Türkye nn Avrupa Brlğ (15) Pazarında EndüstrlerArası ve Endüstrİç Tcaret Açısından Avantajlı Olduğu Ürün Gruplarının Belrlenmes: 1995 2007 Hüseyn ALTAY Süleyman Emre ÖZCAN ** İbrahm Tuğrul ÇINAR *** Özet: Uluslararası tcarettek gelşmeler ncelendğnde dış tcaretn temelde, endüstrlerarası, özellkle son yıllarda da artan br düzeyde endüstrç tcaret şeklnde gerçekleştğ görülmektedr. Endüstrlerarası tcaret, ülkelern sahp oldukları üretm faktörlerndek farklılıklara dayandırılırken, endüstrç tcaret se daha çok benzer faktör yoğunluğuna sahp ülkeler arasında ölçek ekonomler ve ürün farklılaştırmasıyla açıklanmaktadır. Bu kapsamda çalışmada Türkye nn AB (15) pazarında, endüstrlerarası ve endüstrç tcaret açısından avantajlı olduğu ürün grupları Balassa Endeks ve Grubel Lloyd Endeks kullanılarak belrlenmştr. Elde edlen bulgular Türkye nn genel olarak düşük katma değerl ürünlerde avantajlı olduğunu göstermektedr. Anahtar Kelmeler: Avrupa Brlğ, Tcaret, Endüstrlerarası Tcaret, Endüstrç Tcaret, Determnaton of Advantageous Commodty Groups of Turkey Interms of IntraIndustry and InterIndustry Trade n European Unon (15) Market: 19952007 Abstract: When the developments n the nternatonal trade are analyzed, t can be seen that foregn trade has been manly dependng on the nterndustry trade, especally n recent years ths dependence has also been accompaned by ntrandustry trade at an ncreasng rate. Whle nterndustry trade s explaned dependng on the producton factors dfferences that countres own, ntrandustry trade s rather explaned by on the economes of scale and product dfferentaton among the countres, whch have smlar factor endowment. Wthn ths scope, n ths study, Turksh advantaged Yrd. Doç. Dr. Bleck Ünverstes İ.İ.B.F. İktsat Bölümü ** Yrd. Doç.Dr., Dumlupınar Ünverstes İ.İ.B.F. İktsat Bölümü *** Arş.Grv., Dumlupınar Ünverstes İ.İ.B.F. İktsat Bölümü commodty groups are determned on the bass of nterndustry and ntrandustry trade n European Unon by usng Balassa s Index and GrubelLloyd ndex. Results demonstrate that Turkey has advantage of low added value goods n general. Keywords: European Unon, Trade, InterIndustry Trade, IntraIndustry Trade, GİRİŞ Ülkeler arasındak tcar lşkler ncelendğnde, tcaretn genel olarak endüstrlerarası ve endüstrç tcaret şeklnde gerçekleştğ görülmektedr. Yapısal anlamda, endüstrlerarası tcaret yoğun olarak gelşmş ve gelşmekte olan ülkeler arasında, endüstrç tcaret se gelşmş ülkeler arasında gerçekleşmektedr. Bu bağlamda, Türkye nn Gümrük Brlğ kapsamında dış tcaretnn en yoğun olduğu AB (15) pazarında, endüstrlerarası ve endüstrç tcaret açısından hang ürün gruplarında avantajlı olduğunun ncelenmes, endüstryel bazda Türk Ekonoms nn gelşmşlk düzey açısından nasıl br yapıda olduğunun ve aynı zamanda mevcut rekabet gücünün belrlenmesne ışık tutması bakımından önem arz etmektedr. Türk endüstrlerne yönelk olarak AB pazarında, endüstrlerarası tcaret, dğer br fade le karşılaştırmalı üstünlükler prensb açısından yapılan çalışmalar ncelendğnde 1, Türkye nn AB pazarında genel olarak Hammadde Yoğun, Emek Yoğun ve daha çok düşük katma değerl Sanay Ürünlernde karşılaştırmalı üstünlüğe sahp olduğu belrlenmştr. Bu kapsamda endüstrç tcaret açısından yapılan çalışmalar ncelendğnde se 2, Türkye nn dkey farklılaştırılmış sanay ürünlernde endüstrç tcaret gerçekleştrdğ, Gümrük Brlğ sürecnn başlamasından sonra da endüstrç tcaret oranlarının artma eğlmnde olduğu fade edlmştr. Çalışmada, öncelkle endüstrlerarası ve endüstrç tcaret açıklayan teorler ve bu teorler eksennde yapılan çalışmalarla konuya ışık tutulmaya çalışılacaktır. Sonrasında, SITC 2 (Standart Internatonal Trade Clasfcaton 2 Dgt 3 ) kapsamında tanımlanan endüstr ya da ürün grupları bazında Türk Endüstrlernn AB (15) pazarında 1995 2007 yılları arasında endüstrlerarası ve endüstrç tcaret açısından hang endüstr ya da ürün 1 DPT (1988 Aktan ve Vural, 2004), Güran (1990), DTM (19901999), Karakaya ve Özgen (2002), Yılmaz (2003), Yılmaz ve Ergün (2003), Ferman, Akgüngör ve Yüksel (2004), Utkulu ve Seymen (2004) 2 Tekgül (2000), Yenlmez (2004), Narn (2002) 3 İlgl verler AB nn resm nternet stes olan (www.eurostat.com) adresnden alınmıştır 159
gruplarında avantaj sağladığı belrlenmeye çalışılacaktır. ENDÜSTRİLERARASI TİCARET Endüstrlerarası tcaret; br endüstr 4 dek ürünlern farklı br endüstrde üretlen ürünlerle değştrldğ durumu fade eder (Greenaway, 1985,s.29). Daha genş br bakış açısıyla endüstrlerarası tcaret, farklı faktör yoğunluklarına bağlı olarak farklı vermllk düzeylerndek ürünlerde uzmanlaşma sağlayan ülkeler arasındak farklı ürünlere dayalı tcarettr. Uluslararası tcaret genel olarak ülkeler arasındak bu tür farklılıklar prensbyle açıklamaya çalışan bu yaklaşımın teork altyapısı; Adam Smth, Davd Rcardo, El F.Hechscher ve Bertl Ohln n çalışmalarıyla oluşturulmuştur. The Wealth of Natons (1776) adlı eseryle büyük br çığır açan Adam Smth e göre k ülke arasındak k ürünlü tcaret model, ülkelern sahp oldukları mutlak üstünlüklere göre gerçekleşr (Theory of Absolute Advantages). Buna göre her k ülke de emekdeğer teors yaklaşımınca 5, dğerne göre daha verml (düşük malyetl) olduğu ürünün üretmnde uzmanlaşarak bu ürünler hraç edecek, vermsz olduğu ürünün üretmn se karşı tarafa bırakarak bu ürünü de thal edecektr (Salvatore, 1990, s.22). Dolayısıyla bu yolla, her k ülkenn kaynakları daha etkn bçmde kullanılacağı ve daha fazla çıktı düzeyne ulaşılacağından her k ülkenn de refahı karşılıklı olarak artmış olacaktır. Ancak, k ülke ve k ürün modelne göre kurulan teor br ülkenn dğerne göre her k üründe de mutlak üstünlüğe sahp olduğu durumu açıklayamamaktadır. Teordek bu öneml eksklk se Davd Rcardo tarafından gderlmştr. Davd Rcardo, On The Prncples of Poltcal Economy and Taxaton (1817) adlı esernn VII. (On Foregn Trade) bölümünde mutlak üstünlüklere lşkn analzler gelştrerek Klask Karşılaştırmalı Üstünlükler Teors n (Theory of Comparatve Advantages) ortaya atmıştır. Rcardo ya göre 4 Endüstr: aynı üretm teknkler kullanarak özdeş ya da benzer ürünler üreten frmaların oluşturduğu ekonomk grup olarak tanımlanmaktadır. 5 Smth ve Rcardo yla başlayan Klask Ekol e göre br ürünün malyet (fyatı) onun üretm çn harcanan emek mktarı/zamanı le ölçülmektedr. Dolayısıyla ülkelern üretm malyetlerndek faklılıklar emek vermllklerndek farklardan kaynaklanmaktadır. Ayrıca, bu ekole göre emek homojendr (türdeş)ve sermaye se üretm aracı şeklndek emek olarak kabul edlmektedr. 160 uluslararası tcaret mutlak üstünlüklere dayandırmaya gerek yoktur. Böyle br yaklaşım teornn kapsamını daraltmaktadır (Seydoğlu, 2003, s.18). Rcardo nun Karşılaştırmalı Üstünlükler prensbne göre, br ülke dğer ülkeye göre her k ürünün üretmnde de mutlak olarak dezavantaja sahp olsa dah belrl şartlar altında dış tcaret gerçekleştrldğnde her k ülke de tcaretten kazançlı çıkablecektr (Carbough, 1992, s.19). Öyle k; mutlak olarak her k üründe de dezavantajlı durumda olan ülke karşılaştırmalı olarak daha az vermsz olduğu alanda uzmanlaşırken, dğer ülke de karşılaştırmalı olarak daha yüksek verme sahp olduğu alanda uzmanlaşacaktır (Ellsworth, 1958, s.62). Bu yaklaşım çerçevesnde, ülkelern uzmanlaştıkları ürünler hraç edp, uzmanlaşmayı karşı tarafa bıraktıkları ürünler thal etmeler her k ülkenn de refahını karşılıklı olarak artıracaktır. Davd Rcardo bu ddasını esernde şu şeklde açıklamaktadır: k kşden her brnn hem ayakkabı hem de şapka yapabldğn ama brnn her k ürünün üretmnde de üstün olduğunu düşündüğümüzde; eğer üstünlük şapka yapımında beşte br ya da yüzde 20 ve ayakkabı yapımında üçte br ya da yüzde 33 oranındaysa, en usta kşnn kendsn sadece ayakkabı yapımına vermes ve dğernn şapka yapması her ksnn çıkarına da daha uygun düşmeyecek mdr? (Rcardo, 1817/1996, s.95) Rcardo nun gelştrdğ Karşılaştırmalı Üstünlükler Teors, belrl şartlar altında hala geçerllğn sürdürmektedr. Ancak teornn en öneml eksklğ, ülkeler arasında dış tcaretn en öneml neden sayılan emeğn verm farklılıklarının hang temele dayandığını açıklamamış olmasıdır. Bu eksklk se, El F. Hechscher ve Bertl Ohln tarafından gderlerek Karşılaştırmalı Üstünlükler Teors daha açıklayıcı ve geçerl br yapıya kavuşturulmuştur. Rcardo yu zleyen yüzyılda, brçok ktsatçı karşılaştırmalı üstünlükler yaklaşımına olumlu katkılarda bulunmuşlardır. Örneğn, Jacop Vner ve Gottfred Haberler emekdeğer teorsne olumlu eleştrlerle katkıda bulunurken, John Stuart Mll tcaret hadlern (görecel fyatlar) açıklamak çn bu yaklaşıma karşılıklı talep (recprocal demand) kanunuyla katkıda bulunmuştur. Ancak, en öneml katkı Bertl Ohln n 1933 yılında yayımlanan Interregonal and Internatonal Trade sml çalışması olmuştur. Aslında Ohln n bu çalışması, temellern El F.Heckscher n ortaya attığı çalışmanın gelştrlmş şekldr. Bundan dolayı bu teor HeckscherOhln (HO) teors olarak
adlandırılmaktadır (Root, 1990, s.42). Teornn temellern The Effect of Foregn Trade on The Dstrbuton of İncome (1919) adlı çalışmasıyla atan F. Heckscher ülkeler arasındak karşılaştırmalı olarak farklı üstünlüklern ve dış tcaretn nedenne lşkn görüşlern şu şeklde belrtmştr: Ülkeler arasında tcarete başlamanın gerekl ön koşulu, ülkelern farklı kıtlık oranları, dğer br fade le farklı ürünlerde kullanılan üretm faktörler arasındak farklı oranlara bağlı olarak, ülkelern sahp oldukları üretm faktörlernn nsp fyatlarındak farklılıklardır şeklnde özetleneblr (Heckscher, 1919/1991, 48) Ülkelerdek üretm faktörlernn faklı yoğunlukları, karşılaştırmalı üstünlüklerdek farklılıkları meydana getrmekte bu durum da ülkeler arasında tcarete yol açmaktadır (Johnson, 1962, s.29). Genel olarak, br ülkede bol bulunan faktörler nspeten ucuz, kıt olan faktörler de nspeten pahalı olarak temn edlecektr. Dolayısıyla, bol olan faktöre dayalı olan ürünlern üretmnde uzmanlaşma sağlanıp bu ürünler hraç edlrken, kıt olan faktöre dayalı ürünler se thal edlecektr (Ohln, 1933/1967, s.63). Bu nedenle, farklı faktör yoğunluklarına bağlı olan avantajlar dış tcaret sayesnde ülkelern kazançlı çıkmalarına olanak sağlayacaktır. Teor, Rcardo nun dış tcaretn temel olarak ortaya koyduğu emek vermllklerndek (üretm malyet) farklılıkların nedenn ülkelerdek faktör yoğunluklarına bağlayarak Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorsne son şekln kazandırmıştır. Ayrıca, HeckscherOhln Teors nde, Ohln n 1924 yılında yayımladığı The Theory of Trade sml çalışmasında emekdeğer teorsnn çöktüğünü spatlamasıyla 6, Rcardo nun Karşılaştırmalı Üstünlükler Teors nde fade ettğ emek faktörüne ek olarak sermaye faktörü de dahl edlerek ülkeler arasındak karşılaştırmalı üstünlüklern tek faktörden zyade çoklu faktörlerle de gerçekleşeceğ kanıtlanmıştır. Ortaya atılan br teornn varsayımları le gerçek hayatta meydana gelen olaylar arasında ne kadar güçlü benzerlkler kurulablmş se, teorde fade edlen ekonomk lşkler arasındak bağın o kadar kuvvetl olduğu söyleneblr. Dolayısıyla, dış tcaret açıklayan teorlern gerçek verlerle test edlmes, 6 Ayrıntılı blg çn bkz. OHLIN Bertl, The Theory of Trade HeckscherOhln Trade Theory, The MIT Press (Edted by, Harry Flam and M. June Flanders), Cambrdge, 1991, ss. 200201 ler sürülen varsayımların gerçeğ ne ölçüde yansıttığını ortaya koyacaktır (Karluk, 2002, s.109). Bu anlamda lk çalışma Klask Kaşılaştırmalı Üstünlükler Teorsn ABD ve İngltere nn 1937 yılı verleryle test eden MacDougall a attr. MacDougall, ABD ve İngltere nn emek vermllkleryle hracat kapastelern karşılaştırmalı olarak analz etmş ve emek vermllğ le hracat performansı arasında anlamlı br lşk tespt etmştr. Benzer çalışmayı 1950 yılı verleryle yapan Balassa da Klask Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorsn destekler ntelktek benzer sonuçlara ulaşmıştır (Wells,1973, ss.4749) Ancak, beklenmedk sonuçlarla karşılaşılan ve cdd tartışmalara yol açan çalışma se Leontef n (1951/1969, s.1956) HeckscherOhln Teors n test ettğ çalışması olmuştur. Leontef, br ürünün üretmnde kullanılan ara ürünlern de faktör bleşmlern hesaplamayı mümkün kılan nputoutput yöntemn gelştrerek HeckscherOhln Teors n ABD nn 1947 yılı verleryle test etmş ve aşağıdak sonuca ulaşmıştır. Tablo 1: Leontef n HeckscherOhln Teors Test Sonuçları İhracat (Ml. $) İthal İkameler (Ml. $) Sermaye 2,550,780 3,091,339 (1947 Fyatlarıyla $) Emek (kş/yıl) 182,313 170,004 Kaynak: LEONTİEF Wassly, Domestc Producton and Foregn Trade: Amercan Captal Poston Reexamned BHAGWATİ Jadsh, Internatonal Trade, Pengun Books Inc., Harmondsworth, 1969, s.125 HeckscherOhln Teors ne göre ABD nn sermaye yoğun ürünler hraç etmes, buna karşılık emek yoğun ürünler se thal etmes beklenrken, test sonuçları bunun tam tersn göstermektedr. Teor le test sonuçları arasındak bu çelşk Leontef Paradoksu olarak adlandırılmış ve Leontef n ortaya koyduğu bu çelşkl çalışma brçok yönden eleştrye uğramıştır. Leontef se, bu durumu ABD dek emek vermllğ kapastes le açıklamaya çalışsa da, sermaye faktörünün en yoğun olarak bulunduğu ABD nn sermaye yoğun ürünler thal etmesnn HeckscherOhln Teors le açıklanamayacağı kesnleşmştr. Bu gelşmeler çerçevesnde, 1960 lı yıllardan sonra uluslararası tcaretn farklı nedenlern araştırmak 161
üzere yapılan yen amprk çalışmalar ve gelştrlen yen teorlerle brlkte endüstrç tcaret kavramı ortaya çıkmaya başlamıştır. ENDÜSTRİİÇİ TİCARET Endüstrç tcaret 7 ; benzer ürünlern tcaret (Greenaway, 1985, s.29), benzer ürün gruplarının kend arasındak tcaret (Balassa, 1963, s.178) veya benzer endüstrlerde üretlmş ürünlern tcaret (Hummels ve Levnsohn, 1993, s.445), hatta bazı durumlarda aynı ürünlern tcaret (Adler, 1970, s.177), farklı br bakış açısıyla da, çokuluslu şrketler ve onların yabancı ortakları arasındak tcaret (Root, 1990, s.110), ve en genş anlamıyla se, benzer faktör yoğunluğuna sahp ülkelern aynı ya da benzer ürünler eşanlı olarak hraç ve thal etmelerdr 8 (Pugel, 2004, s.92) şeklnde tanımlanablr. Endüstrç tcaret kavramının ortaya çıkmasına zemn hazırlayan öncü çalışmalar Bela Balassa tarafından yapılmıştır. Balassa lk olarak 1963 yılında Avrupa Ekonomk Topluluğu üzerne yaptığı çalışmasında, Topluluk çndek mamül madde tcaretnn daha çok ürün gruplarının kend çndek tcaret şeklnde gerçekleştğn fade etmştr. Sonrasında Balassa (1966) bu durumu endüstrç tcaret ölçen br endeks gelştrerek statstk olarak da spatlamıştır. Aslında, AET nn 1957 yılında kurulmasından önce, benzer faktör yoğunluğuna sahp Avrupa ülkelernn ekonomk entegrasyona grmesnn bazı sakıncalar doğuracağı, hatta üçüncü ülkelere uygulanacak tarfelerden dolayı Avrupa ülkelerne yönelk hracatı olan sanay ülkelernn bundan cdd zarar görecekler ler sürülmekteyd. Ancak Balassa nın 1966 yılında 19581963 yılı verlern kapsayan çalışmasının sonuçlarına göre, Topluluğu oluşturan ülkelern tarfe ndrmne gtmeler kend aralarındak endüstrç 7 Endüstrç tcaret kavramı çeştl kaynaklarda, İk Yönlü Tcaret, Tcaret Genşlemes, Çapraz (Çekme) Taşıma, Benzer Ürünlerde İk Yönlü Tcaret olarak da fade edlmektedr 8 GrubelLloyd (1975), Balassa (1979), Falvey (1981) ve Krugman (1981) gb ktsatçılar, ölçeğe göre sabt getr varsayımının, ölçeğe göre artan getrler varsayımıyla genşletlmes durumunda, Ether (1982) se, uluslararası faktör hareketllğnn gerçekleştğ varsayımı altında endüstrç tcaretn HO teors temelnde de açıklanableceğn ler sürmektedrler. Ancak, Hummels ve Levnsohn (1995) OECD ülkeler kapsamında yaptıkları amprk çalışmada, faktör farklılıkları le endüstrç tcaret arasında negatf br lşk tespt etmşlerdr. 162 tcaret gelştrrken, üye ülkelerle tcar lşkler bulunan ve başta ABD gb büyük hracatçı ülkelern hracatlarında beklenldğ kadar br azalma tespt edlmemştr. Temellern Balassa nın ortaya koyduğu endüstrç tcaret kavramına yönelk çalışmalar, Grubel Lloyd un (1975) Balassa nın endüstrç tcaret ölçmek çn gelştrdğ bast endeks daha kapsamlı br yapıya kavuşturmasıyla hız kazanmaya başlamıştır. Öyle k, GrubelLloyd un gelştrdkler endeks yöntemyle özellkle, sanayleşmş ülkeler arasında sanay ürünler tcaretnn endüstrç tcaret şeklnde gerçekleştğn spatlaması, dış tcaret konusundak çalışmaların yoğun olarak endüstrlerarası tcaretten endüstrç tcarete kaymasına neden olmuştur. Endüstrç tcaret açıklamaya yönelk çalışmaların da özellkle ölçek ekonomler 9 ve ürün farklılaştırması yla eksk rekabet pyasaları 10 üzernde yoğunlaştıkları görülmektedr. Ayrıca, çok uluslu şrketler teors ve ekonomk entegrasyon teors 11 açısından da endüstrç 9 Endüstrç tcaret, ölçek ekonomler, monopolcü rekabet ve ürün farklılaştırılmasıyla açıklayan teork yaklaşımın temeller Dxt ve Stgltz (1977), Dxt ve Norman (1980), Krugman (1979198019811983), Helpman (1981), Ether (19791982), Helpman ve Krugman (1985) gb ktsatçıların çalışmalarıyla atılmaya başlamıştır. Bu teork çalışmaların test edldğ amprk çalışmalarda se endüstrç tcaret ve ölçek ekonomler arasındak lşk anlamında farklı sonuçlara ulaşılmıştır. Örneğn Harrgan (1994) endüstrç tcaret ve ölçek ekonomler arasında poztf br lşk tespt ederken, Loertscher ve Wolter (1980) se endüstrç tcaret le ölçek ekonomler arasında br lşk olmadığı sonucuna varmışlardır. 10 Bu konudak lk çalışmalar Dxt, Stgltz (1977) ve Krugman (1979) tarafından yapılmıştır. Ayrıca, monopolcü rekabet ve endüstrç tcaret üzerne Hummels, Levnsohn (1995) ve Harrgan (1994) ın yaptıkları amprk çalışmalarda olumlu sonuçlara ulaşılmıştır. 11 Balassa 1966 yılındak çalışmasında Verdoorn (1960) un çalışmasına da atıfta bulunarak Benelux Brlğ çn Verdoorn un benzer sonuçlara ulaştığını fade etmştr. Yne aynı şeklde, Balassa (1986a), Balassa ve Bauwens (1987) ekonomk entegrasyon ve endüstr,ç tcaret arasında poztf lşk olduğunu belrtmşlerdr. Ayrıca, Sapr (1992) genşleme sürecndek AB de (20 ülke) esk üye ülkelerle yen üye ülkeler arasındak endüstrç tcaretn artma eğlmnde olduğunu ler sürmektedr. Ayrıca, Balassa ve Bauwens (1987) yaptıkları amprk çalışmada, endüstrç tcaret le; ortalama gelr düzey, ortalama ülke büyüklükler, ülkeler
tcaret açıklamaya yönelk çalışmaların yapıldığı görülmektedr. ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ Türkye, 1996 yılından tbaren 15 AB üyes ülkeyle, Gümrük Brlğ lşks çersnde dış tcaretn ağırlıklı olarak bölgesel br zemne kaydırmıştır. 1996 yılından günümüze kadar geçen süre çersnde Türkye ye at dış tcaret verler ncelendğnde de dış tcaretn yoğun olarak Gümrük Brlğ kapsamındak AB (15) ülkeleryle gerçekleştrlmekte olduğu görülmektedr. Dolayısıyla AB (15) pazarı Türk dış tcaret açısından büyük önem taşımakta, dğer br deyşle Türk endüstrlernn AB (15) pazarındak başarı ya da başarısızlığı Türk ekonomsn öneml derecede etklemektedr. Bu açıdan araştırmanın en temel amacı; Türkye nn AB (15) pazarında, endüstrlerarası ve endüstrç tcaret açısından avantaj ve dezavantaja sahp olduğu endüstr ya da ürün gruplarını belrlemektr. Endüstrlerarası ve endüstrç tcaret açısından avantajlı ya da dezavantajlı ürün gruplarının hangler olduğunun belrlenmes, AB karşısında Türk Endüstrlernn yapısal durumunun belrlenmes açısından gerekllk arz etmektedr. Böyle br yapısal durumun tespt de, Türkye nn AB karşısında hang endüstrlerde uzmanlaşma sağladığını ortaya koyarken, Gümrük Brlğ ne yönelk olarak sürdürülen tartışmalara da ışık tutması açısından önem taşımaktadır. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ Blndğ gb, endüstrlerarası tcaret farklı ülkeler arasındak farklı karşılaştırmalı üstünlüklern varlığına, karşılaştırmalı üstünlükler prensb de Rcardan ve HO Teorlerne dayandırılmaktadır. Rcardan Teor, karşılaştırmalı üstünlükler ülkeler arasındak teknolojk farklılıklardan kaynaklanan vermllk (malyet) farklılıklarıyla açıklarken, HO Teors se, ülkeler arasındak teknoloj düzeyn benzer kabul edp, karşılaştırmalı üstünlüğe neden olan vermllk farklılıklarını ülkeler arasındak farklı üretm faktörü yoğunluklarına, dolaysıyla farklı faktör fyatlarının varlığına dayandırmaktadır (Utkulu ve Seymen, 2004, s.8). Bu yaklaşımlar çerçevesnde, br ülkenn ürün bazında hracatının yapısı bazı ktsatçılara göre o ülkenn sahp olduğu karşılaştırmalı üstünlüklern, thalatının yapısı se, karşılaştırmalı dezavantajlarını yansıtmaktadır (Togan, 1993, s.262) arasındak tcar uyum, ülkeler arasında ortak sınırların varlığı ve ortak dl kullanımı arasında poztf lşk tespt etmşlerdr. Bu kapsamda gelştrlen Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlük Endeksler (Revealed Comparatve Advantage RCA) br ülkenn, sahp olduğu üretm faktörler tbaryle, referans olarak alınan ülke ya da ülke grupları karşısında hang ürünlern üretmnde karşılaştırmalı üstünlüğe sahp olup olmadığının belrlenmesnde kullanılan br ölçüm yöntemdr. Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler Endeks, temel olarak ülkelern açıklanmış hracat rakamlarından ya da hracat paylarından hareketle karşılaştırmalı olarak ülkelern zayıf ya da güçlü durumdak hracat sektörlernn amprk açıdan belrlenmesn hedef alır (Hnloopen ve Marrewjk, 2004, s.1). Endeks temel olarak, ülkeler arasında gerçekleştrlen tcaret sonrası verlerne dayandırıldığından ülkeler arasında karşılaştırmalı üstünlüklere yansıyan nsp fyatların olduğu kadar fyat dışı faktörlern de etksn çerr (L ve Bender, 2002, s.2). Ayrıca endeks, ülkelern hracat ürünler kapsamında sahp oldukları nsp faktör yoğunluklarındak ve vermllklerndek değşmn de ncelenmesn sağlar (Batra ve Khan, 2005, s.5). Balassa (1965) a göre ülkeler arasındak karşılaştırmalı üstünlükler belrleyen br çok faktör bulunmaktadır. Hatta bu faktörlern bazıları daha etkn ken bazıları da karşılaştırmalı üstünlüklern belrlenmesnde nspeten daha zayıf kalmaktadır. Bu etknlk ve zayıflığa bağlı olarak da bu faktörlern ölçüleblmes zorlaşmaktadır. Bu açıdan Balassa, gözlemleneblr ya da gözlemlenmş tcar lşkler temel alıp ölçülen karşılaştırmalı üstünlüğü açıklanmış karşılaştırmalı üstünlükler olarak adlandırmıştır (Hoen ve Oosterhaven, http://som.rug.nl, s.1). Türkye nn AB (15) pazarında, dğer br fade le AB ye üye ve Türkye nn Gümrük Brlğ çerçevesnde yer alan lgl 15 ülke karşısında 1995 2007 yılları arasında hang endüstrlerde ya da hang ürünlern üretmnde endüstrlerarası tcaret açısından karşılaştırmalı üstünlük avantajına ya da dezavantajına sahp olduğu Balassa nın; RCA B ( Xj / Xt ) ( Mj / Mt ) = ln, endeks formülü kullanılarak belrlenmeye çalışılacaktır. formüllerndek: X j : Türkye nn AB (15) pazarına j ürününden yaptığı hracatı Endeks 163
X t : Türkye nn AB (15) pazarına yaptığı toplam hracatı M : Türkye nn AB (15) pazarından j yaptığı j ürünü thalatını M : Türkye nn AB (15) pazarından t yaptığı toplam thalatı göstermektedr Formülde poztf değerler lgl ürün ve yıl tbaryle endüstrlerarası tcaret açısından karşılaştırmalı üstünlük avantajını, negatf değerler se endüstrlerarası tcaret açısından karşılaştırmalı üstünlük dezavantajını fade etmektedr. 12 Endüstrç tcaretn ölçülmesne yönelk olarak gelştrlen modeller se br ülkenn lgl ürün, ürün grubu ya da endüstrs çn gerçekleştrlen hracat ve thalat arasındak uyumu üzerne odaklanmaktadır. Gerçekleştrlen hracat ve thalat değerlernn brbrne yakın olması lgl ülke açısından gerçekleştrlen hracat ve thalat değerlernn uyumunu, br dğer fadeyle çakışma düzeyn göstermektedr. İhracat ve thalat değerlernn uyumu ya da çakışma düzeynn artması se endüstrç tcaret düzeynn artması olarak yorumlanmaktadır. Endüstrç tcaretn ölçülmesyle lgl lk çalışma Balassa (1966, s.471) tarafından gerçekleştrlmştr. Balassa o zamank adıyla AET ye üye olan ve özellkle brbrlerne benzer yapıdak ülkeler arasındak tcaretn gelşmn nceleyeblmek çn br endeks gelştrmştr. Balassa gelştrdğ endeks şu şeklde fade etmektedr: IIT B değern, ürününün hracatını, 1 X M = n X + M, Burada; IIT B = Balassa Endeks nn X = endüstrsnn ya da 12 Hesaplanan RCA değerlernde çalışmanın hedef doğrultusunda ölçümü daha da hassaslaştırmak amacıyla; RCA>0,5 se lgl sektör yada ürün çn karşılaştırmalı üstünlük avantajının yüksek olduğu, 0,5 <RCA<0,5 se, karşılaştırmalı üstünlük avantajının marjnal sınırda olduğu, RCA<0,5 se, karşılaştırmalı üstünlük avantajının oldukça düşük olduğu şeklnde de br sınıflandırma yapılablmektedr 164 ürününün thalatını, M = endüstrsnn ya da n = hracat ve thalat çn gözlemlenen yıl sayısını fade etmektedr. Balassa Endeksnde, lgl ülkenn referans alınan ülke ya da ülke grubu karşısındak endüstrs ya da ürününe at hracat ve thalat rakamlarının mutlak farkı toplam hracat ve thalata oranlanmakta, bu oran da tcaret verlernn elde edldğ yıl sayısına bölünerek, ortalama endüstrç tcaret sevyes hesaplanmaya çalışılmaktadır. Balassa Endeks 0 la 1 arasında değerler almaktadır. Endeks değerlernn 0 a yaklaşması endüstrs ya da ürünü çn lgl ülkenn referans alınan ülke ya da ülke grubuyla karşılıklı olarak gerçekleştrdğ tcaret açısından hracat ve thalat oranlarının brbrne yaklaştığı anlamını fade eder. Dolayısıyla böyle br gelşme, lgl ülke ve referans alınan ülke açısından endüstrç tcaretn artmaya başladığı şeklnde yorumlanır. Grubel ve Lloyd (1975, s.26) a göre se Balassa Endeks nde elde edlen sonuçların güvenlrlğ açısından k öneml sorun bulunmaktadır. Öncelkle endeks, ülkenn gerçekleştrdğ toplam dış tcaret çndek paylarını dkkate almadan tüm endüstrlere aynı ağırlığı vermektedr. Endeksn knc öneml sorunu se lgl ülkenn mevcut dış tcaret açıklarını göz önünde bulundurmamasıdır. Dolayısıyla dış tcaret açık veren ülkeler açısından sonuçların güvenlrlk sorunu ortaya çıkmaktadır. Grubel ve Lloyd (1975) Balassa nın gelştrmş olduğu endeksn sorunlarından hareketle, endüstrç tcaretn ölçülmesnde yaygın olarak kullanılan yen br endeks gelştrmşlerdr. Grubel ve Lloyd un endüstrç tcaret açıklama yaklaşımları; ülkenn gerçekleştrdğ toplam tcaretten endüstrlerarası tcaret değerlernn çıkartılarak bulunan değern toplam tcarete oranlanması şeklndedr. Grubel ve Lloyd a göre, br ülkenn toplam tcaret X + M ve endüstrlerarası tcaret se, ( ) X M olarak belrtlmektedr. Dolayısıyla ülkesnn j endüstrs ya da ürünü çn, toplam j tcaret çndek endüstrç tcaret payı:
IIT da, j GL IIT ( ) ( Xj + Mj ) X + M X M = j GL = 1 j j j j X j M j ( Xj + Mj ),,ya grupları tbaryle elde edlen hracat ve thalat değerler lgl RCA endeks formülüne uygulanmış ve aşağıdak sonuçlara ulaşılmıştır. Şeklnde formüle edlmektedr. Burada: IIT j GL = ülkesnn j endüstrs ya da ürününde gerçekleşen endüstrç tcaretn, j endüstrs ya da ürünü çn gerçekleşen toplam tcaret çndek yüzdesel payını, X j = j ürünü, ürün grubu ya da endüstrsnde gerçekleşen hracatı, M j = j ürünü, ürün grubu ya da endüstrsnde gerçekleşen thalatı göstermektedr. Grubel ve Lloyd (1975) tarafından gelştrlen endeks 0 la 1 arasında değerler alır. Br ülkesnde lgl j ürünü, ürün grubu ya da endüstrs çn hç tcaret gerçekleştrmemş olması durumunda ve aynı zamanda sadece hracat ya da sadece thalat gerçekleştrmes durumunda endüstrç tcaretten bahsedlemeyecek ve endeks değer 0 olarak gerçekleşecektr. Bunun aksne, gerçekleşen hracat ve thalat rakamlarının brbrne eşt olması durumunda se endeks değer 1 olarak gerçekleşecektr. Dolayısıyla, endeks değernn 1 e yakın olarak hesaplanması endüstrç tcaret sevyesnn toplam tcaret çndek payının arttığı, 0 yakın olarak hesaplanması se toplam tcaret çnde endüstrç tcaret sevyesnn azaldığı şeklnde yorumlanmaktadır. Bu kapsamda, Türkye nn AB (15) pazarında hang endüstr ya da ürün gruplarında yoğun olarak endüstrç tcaret gerçekleştrdğ Standart Grubel Lloyd endeks kullanılarak belrlenmeye çalışılacaktır. UYGULAMA Türkye ve AB (15) 13 ülkeler arasında 1995 2007 yılları çn, SITC 0099 kodlu endüstr ya da ürün 13 Almanya, Belçka, Fransa, Hollanda, İtalya, Lüksemburg, İngltere, Danmarka, İrlanda, Yunanstan, İspanya, Portekz, Fnlandya, İsveç, Avusturya 165
Tablo 2: Balassa Endeksne Göre AB (15) Pazarında Karşılaştırmalı Üstünlük Avantajının Bulunduğu Endüstr ya da Ürün Grupları SITC 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 95 07 03 2,260 2,558 1,743 2,039 2,120 2,083 2,535 2,427 2,494 2,324 2,459 2,502 2,231 0,003 05 4,881 5,281 5,083 4,651 4,424 4,596 4,622 4,206 1,958 4,312 4,139 3,926 3,538 4,303 06 2,416 1,606 0,013 0,882 0,989 1,189 1,367 1,944 0,346 12 1,671 1,288 0,732 0,531 1,012 0,938 0,970 0,686 1,801 22 1,622 2,292 0,389 1,862 1,047 0,605 0,995 1,108 0,535 27 2,069 2,159 1,981 1,858 1,874 2,211 1,700 1,650 0,781 29 1,403 1,453 1,142 0,968 0,683 0,710 0,466 0,361 1,848 42 0,611 0,995 0,212 0,512 0,797 0,865 0,677 0,217 1,475 52 0,129 0,153 0,431 0,577 0,552 0,716 0,435 0,503 1,983 62 1,045 0,844 0,877 0,852 0,785 0,927 0,964 0,873 1,341 65 0,918 0,914 0,970 1,021 1,003 1,170 0,812 0,655 1,491 66 0,695 0,810 1,006 0,777 0,874 1,185 1,157 1,130 1,129 67 0,323 0,539 68 0,386 0,287 76 0,553 0,345 0,219 0,358 0,135 0,295 0,491 0,411 0,287 0,093 0,106 0,111 0,362 0,175 0,109 0,080 0,754 0,543 0,073 2,394 2,322 0,767 1,586 1,240 1,048 1,208 1,519 0,328 0,266 0,404 0,003 0,448 0,412 0,956 0,944 1,807 2,318 1,184 1,560 1,619 1,705 1,815 1,777 0,219 0,049 0,067 0,181 0,478 0,384 1,075 1,789 0,955 0,492 0,068 0,120 0,071 0,091 0,286 0,858 1,010 0,877 0,965 0,926 0,759 0,934 1,022 0,990 0,905 1,126 1,115 0,873 0,789 0,987 0,319 0,068 0,183 0,149 0,163 0,146 0,117 0,158 0,210 0,038 0,888 0,804 0,720 0,307 0,260 81 0,225 0,510 0,584 0,205 0,225 0,630 0,646 0,867 0,803 0,705 0,583 0,606 0,631 1,395 82 0,192 0,264 0,326 0,292 0,594 0,738 0,843 1,226 1,438 1,229 1,132 1,119 0,991 0,744 83 1,872 1,048 1,138 0,729 1,090 0,887 0,756 1,033 0,973 0,789 0,453 0,611 0,858 1,226 84 4,350 3,956 3,795 3,575 3,592 3,628 3,303 3,527 1,194 3,421 3,449 3,190 3,060 3,463 96 6,006 3,429 2,215 1,534 5,107 *** *** 2,394 *** 2,454 3,294 *** 1,160 1,259 SITC 00 99 kodlu endüstr ya da ürün grupları, teknolojk alt yapı gereksnmeler açısından 5 farklı sınıfta tanımlanmaktadır (Ferman ve dğ., 2004, s.12; Yılmaz, 2003, s.7). Bu sınıflandırmaya göre genel olarak; 1) SITC 0 (Canlı Hayvanlar ve Gıda Maddeler), 2 (26) (Akaryakıt Harç, Yenlmeyen Hammaddeler), 3(35) (Mneral Yakıtlar, Yağlar vb. İlgl Maddeler), 4 (Hayvansal ve Btksel Sıvı, Katı Yağlar ve Mumlar)ve 56 (Gübreler (272. Grubun Dışındakler)) kodlu ürünler Hammaddeye Dayalı Ürünler, 2) SITC 26 (Dokuma Elyafı (Yün Topları Harç) vb. Artıkları), 6(62, 67, 68) (Başlıca Sınıflara Ayrılarak İşlenmş Ürünler) ve 8(87, 88) (Çeştl Mamül Eşya) kodlu ürünler Emek Yoğun Ürünler, 3) SITC 1 (İçk ve Tütün), 35 (Elektrk Enerjs), 53 (Debagat ve Boyacılıkta Kullanılan Ürünler), 55 (Uçucu Yağ, Reznot, Parfümer, Kozmetk, Tuvalet Müstahzarları), 62 (Başka Yerde Belrtlmeyen Kauçuk Eşya), 67 (Demr ve Çelk), 68 (Demr İhtva Etmeyen Madenler), 78 (Kara Taşıtları) kodlu ürünler Sermaye Yoğun Ürünler, 166
4) SITC 51(Organk Kmyasal Ürünler), 52 (İnorgank Kmyasal Ürünler), 54 (Tıp ve Eczacılık Ürünler), 58 (İlk Şeklde Olmayan Plastkler), 59 (Başka Yerde Belrtlmeyen Kmyasal Madde ve Ürünler), 75 (Büro Makneler, Otomatk Ver İşleme makneler), 76 (Haberleşme, Ses Kaydetme ve Kaydedlen Ses Tekrar Vermeye yarayan Aletler) kodlu ürünler Kolay Taklt Edleblen Araştırma Yönlü Ürünler, ve 5) SITC 57 (İlk Şekldek Plastkler), 7(75, 76, 78) (Makne ve Ulaştırma Araçları) 87 (Başka Yerde Belrtlmeyen Meslek, İlm, Kontrol Aletler ve Chazları), 88 (Fotoğraf Malzemeler, Optk Eşyalar, Kol ve Duvar saatler) kodlu ürünler de Zor Taklt Edleblen Araştırma Yönlü Ürünler olarak tanımlanmaktadır. Bu sınıflandırma tbaryle Balassa Endeks kullanılarak yapılan hesaplamalarda Türkye AB (15) pazarında genel olarak; SITC 03 (Balık, Yumuşakça, Kabuklu ve Omurgasızlar, vb Ürünler), 05 (Meyve ve Sebzeler), 06 (Şeker, Şeker Ürünler ve Bal), 22 (Yağlı Tohumlar ve Yağ Veren Meyveler), 27 (Ham Gübre ve Maden (Kömür, Petrol ve Değerl Taşlar Harç)), 29 (Başka Yerde Belrtlmeyen İşlenmemş Tarımsal Ürünler), 42 (İşlem Görmemş Btksel Yağlar, Rafne Edlmş, Fraksyonlara Ayrılmış) kodlu HAMMADDE YOĞUN ÜRÜNLER de, SITC 65 (Başka Yerde Belrtlmeyen Tekstl İplkler, Kumaşlar, Şekl Verlmş Mensucattan Eşyalar), 66 (Başka Yerde Belrtlmeyen Metal Olmayan Maddeden Yapılmış Eşyalar), 81 (Prefabrk Yapı, Sıhh Su Tessat, Isıtma ve Sabt Aydınlatma Chazları), 82 (Moblya, Yatak Takımı, Yatak Payandaları ve Yastıkları), 83 (Seyahat Eşyaları, El Çantaları vb. Taşıyıcı Eşya), 84 (Gym Eşyaları ve Bunların Aksesuarları) kodlu EMEK YOĞUN ÜRÜNLER de, SITC 12 (Tütün ve Tütün Ürünler), 62 (Başka Yerde Belrtlmeyen Kauçuk Eşya), 67 (Demr ve Çelk), 68 (Demr İhtva Etmeyen Madenler), kodlu SERMAYE YOĞUN ÜRÜNLER de, SITC 52 (İnorgank Kmyasal Ürünler), 76 (Haberleşme, Ses Kaydetme ve Kaydedlen Ses Tekrar Vermeye Yarayan Aletler) kodlu KOLAY TAKLİT EDİLEBİLİR ARAŞTIRMA YÖNLÜ ÜRÜNLER de ve 96 (Dğer Düşük Değerl Ürünler) kodlu ürünlerde karşılaştırmalı üstünlük avantajına sahptr. Endüstrç tcaret esas tbaryle, sanayleşmş ülkeler arasında ve yoğun olarak sanay ürünler bazında gerçekleşmektedr. Bu açıdan çalışmanın bu kısmında endüstrç tcaret açısından sadece Sına Ürünler (SITC 51 99 Kodlu Ürün Grubu) çalışma kapsamında değerlendrlmeye alınacaktır. Bu bağlamda, sanayleşmş ya da sanayleşme yolunda büyük gelşmeler göstermş olan AB (15) ülkeler baz alınarak, rakp ülkeler karşısında Türk endüstrlernn endüstrç tcaret dolayısıyla sanayleşme açısından hang endüstrlerde uzmanlaşma eğlm gerçekleştrdğ hedeflenmektedr. Türkye ve AB (15) ülkeler arasında 1995 2007 yılları çn SITC 51 99 kodlu ve sanay bazlı endüstr ya da ürün grupları tbaryle elde edlen hracat ve thalat değerler lgl GL endeks formülüne uygulanmış ve aşağıdak sonuçlara ulaşılmıştır: Tablo: 3. GrubelLloyd Endeksne Göre AB (15) Pazarında Sınaî Ürün Gruplarının Endüstrç Tcaret Oranları SITC 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 95 07 52 0,881 0,795 0,914 0,940 0,864 0,901 0,778 0,792 0,913 0,937 0,955 0,946 0,980 0,979 67 0,668 0,497 0,611 0,919 0,894 0,947 0,849 0,913 0,882 0,938 0,862 0,992 0,993 0,936 68 0,640 0,596 0,554 0,826 0,917 0,922 0,904 0,905 0,918 0,814 0,822 0,990 0,961 0,897 69 0,650 0,593 0,617 0,678 0,742 0,764 0,914 0,925 0,948 0,922 0,919 0,927 0,995 0,866 76 0,570 0,572 0,647 0,737 0,525 0,514 0,973 0,670 0,722 0,666 0,711 0,735 0,912 0,993 77 0,617 0,571 0,508 0,546 0,596 0,566 0,787 0,745 0,800 0,707 0,784 0,884 0,956 0,740 78 0,374 0,328 0,181 0,248 0,641 0,365 0,936 0,998 0,827 0,818 0,918 0,996 0,899 0,821 79 0,744 0,727 0,726 0,896 0,826 0,793 0,633 0,779 0,849 0,741 0,534 0,483 0,528 0,701 81 0,929 0,971 0,991 0,874 0,974 0,944 0,680 0,626 0,636 0,705 0,757 0,800 0,767 0,810 83 0,363 0,765 0,739 0,865 0,615 0,817 0,631 0,557 0,565 0,629 0,718 0,863 0,765 0,703 85 0,943 0,408 0,401 0,443 0,620 0,487 0,771 0,863 0,971 0,948 0,845 0,728 0,728 0,734 91 0,213 0,158 0,399 0,567 0,699 0,594 0,505 0,520 0,947 0,906 0,812 0,957 0,744 0,851 167
Bu bağlamda elde edlen GL Endeks sonuçları en az %70 oranı baz alındığında, Türkye nn AB (15) ülkeleryle 1995 ve 2007 yılları arasında tüm yıllar tbaryle sadece, SITC 69 (Başka Yerde Belrtlmeyen Madenden Mamul Eşyalar), 81 (Prefabrk Yapı, Sıhh Su Tessat, Isıtma ve Sabt Aydınlatma Chazları), 83 (Seyahat Eşyaları, El Çantaları vb. Taşıyıcı Eşya) ve 85 (Ayakkabılar) kodlu EMEK YOĞUN ÜRÜNLER de, SITC 67 (Demr ve Çelk), 68 (Demr İhtva Etmeyen Madenler), 78 (Kara Taşıtları) kodlu SERMAYE YOĞUN ÜRÜNLER de, SITC 52 (İnorgank Kmyasal Ürünler), 76 (Haberleşme, Ses Kaydetme ve Kaydedlen Ses Tekrar Vermeye yarayan Aletler) kodlu KOLAY TAKLİT EDİLEBİLİR ARAŞTIRMA YÖNLÜ ÜRÜNLER de, SITC 77 (Elektrk Makne, Chaz ve Alet, vb. Aksam ve Parçaları), 79 (Dğer Taşıt Araçları) kodlu ZOR TAKLİT EDİLEBİLİR ARAŞTIRMA YÖNLÜ ÜRÜNLER de ve SITC 91 (Dğer Düşük Değerl Ürünler) kodlu ürün gruplarında yoğun olarak endüstrç tcaret gerçekleştrdğ görülmektedr. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Araştırma sonucunda elde edlen bulgular ncelendğnde; öncelkle endüstrlerarası tcaret, dğer br fadeyle karşılaştırmalı üstünlükler açısından Türkye nn 1995 ve 2007 yılları arasında AB (15) pazarında özellkle, SITC sınıflamasına göre 25 Hammadde Yoğun endüstrden 7 snde ve 13 Emek Yoğun endüstrden 6 sında uzmanlaşma sağlayarak avantajlı br konum elde ettğ görülmektedr. 9 Sermaye Yoğun endüstrden 4 ünde ve Kolay Taklt Edleblen Araştırma Yönlü Ürünler çn tanımlanan 7 endüstrden sadece 2 snde bu avantaj yakalanırken, Zor Taklt Edlen Araştırma Yönlü Ürünler olarak tanımlanan 9 endüstrnn hçbrnde se böyle br avantaj yakalanamamıştır. Elden edlen bulgular genel olarak değerlendrldğnde Türkye nn AB (15) pazarında, yüksek katma değer sağlayan endüstrler açısından henüz net olarak belrl br uzmanlaşmayı sağlayamadığı ve pazar avantajını yakalayamadığı görülmektedr. Endüstrç tcaret acısından elde edlen bulgular ncelendğnde se; 13 Emek Yoğun endüstr çersnde 4, Sermaye Yoğun olarak tanımlanan 9 endüstr çersnde 3, Kolay Taklt Edleblen Araştırma Yönlü Ürünler olarak tanımlanan 7 endüstrde 2 ve Zor Taklt Edlen Araştırma Yönlü Ürünler olarak tanımlanan 9 endüstrde de sadece 2 endüstrde yoğun olarak endüstrç tcaretn gerçekleştrlmekte olduğu belrlenmştr. Endüstrç tcaret bağlamında yoğunluk sağlanan endüstrlern genel olarak endüstrlerarası tcaret açısından da belrl br uzmanlaşmanın sağlandığı düşük katma değerl endüstrlerle benzerlk göstermes Türkye açısından gerek endüstrlerarası tcaret ve gerekse de endüstrç tcaret açısından elde edlen bulguların tutarlılığını göstermektedr. Ancak, Kolay Taklt Edlen Araştırma Yönlü Ürünler olarak sınıflandırılan 7 endüstrden 52 (İnorgank Kmyasal Ürünler) ve 76 (Haberleşme, Ses Kaydetme ve Kaydedlen Ses Tekrar Vermeye yarayan Aletler) kodlu 2 endüstrde hem endüstrlerarası tcaret ve hem de endüstrç tcarette belrl br yoğunluğun yaşanması, ayrıca Zor Taklt Edlen Araştırma Yönlü 9 Endüstrde belrgn br uzmanlaşmanın tespt edlememesne rağmen 77(Elektrk Makne, Chaz ve Alet, vb. Aksam ve Parçaları) ve 79 (Dğer Taşıt Araçları) kodlu endüstrlerde endüstrç tcaretn yoğunlaşması, Türkye açısından yüksek katma değerlern üretldğ araştırma yönlü endüstrlerde rekabet gücü açısından olumlu gelşmelern br belrts olarak algılanablr. Çalışmada elde edlen bulgular genel olarak Gümrük Brlğ bağlamında değerlendrldğnde, endüstryel bazlı olarak, Gümrük Brlğnden beklenen sonuçların 12 yıllık süreç çersnde olumlu bazı gelşmelere rağmen henüz beklenen düzeylerde gerçekleştrlemedğ de görülmektedr. KAYNAKÇA Adler, M. (1970). Specalzaton İn The European Coal And Steel Communty, Jurnal Of Common Market Studes, Vol. 8, Oxfort Aktan, C. ve Vural, İ. (2004A). Rekabet Gücü Ve Türkye, T.İ.S.K. Yay., Rekabet Dzs: 3, No: 255 Balassa, B. ve Bauwens L. (1987). InrtaIndustry Specalsaton İn A MultCountry And MultIndustry Framework, The Economc Journal, Vol. 97, No: 388 Balassa, B. (1986). Endüstrİç Tcaret Ve Gelşmekte Olan Ülkelern Dünya Ekonomsne Entegrasyonu, Dışa Açık Ekonom Üzerne Makaleler, (Derleyen: H. Avn Hedl) Malye Ve Gümrük Bakanlığı Araştırma Planlama Ve Koordnasyon Kurulu Başkanlığı, Yay. No: 1986/270 Balassa, B. (1963). Europen Integraton: Problems And Ussues, The Amercan Economc Revew, Vol. 53, Menesha 168
Balassa, B. (1979). IntraIndustry Trade And The Integraton Of The Developng Countres To The World Economy, World Bank Staff Paper, No:312 Balassa, B. (1966). Tarf Reductons And Trade İn Manufacturers Among The Industral Countres, The Amercan Economc Revew, Vol. 56, No:3 Batra, A. ve Khan Z. (2005) Revealed Comparatve Advantage: An Analyss For Inda And Chna, Indan Councl For Research On Internatonal Economc Relatons, Workng Paper, No: 168, New Delh Carbough, R. J. (1992). Internatonal Economcs, Fourth Edton, Wadsworth Publshng Company, Calforna Dıxıt, A. ve Norman, V. (1980). Theory Of Internatonal Trade, Cambrdge Unversty Press Dxt, A. ve Stgltz, J. E. (1977) Monopolstc Competton And Optmum Product Dversty, The Amercan Economc Revew, Vol. 67 DTM (Dış Tcaret Müsteşarlığı), Türkye Dış Tcaret Stratejs (2005201020152023), http://www.dtm.gov.tr/ead/stratej/ndxstr.htm /(02. 09. 2006) Ellsworth, P.T. (1958). The Internatonal Economy, The Macmllan Company, New York Ethıer, W. J. (1979). Internatonal Decreasng Costs And World Trade, Journal Of Internatonal Economcs, Vol.9 Ethıer, W. J. (1982). Natonal And Internatonal Returns To Scale İn The Modern Theory Of Internatonal Trade, The Amercan Economc Revew, Vol. 72, No: 3 Falvey, R. E. (1981). Commercal Polcy And Intra Industry Trade, Jounal Of Internatonal Economcs, Vol. 11 Ferman, M., Akgüngör, S. ve Yüksel, H. A. (2004) Türkye nn İhracat Rekabet Gücü Ve Sürdürüleblrlğ: Avrupa Brlğ Pazarında Rakp Ülkeler Ve Türkye Açısından Br Karşılaştırma,, 59 Mayıs, İzmr: Türkye İktsat Kongres, Gelşme Stratejler Ve Makroekonomk Poltkalar İçerkl Teblğ Greenaway, D. (1985) Internatonal Trade Polcy, ELBS Macmllan Publsher Ltd., London Grubel H.G. ve Lloyd P.J. (1975). IntraIndustry Trade : The Theory And Measurement Of Internatonal Trade İn Dfferantated Products, John Wlley&Sons, London And New York Güran, N. (1990). Dışa Açılma Sürecnde Türkye Ekonomsnn Rekabet Gücü, Ankara: Dpt Yay., No: 2231 Harrgan, J. (1994). Scale Economes And The Volume Of Trade, The Revew Of Economcs And Statstcs, Vol. 76, No:2 Heckscher, E. F. (1991). The Effect Of Trade On The Dstrbuton Of Income, Heckscher Ohln Trade Theory, The Mıt Press, (Edted By Harryflam And M. June Flanders), Cambrdge Helpman, E. ve Krugman, P. R. (1985). Market Structure And Foregn Trade: Increasng Returns, Imperfect Competton And The Internatonal Economy, Mıt Press, Cambrdge Helpman, E. (1981). Internatonal Trade İn The Presence Of Product Dfferentaton, Economc Of Scale And Monopolstc Competton: A ChamberlnHeckscherOhln Approach, Journal Of Internatonal Economcs, Vol. 11 Hınloopen, J. Ve Marrewıjk, C. V. (2004). Dynamcs Of Chnese Comparatve Advantage, Tnbergen Insttute, Dscusson Paper, No: Tı 2004034/2, Rotterdam Hoen, A. R. Ve Ooeterhaven J. On The Measurement Comparatve Advantage, Http://Som.Rug.Nl (15. 12. 2005) Hummels, D. ve Levınsohn, J. (1995). Monopolstc Competton And Internatonal Trade: Reconsderng The Evdence, The Quarterly Journal Of Economcs, Vol. 110, No: 3 Hummels, D. Ve Levınsohn, J. (1993). Product Dfferantaton As A Source Of Comparatve Advantage?, The Amercan Economc Revew, Vol. 83, No: 2, Papers And Proceedngs Of The Hundred And Ffth Annual Meetng Of The Amercan Economc Assocaton Johnson, H. G. (1962). Comparatve Cost And Commercal Polcy, Money, Trade And Economc Growth, George Allen And Unwn Ltd., London Karakaya, E. Ve Özgen, F. B. (2002). Economc Feasblty Of Turkey s Economc Integraton Wth The Eu: Perspectves From Trade 169
Creaton And Trade Dverson, Ankara: Vı. ErcOdtu Uluslararası Ekonom Kongres Karluk, R. (2002). Uluslararası Ekonom, Teor Ve Poltka, 6. Baskı, İstanbul: Beta Krugman, P. R. (1979). Increasng Returns, Monopolstc Competton, And Internatonal Trade Journal Of Internatonal Economcs, Vol. 9, NorthHolland Publshng Company Krugman, P. R. (1981) Intrandustry Specalzaton And The Gan From Trade, The Journal Of Poltcal Economy, Vol., 89, No:5 Krugman, P. R. (1983). New Theores Of Trade Among Industral Countres, The Amercan Economc Revew, Vol. 73, No:2, Papers And Proceedngs Of The NnetyFfth Annual Meetng Of The Amercan Economc Assocaton Krugman, P. R. (1980). Scale Economes, Product Dfferentaton, And The Pattern Of Trade, The Amercan Economc Revew, Vol. 70, No:5 Leontef, W. (1969). Domestc Producton And Foregn Trade: Amercan Captal Poston ReExamned Bhagwat Jadsh, Internatonal Trade, Pengun Books Inc., Harmondsworth L, KuW. ve Bender, S. (2002). The Gan And Loss Of Comparatve Advantage İn Manufactured Exports Among Regons, Yale Unversty Economc Growth Center, Dscusson Paper, No:853 Loertscher, R. ve Wolter, F. (1980). Determnants Of IntraIndustry Trade: Among Countres And Across Industres, Weltwrtschaftlches Archv, Vol. 116 Narn, P. (2002). Endüstrİç Tcaret Ve İhracata Dayalı Sektörler Açısından Türkye Uygulaması, T.C. Dokuz Eylül Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü İktsat Anablm Dalı, İzmr: Yayınlanmamış Doktora Tez Ohln, B. (1991). The Theory Of Trade HeckscherOhln Trade Theory, The Mıt Press, (Edted By Harryflam And M. June Flanders), Cambrdge Ohln, B. (1967). Interregonal And Internatonal Trade, Harward Unversty Press, Cambrdge Pugel, T. A. (2004). Internatonal Economcs, Twelfth Edton, McgrawHll Companes, Inc., Boston Rıcardo, D. (1996). On The Prncples Of Poltcal Economy And Taxaton, Prometheus Books, New York Root, F. R. (1990). Internatonal Trade And Investment, Sxth Edton, SouthWestern Publshng Co., Cncnat, Oho Salvatore, D. (1990). Internatonal Economcs, Thrd Edton, Macmllan Publshng Company, New York Sapr, A. (1992). Regonal Integraton İn Europe, The Economc Journal, Vol. 102, No: 415 Seydoğlu, H. (2003). Uluslararası İktsat, Teor Poltka Ve Uygulama, 15. Basım, İstanbul Tekgül, Y. B. (2000) Ekonomk Entegrasyon Ve Endüstr İç Tcaret: Türkye Ab Ülkeler Arasındak Endüstr İç Tcaretn Eğlm, T.C. Çukurova Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü İktsat Anablm Dalı, Adana: Yayınlanmamış Doktora Tez Togan, S. (1993) 1980 l Yıllarda Türk Dış Tcaret Rejm Ve Dış Tcaretn Lberalzasyonu,, Ankara: Türk Exmbank Araştırma Dzs, No:1 Utkulu, U. Ve Seymen, D. (2004) Revealed Comparatve Advantage And Compettveness: Evdence For Turkey Vs AVs The Eu/15, Europen Trade Study Group 6 th Annual Conference, Etsg 2004, Nottngham Wells, S. J. (1973). Internatonal Economcs, (Revson By: Brassloff E.W.), George Allen And Unwn Ltd., London Yenlmez, F. (2004). Türkye nn Ab İle Dış Tcaretnde Endüstr İç Tcaret (Türkye Almanya Örneğ), TOBB Yılmaz, B. Ve Ergun, S. J. (2003) The Foregn Trade Pattern And Foregn Trade Specalzaton Of Canddates Of The European Unon, Ezoneplus Workng Paper, No: 19, Berln, September Yılmaz, B. (2003) Turkey s Compettveness İn The European Unon: A Comparson Wth Fve Canddate Countres Bulgara, The Czech Republc, Hungary, Poland, Romana And The Eu15, Ezoneplus Workng Paper, No: 12, Berln, February www.eurostat.com 170