch Istanbul, ızmr 19 Unon de Londres Ingltere Londra Istanbul 20 Palatne Ingltere Manchester Istanbul, ızmr 21 Patrotc Ingltere Dubln Istanbul 22 Phenx Anglas Ingltere Londra Istanbul, Izmr, Ayvalık, Adana, Mersn, Izmt, Ankara 23 Royal Ingltere Lverpool Istanbul, Izmr, Çanakkale 24 Royal Exchange Ingltere Londra Istanbul, Bandırma, ızmt, Ankara, Iskenderun 25 Scottsh Unon & Ingltere Ednburgh Istanbul Natonal 26 Sun Fre Ingltere Londra Istanbul, Izmr, Çanakkale 27 Assc. General d Treste Avusturya Treste Istanbuı ızmr, Samsun, Trabzon, Iskenderun 28 Runone Adratca Avusturya Vyana Istanbul 29 La Danube Avusturya Vyana Istanbul 30 Phenx Austran Avusturya Vyana Istanbul 31 Urbane Belge Belçka Brüksel Istanbul 32 La Confance Fransa Pars Istanbul, Çanakkale 33 La Foncere Fransa Pars IstanbuL, Izmr, Edrne, Bursa, Tekrdağ, Izmt 34 L'Unon Fransa Pars Istanbul, Izmr 35 L'Urbane Fransa Pars Istanbul, Çanakkale 36 La NatolKlle Hellenque Yunanstan Atna Istanbul, Adana 37 Netherlands Hollanda Zutphen Istanbul 38 Fondara ıtalya Floransa Istanbul 39 Itala ıtalya Genova Istanbul, Izmr, Iskenderun 40 Osmanlı Umum Sgorta Osmanlı Istanbul Istanbul, ızmr, Edrne, Ankara, Nazll,Uşak, ıskenderun 41 Daca Romana Romanya I3ükreş Istanbul, ızmr, Samsun 42 Rossa Rusya St.Petersburg IstanbuL, Izmr, Gelbolu 43 Helveta ısvçre St, Gall Istanbul, ızmr, Trabzon 44 Azenda Almanya Berln Izmr, Çanakkale 45 Lverpool & London Ingltere Lverpool ızmr &Globe Kaynak: (HATCHERIAN. 1898: 226-229).
12 Ankara Ünverstes SBF Dergs. 57-4 Tablo 4: 1894'te Istanbul ve Ana4olu'da Hayat Sgortası Şrketler Sgorta Şrket Ulke Idare Şube/Temslclk (Hayat) ı Merkez Merkezler 1 Banque d'assurance Almanya Stutgart İstanbul sur ve et d'epargne 2 Tentona Almanya Lepzg İstanbul 3 Commercal Unon Ingltere Londra İstanbul, İzmr 4 Economc Ingltere Londra Istanbul 5 Eagle Ingltere Londra İstanbul 6 Gresham Ingltere Londra İstanbul, İzmr 7 Guardan Ingltere Londra Istanbul, İzmr 8 Lancashre Ingltere Manchester İstanbul, İzmr 9 (mperal Ingltere Londra Istanbul 10 London Assurance Ingltere Londra Istanbul 11 General Lfe Ingltere Londra İstanbul 12 London & Lancashre Ingltere Londra İstanbul, İzmr 13 Northem Ingltete Londra İstanbul, İzmr, Gelbolu, Gresun ı 14 North Brtsh & Ingltere Ednburgh Istanbul, İzmr, Gelbolu, Mercantle ı Çanakkale, Gresun, Eskşehr 15 Norwch Unon Ingltere Norwch İstanbul 16 Pellcan Ingltete Londra İstanbul 17 Patrotc Ingltere Dubln Istanbul 18 Royal lnsuranee Ingltere Lverpool Istanbul, İzmr, Çanakkale 19 RoyalExchange Ingltere Londra İstanbul, Ankara, İskenderun 20 Sun Lfe Ingltete Londra İstanbul, İzmr 21 Equtable d'etat Uns AB.q. NewYork Istanbul 22 Mutua! Lfe AB.q. New York Istanbul, Edrne, Ankara 23 New York A13.q. NewYork Istanbul, ızmt 24 L'Anere Avustu\'ya Vyana Istanbul 25 Rtınone Adra tea Italyd Treste İstanbul d Scurta 26 Asscurazon Avustutya Treste Istanbul, İzmr, Samsun, ı General d Treste ıskenderun 27 La Danube Avustu*ya Vyana Istanbul 28 La Royale Belge Belçk~ Brüksel İstanbul 29 La Foncere Frans? Pars İstanbul, İzmr, Trabzon, Tekrdağ 30 L'Unon Frans~ Pars Istanbul, İzmr, Edrne, İzmt 31 L'Urbane Frans~ Pars İstanbul 32 La Natonale Hellenque Yunanstan Atna İstanbul, Adana 33 Rossa Rusv" St.Petersburg İstanbul, İzmr,Gelbolu 34 La Sussc Isvçr~ Lozan Istanbul 35 Uverpoo\ & London Ingltete Lverpool İzmr &Globc Kayna/dHATCHERIAN, 1898: 389-39I).
MuratBaskıcı. Osmanlı Anadolusunda Sgorta Pyasası: 1860-1918.13 İstanbul ve İzmr br yana bırakıldığındaı bu merkezlern Avrupa-Türkye tcaretnde buharlı gem şrketlernn seyr güzergc1hlarındak lmanlar ya da Anadolu'da dönemn demryolu güzergahındak şehrler olduğu görülmektedr. Osmanlı ekonomk yapısında 19. yüzyılda ortaya çıkan ktsad süreç çnde tarımsal ürün ve hammadde üretmnde uzmanlaşan ve ulaşım kolaylıkları nedenyle dönemn dğer Anadolu merkezlerne kıyasla dış pyasalar le tcar lşklern daha fazla gelştğ bu merkezler yabancı sgorta şrketlernn daha fazla lgsn çekyordu. Anılan merkezlern öneml oranlarda gayrmüslm nüfus barındırıyor oluşu da br dğer ortak özellk olarak belrmektedr. 19 Tablo 5: Bazı Anadolu Merkezlernde Toplam. Sgorta Temslclğ Sayılan Yıl Merkez Şrket Sayısı Yıl Merkez Şrket Sayısı 1873 Trabzon 4 1894 Ayvalık 4 1893 İstanbul (a) 38 1894 Ankara 4 1894 Trabzon (b) 6 1894 Gresun 3 1894 Trabzon (c) 15 1894 Adana 2 1894 İstanbul 76 1894 Nazll 2 1894 İzmr 41 1894 Bandırma 2 1894 Samsun 11 1894 Snop 1 1894 İskenderun 11 1894 Bursa 1 1894 Çanakkale 9 1894 Eskşehr 1 1894 Gclbolu 5 1894 Uşak 1 1894 İzmt 5 1900 İzmr (a) 36 1894 Mersn 4 1907 Konya (a) 8 1894 Edrne 4 1911 İstanbul (a) 62 Kaynak: (TABLO 2. 3, 4; A&P Trabzon 1873 raporu: 1632; Trabzon 1894 raponı: 5; Isanbul 907 raporu: 22; Izmr 1900 raponı: 8; Istanbul 1910-11 raponı: 20). *: Naklyat. yangın ve hayat branşları. b: bkz. Tablo 2, 3. 4. a: sadece yangın sgortası şrketler c: A&P Trabzon 1894 raponı: 5. 3. Sgorta Şrketler ve Yangın Teşklatı 1870 Beyoğlu yangını sgorta şrketlern Osmanlı pyasasına çekmenn yanında İstanbul'da modern br tfaye teşklahnın kuruluşuna da yol açmışh. Yangın sgortası şrketlernn çıkarına olduğu halde yen teşklat stenen gelşm 19 Ilgl merkezlerde dönemn toplam ve gayrmüslm nüfusları çn bkz. (KARPAT, 1985).
ı ı! 14 Ankara Ünverstes SBF Dergs. 57-4 ı sağlayamadığından, şrketler me~eley üstlenerek kendler bazı tedbrler almaya başladı. 1870 yangınında! mevcut teşklahn (tulumbacılar) yetersz kalması ve tazmnat ödeyen sgorta şrketlernn dönemn Dahlye Nazın'ndan ~stanbul'da modern br tfaye donanımı stemeler üzerne hükümet Istanbul'dak teşklatın modernleştrlmesne karar vermşt. Etkn ve modern br teşklata sahp olan Budapeşte'den.Ibuteşklatın kurucusu olan Kant Szecheny adlı subay tfaye uzmanı olarak İstanbul'a getrld. Kont 1874 sonlarında göreve başladı ve kısa sürede çoğu Avrupa başkentndekne eşt etknlkte br tfaye teşklatı kurdu,z "Yen teşklatın pratk etknlğ bakımından, en uygun modellerde yangın merdvenıer,l el merdvenler, baltalar, kovalar, yerl pompalara göre. üstün güçlü nrotorlar geld; sıkı br asker dsplnn sürdürülmes le Istanbul yangınları tarhnde tam br devrm yarahldı...yen sstemnn getrlşnden ber yangırllar ahal çn önceden olduğu gb br dehşet verc olmaktan çıktl." (A&P İstanBul 1876-77 raporu: 878-9). Ancak dönemn mal sıkıntıları ve Osmanlı-Rus SavJşı'nın getrdğ koşullar yen teşklata yeterl kaynak aktarımını engelledğnderl kısa sürede faalyetler durma noktasına. ı geld. "...çoğu Inglz olan sgorta şrıketlernn kayıtları sanırım [tfaye] Tugay[ı] tarafından sağlanan y hzmetn şahtlğn yapmaktadır; önceden neredeyse kesn br kayıp [ntelğnde] olan İstanbul'un [yangın] rsk şmd karlı br yatırım olmuştur. Fakat bu güven hjl cdd şeklde tehdt altındadır."21 Modern teşklat, yen grme~e başladıkları Osmanlı pyasasında yüksek yangın rskne karşı uygun prm oranları belrleyememekten yakınan yangın sgortası şrketlern~ yararına d. 4ncak ödenekszlk yüzünden güç durumda kalması üzerne Istanbul'dak Iııglz konsolos vekl meseley sgorta şrketlernn üstlenmesn öneryord~: ".,.şunu belrtmek son dere~e zorunludur k, Kont hzmet bırakmaya ve ıstanbul'dan ayrılmayazorlarursa, Itfaye Tugayı kısa zamanda paramparça olacaktır.l,osmanlı hükümetnden hzmetln sürmes] çn fonlar sağlamasını rca etmek, korkarım, boşunadır. Avrupa sgorta temslcler çn onu br arada tutma~ın tek yolu meseley kend ellerne almakhr ve bu noktada zleyen önerler dkk~te alınmaya değeblr. Sgorta polçelernn prmlernde br artış le br fon olu$turulablr. Prm mktarı üzerne lave % S uygulanarak br tfaye arabası ve bl-tfaye brlğnn masraflarının karşılandığı. ı Izmr'de bu amaç çn br örnek olduğuna nanıyorum. Bu tedbrn 20 "'';''';Y",",k;l'hn, ne"'" e'mek 1"Kan' S< h;n; ;,m;nde Maor,b>n'd,n b;, de muallm zbt celbolunmuştur. 26 Eylülı 1290 [1874] tarhl... [br nzamname le] dört tabur olmak ve br Istanbul chetnde teşkl11edlmek üzere br tfaye alayı hdas olunduğu gb muahharan br de bahrye tfaye tabut}!tess olunmuştur." (MUB, 1995, Clt 3: 1126). 21 "Zaruret çndek Hükümet Kont Szecheny'nn maaşını yavaş yavaş ayda 200 pounddan 45 pounca düşürmüştür ve bu küçücülk maaş ble öyle düzensz ödenmektedr k, [Kont] son k yıl boyunca dokuz aylık ödeme almıştır ve maaşı sonuçta onbeş ay gerdedr. Brlklernn subayları ve erer şu andh üç-dört aydır maaşsızdır ve Kontun malzemenn yleştrlmes ve mevcut olanların tbmrne fon ayrılması çn yaptığı başvuruların değşmez yanıtı 'para yok'tur." (A&r Istanbul 1879 raporu: 1875). \
MuratBaskıcı. Osmanlı Anadolusunda Sgorta Pyasası: 1860-1918.15 uygulanmasından doğan mktar, bunu Kont Szecheny le [aşağıdak konularda] uyum çnde kullanacak br yerel komtenn kullanımına sunulablr: 1) Subayların ücretnn ödenmes ve kendn gösteren erlern ödüllendrlmesnde; 2) hükümetn bu tür tamrler ısrarla hmal ettğ durumlarda malzemenn tamr ve hzmet yleştrecek lave arabalar ve donanım sağlanmasında. Hükümetn zn elde edleblr, fakat yerl ahal çn olduğu kadar Avrupalılar çn de hayat önemdek böyle br konuda yabancı elçlern temslcler brlğ, otortelerce yapılablecek herhang br karşı koymanın üstesnden gelecektr. Yukarıdak [konuların] sgorta şrketlernn dkkatne sunulmasına olan kanaatm öyle büyüktür k, derhal (29 Mart [1880]) İstanbul'dak şrketlern temslclerne raporumun bu kısmını anlatacağım." (A&P İstanbul 1879 raporu: 1875). Konsolos veklnn önerlernden sonra İstanbul'dak sgorta şrketler sık sık br araya gelerek 1900 yılında somutlaşacak bazı tedbrler üzernde anlaştılarsa da bunlar arasında İzmr'dekne benzer br "ortak" tfaye brlğ yer almadı. 22 Hükümetn aldığı tfaye tedbrlernn yeterszlğ karşısında sgorta şrketler yangın durumunda zararlarını azaltmak çn lave tedbrler almış ve bu konuda öncülüğü İzmr yapmıştı. İzmr'dek sgorta şrketler sgorta polçelerndek prm mktarları üzerne ekledkler lave br payla kend kullanımları altındak küçük br tfaye brlğnn masraflarını karşılıyorlardı. Yukarıdak fadeden 1870'lerde küçük br ölçekte hayata geçrldğ anlaşılan uygulama 1900'e gelndğnde devam edyordu ve genşlemşt. Şehrde 1900 yılında faalyettek 36 sgorta şrketnden 28' ortaklaşa kurdukları ve yıllık ortalama malyet 2.000 pound cvarında olan br tfaye brlğnn üyesyd. Brlk yangın söndürmek çn kullanılacak suyu da kend sağlıyordu; 1899'da İzmr'n su şrket le anlaşılarak her yangın musluğu çn yılda 2 poundluk br ödeme karşılığı kullanım suyu sağlanmıştı. 23 4. Rekabet ve Şrketlern Faalyetler Osmanlı pyasasında yabancı sgorta şrketlernn çoğalışı kaçınılmaz olarak keskn br rekabet getrd. Özellkle yangın sgortası pyasasında şrketler br yandan faalyetlernn karlılığını artırablmek çn yangınla mücadelede hükümetn yetersz kalan tedbrlerne lave tedbrler almaya çalışıyor ve bu konuda ortak davranıyor ancak br yandan da pyasa paylarını mümkün olduğunca genşletmek çn rekabet edyordu. Müşterye doğrudan ulaşmayı sağlayan en kolay rekabet şekl satılan ürünün fyatının düşüklüğü d ve 22 Bu konudak gelşmelere br sonrak alt başlıkta değnlmektedr. 23 "Car olarak şehrn en öneml yerlernde 115 yangın musluğu tfaye brlğ tarafından kullanılmaktadır ve bunlar çeştl defabr büyük yardımları olduğunu spatlamıştır." (A&P ızmr 1900 raporu: 8). Itfaye brlğ 1911'de de faalyetteyd. (A&P İzmr 1911 raporu: 12).
16 Ankara Ünverstes SBF Dergs. 57-4 şrketler özellkle yangın sgortası alanında prm oranlarını düşürerek mücadele etmekteyd. ı 1870'lerden tbaren grdkler Osmanlı pyasası yabancı sgorta şrketler çn Avrupa pyasalarında alışkın ~lmadıkları özellkler gösteryordu. Bunlardan br ahşap bnaların yaygınlığı d: Dolayısıyla yangın sgortası prmler "Türk halkının büyük çoğunluğunun yajadığı ahşap evlern rskn karşılamak üzere yüksek"t. Br dğer özellk "kun~akçllığın yaygın" oluşuydu k sgortacılık faalyetnn karlılığını tehdt eden pr unsurdu. "Büyük Avrupa şrketler farklı mahalleler arasında rsklern dkkatlce paylaşhrarak ş yapmakta"ydı (A&P İstanbul 1892 raporu: 13).24Bu yen~ ve "lgnç" özellkler olan pyasada zorunlu olarak "yüksek" tutulan prmler, ~aman çnde şrketler arasındak rekabetn hareket noktası oldu ve ndrlmeycl başlandı.. Osmanlı sgorta pyasasındaj 1870'lerden tbaren İnglz şrketler büyük paya sahpt ve 1890'larda "önde geı.ıeninglz yangın sgorta şrketler~n çoğu ülkede acentalar kurmuş"tu (A&P Istanbul 1876-77 raporu: 879; A&P Istanbul 1893-97 raporu: 23). Dolayısıyla Osmanlı pyasasında hakmyet mücadeles İnglz şrketler yle dğer ülke şrketler arasında geçmekteyd ve 1890'larda arth. 1882-1892 dönemnde İstanbul'da Iyangın sgortası ç~n yıllık ortalama 85.000 pound ödenmşt ve bu prm gelrhn 45.000 poundu Inglz şrketlerne, 40.000 poundu dğer Avrupa şrketıernel att. Sgortacılık, ortal~ma % 25'l~ br kar bırakan y br ktsad faalyet olarak ntelenyordu (A&P Istanbul 1893 raporu: 10). ı Pyasadak İnglz şrketler rekabet ederken, tbarıarım ve bu tbara uygun karlarım kaybettrecek d~recede düşük oranlardan kaçınmak çn aralarında ortak br prm tarfesı uyguluyordu. Ancak dğer şrketler buna uymadığından "...pratkte tarfede? kaçınmak çn güçlü br eğlm var"dı ve "sstematk olarak prm oranlarını ndrmekte olan yabancı şrketler başarılı şeklde rekabet edyordu".25 İstanb~l'dak İnglz konsolosu "İnglz şrketlernn temslclerne rskler uygun gördükler oranla kabul etme yetks verlmeldr" dyerek prm oranlarını ndre~eyen İnglz şrketlernn sıkınhsım dle. getryordu (A&P Istanbul 1893-97 raporu: 23). Pyasada fyat rekabetn başlatan ve bu suretle pyasa payl~rını genşletmeye çalışanlar pyasaya görece.1 geç gren kncl-küçük şrketlerd. Inglz şrketlernn aralarındak "centlmenlk anlaşması"m boz(a)mamaları temcllde pyasadak tbarıarını küçük şrketler düzeyne düşürmerne kaygısından Ikaynakıamyordu. İnglz şrketler dışındak büyük şrketler de kendlerne duyulan güvenn farkında olmakla brlkte fyat rekabetnden endşelyd. ~ 24 Yabancılar, Levantenler ve yerl gayrlüslmıer le Müslüman-Türk kesmlern mahalleler arasında yangın oranları farklılaştığın8an sgorta şrketler bu yola gdyordu. Bu konuya sonuç kısmında değnlmektedr. 25 "Yabancı şrketler" tabr Inglz olmayan bütün yabancı şrketler fade etmektedr. ı ı
Murat Baskıcı. Osmanlı Anadolusunda Sgorta Pyasası: 1860.1918.17 1893'te Osmanlı Umum Sgorta'mn kuruluşundan br süre sonra İnglz şrketler prm oranlarını gözden geçrd ve aralarındak ortak prm tarfesnde ndrme gtt. Bu ndrm "bazı hallerde % SO'ye varan ş artışları sağladıysa da" asıl amaç olan kncl bazı şrketler pyasadan çıkarmaya ve pyasadak İnglz şrketlerne "monopol" gücü vermeye yetmed. Dğer şrketler buna yen br ndrmle cevap verdklernden bütün yabancı şrketler pyasa paylarını korumaya devam ett (A&P İstanbul 1893 raporu: 10). Ancak İnglz şrketlernn İstanbul temslclklernn genel merkezler le görüşmeler sonucu stedkler prm oranını belrleme yetks almış olmaları konsolosa göre İnglz şrketlerne muazzam br avantaj sağlamış ve yabancılar arasında şaşkınlık yaratmışh. Çünkü pyasada "hç br yabancı şrket brnc sınıf nglz şrketlernn sahp olduğu prestje sahp değl"d. "[Şmd] ayırım olmaksızın bütün şrketler bağlayacak ve rekabete nokta koyacak [yen br ortak] tarfe yapma yönünde br hareket oluşmaktadır...şmdk tarfe savaşı, sürmes halnde, prm oranlarını düşürmüş olan ve br zarar durumunda [müşter] talepler[n] reddeden çok sayıda knc derecedek şrketn kısa sürede ortadan kalkması le sonuçlanacaktır" (A&P stanbul 1893-97 raporu: 23,26). Konsolosun öngörüsünün gerçekleşp gerçekleşmedğ blnmemekle brlkte zaman çnde yenden ortak br tarfe uygulamasına geçldğ ve bunun da feshyle oluşan rekabet ortamından pyasanın öneml şrketlernn zarar gördüğü anlaşılmaktadır. "Şubat 1897'de [ortak] tarfe feshedldğnden ber, [uygulanan] ndrm sstem Türkye'dek yangın sgortası şrketlernn karlarım cdd şeklde azaltmıştır. İnglz şrketler, sağladıkları daha büyük güvenlrlk sayesnde yabancı rakplernden muhtemelen daha az sıkınh çekmektedr fakat düşük [prm] oranlarlı] ve zarardak [ödemelerdek] arhş kötü br görünüştür. 1900'ün lk onbr ayındak zarar 100.000 poundun üzernde tahmn edlmektedr. 1895'te bu değer 38.600 pound d. Zararlardak bu arhş neredeyse toplanan prmern k katına ulaşmaktadır. Krtk nokta [şrketlern] yerel temslclern] br kez daha [ortak br tarfe etrafında] brleştrmektr." (A&P İstanbul 1899-1900 raporu: 23-25).
18 Ankara Ünverstes SBF Dergs. 57-4 Tablo 6: Türkye'de Bazı Sgortd Şrketlernn Çeştl Branşlarda Faalyete Geçş Tarhler London Helveta Branşların Faalyete Geçş Tarh Şrket Yangın Naklyat Hayat Kaza vd. Sun Tnsurance 1863 1869 North Brtsh 1872 Northem 1872 Nord Deulsche 1878 1878 La Foneere 1878 Unon 1892 1892 1892 Osmanlı Umum Sgorta Şrket 1893 1893 Asscurazon General (a) 1896 1896 1896 Runone Adratka 1896 1899 1896 Aachen & Munch 1897 Magdeburger 1904 AlIance 1911 1911 Mannhem 1915 1870 İtthad-ı Mll Osmanlı Sgorta Ş. 1918 İzmr Naklye Sgorta Şrket 1917 La Danube 1893 Vctora de Berln 1895 Natonal 1902 İhtyat-! Mll Hayat Sgorta O.A.Ş. 1911. Kaynak: (S/ GORTA REHBERI, 1942: 1. kısım-i, 3, kısım-5; KURMUŞ, 1974: 90; TOPRAK, 1982: 360-3). a: Haıchenan (1898)'e göre Asscurazon General 1894'tefaalyettedr, evcut tan e savaşını ıtırme yonun e eg ım, muşten enn şır et ere güvenn artırma ve pyasaya önelnh br rakp olarak gren Osmanlı Umum. Sgorta Şrket le rekabet etme gb sebeplerle brleşnce, ıstanbul'da faalyette bulunan sgorta şrketler arasında her konuda ortak hareket etme fkr oluşmaya ve güçlenmeye başladı. İnglz şrketlernn öncülüğünde başlayan çabalar sonucu 1898'de 44 şrketn temslcs br brlk etrafında örgütlenmek ve yangın sgortasında ülke genelnde hrtak br prm tarfes hazırlamak üzere br M 'f b" ı... d k' "l'.. '1'. k 1
Murat Baskıcı. Osmanlı Anadolusunda Sgorta Pyasası: 1860-1918.19 araya geld. 12 Temmuz 1900'de gerçekleşen toplantıda Istanbul'da Faalyette Bulunan Yangın Sgorta Şrketler Sendkası (Syndcat des Compagnes d'assurances contre I'ncende operant a Constantnople) adı altında br brlk kurulması, 1 Ağustos 1900'den geçerl olmak üzere ortak br yangın tarfes uygulanması ve şrketlern faalyetlern denetleyecek sürekl br denetm mekanzması oluşturulması kararlaştırıldı. Sendka üyes şrketler yangınlara en kısa sürede müdahale etmek, kurtarma şlerne yardım etmek, yangının neden hakkında soruşturma yapmak gb şler çn aralarında ekpler oluşturdu ve masraflarını üstlend; tfaye teşklatının yleştrlmes çn br komsyon kurulması sağlandı. Komsyonda İstanbul tfaye şef, Harbye Nezaret ve Şehremanet temslcler bulunuyordu. Komsyon hükümete, yangın anında tfayecler ve tulumbacılan taşımak üzere Şrket- Hayrye'nn sürekl olarak harekete hazır br vapur bulundurmasını kabul ettrd (SİGORTAREHBERİ, 1942: VII-IX, 1. kısım). Londra'dak Fre Offce Cornrnttee ve Pars'tek Syndcate Ottornan de Pars özellkle üye olmayan şrketlerle mücadele konusundak talmatları le İstanbul'dak sendkaya yol gösteryordu. Sendka'nın grşmler le önce 1 Kasım 1900'de ve daha sonra da 19 Nsan 1901'de ortak br tarfe yürürlüğe kondu. Yen tarfenn o günün şartlarında "prmler uygun oranlarda tutmaya ve kasıtlı yangınları azaltmaya yönelk olumlu etkler görüldü." (A&P İstanbul 1899-1900 raporu: 25; A&P İstanbul 1901 raporu: 28). Sendka, mesleğn cddyetne yakışmayan hareketler, sgorta malyetn yükselten uygulamaları, sgortalı ya skonto yapmak çn grşlen yıkıcı rekabet engelleyc tedbrler de aldı. Ancak üye olmayan şrketler makulolmayan fyatlar uygulayarak rekabete devam ettğnden bu oluşum, tarfey ve dğer önlemler etkl br şeklde uygulamakta başarılı olamadı; pyasayı bütünleştrme çabaları sonuçsuz kaldı. Osmanlı sgorta pyasası ancak aşağıda değnlecek olan Brnc Dünya Savaşı yıllarındak kanun düzenlemeler le br derecede bütünlüğe kavuştu. 1900'de İstanbul'da kurulmuş olan Sendka'nm üye sayısı 1909'da 49'a ve 1912'de 54'e yükseld. Sendka 1916'da 81 üye le Türkye'de Çalışan Sgorta Şrketler Cemyet adını aldı (SGORTA REHBERİ, 1942:X-Xıı, 1. kısım). (Bkz.Tablo 7).
20 Ankara Ünversıtes SBF Dergs. 57-4 Tablo 7: 1916'da "Türkye'de Çalışpn Sgorta Şrketler Cemyet"nn Üyeler No Sgorta Şrket ı No Sgorta Şrket 1 Aachen & Munch 42 London Assurance Corporaton 2 Abclle 43 Le Phenx 3 Alla nce de Berln 44 Le Temps 4 Allance de Londres 45 Mannhem 5 Ancre 46 Norske Llovd 6 Asscurazon General ı 47 Natonal Beneft 7 Balose 48 Natonale de Stettn 8 Badase 49 Natonal Unon 9 Brtsh Domnons 50 Le Nord 10 Brtsh Foregn Marne 51 North Brtsh and Mercantlle 11 Casse Patemelle 52 Northem 12 Central ı 53 N ederr hensche 13 Commercal Unon 54 North West Deutsche 14 Cologne Accdent 55 Nord-Deutsche 15 Consoldated 56 Norwch Unon 16 Consortull1 57 Norwch Unon Lfe 17 Cornp. Generale de Assurances Mar:tmes 58 Orel 18 Düsseldorfer 59 Phenx of London 19 Dcutschc Transport 60 Premere Compagne Autrchenne 20 Danube de Venne 61 Premere Compagne Hongrose 21 Dresdner Allgemcne Verscherunsgdsell 62 Provdenta 22 Deutsche Rück-un-M t-versch.ces. 63 Patrotc 23 Contnentale 64 Palatna 24 Erste Ocsterrechsche 65 Les Provnces Reunes 25 Equtable des Etats-Uns 66 Rentenanstalt 26 Foneere 67 Runone Adratca, 27 Fredrch Wlhelm 68 Rossa 28 Genera la de Ilucarest 69 Royal 29 Geneml 70 Royal Exchange 30 euardan 71 Salamandra 31 eladbach 72 State 32 Gresham 73 Sun 33 Geneml Lfe 74 Osmanlı Umum Sgorta 34 Hamburg Ilremen 75 Scottsh Unon and Natonal 35 Haut-Rhn 76 Unon de Pars 36 Helveta 77 Unon of London 37 Lloyd de Cologne 78 Urbane 38 La Susse 79 Vctora de Berln 39 Lancashre 80 Western 40 Lverpool & London & Clobe 81 Yorkshre 41 London & Lancashre ı Kaynafe (SİGORTA REHBERİ. 1942: 1. kısım-xlii).