Dokuz Eylül Üniveritei İktiadi ve İdari Bilimler Fakültei Dergii, Cilt:27, Sayı:1, Yıl:2012,.29-45. Demiryollarında Süper Etkinl Ölçümü: Tüiye Örneği Selçuk PERÇİN 1 Süleyman ÇAKIR 2 Özet Günümüzde işletme performanının ölçümünde en ık kullanılan yöntemlerden biri de etkinl ölçümüdür. Etkinl ölçümünde parametr ve parametr olmayan teknler kullanılmaktadır. Parametr olmayan bir yöntem olan Veri Zarflama Analizi (VZA), enekliği ve kolay yorumlanmaı nedeniyle on yıllarda çalışmalarda ıkça tercih edilmektedir. Bu çalışmanın amacı, VZA yöntemi kullanılarak Tüiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları İşletmei (TCDD) nin 1975-2010 yılları araındaki performanının ölçülmeidir. Çalışmada ayrıca VZA uygulamaı onucunda etkin olarak değerlendirilen karar verme birimleri (KVB) nin kendi aralarındaki etkinl ıralamaını görebilmek amacıyla Süper Etkinl uygulamaı yapılmıştır. Elde edilen onuçlar, 2010 yılının TCDD için en etkin çalışılan yıl olduğunu, 1982 yılının ie en etkiniz çalışılan yıl olduğunu götermektedir. Anahtar Kelimeler: Etkinl Ölçümü, VZA, Süper Etkinl, TCDD Jel Sınıflandırma Kodları: D24, L32 Super Efficiency Meaurement In Railway: Tuey Cae Abtract Nowaday, efficiency meaurement i one of the mot frequently ued method to meaure buine performance. Parametric and non-parametric technique are ued for meauring efficiency. Since it flexibility and eae of interpretation, Data Envelopment Analyi (DEA), a non-parametric method, i frequently preferred in tudie in recent year. The purpoe of thi tudy i to meaure the performance of Tuih State Railway (TCDD) between the year 1975-2010 by uing DEA method. In the tudy, Super Efficiency application i performed in order to ee the efficiency rank of deciion making unit (DMU) which are conidered efficient through DEA application,. The 1 Doç.Dr., Karadeniz Tekn Üniveritei İktiadi ve İdari Bilimler Fakültei, İşletme Bölümü, percin@ktu.edu.tr. 2 Arş.Gör., Recep Tayyip Erdoğan Üniveritei, İktiadi ve İdari Bilimler Fakültei, İşletme Bölümü, uleyman.cakir@rize.edu.tr
Perçin-Çakır/Demiryollarında Süper obtained reult reveal that, while 2010 i the mot efficient year woed, 1982 ha turned out to be the mot inefficient year woed. Key Word: TCDD, Efficiency Meaurement, DEA, Super Efficiency Jel Code: D24, L32 1.Giriş İhtiyaçlarını gidermek amacıyla inan ve eşyanın, zaman ve mekân faydaı ağlayacak şekilde yer değiştirmeini ağlayan faaliyetler şeklinde tanımlanan ulaştırma hizmetleri, ekonom, oyal ve kültürel faaliyetlerin kilit unurudur. Sanayileşme çağında yeni bir ulaştırma aracı olarak öne çıkan demiryolları, özellle kömür, demir ve çel gibi ağır ve hacimli malların maliyetlerini düşürecek şekilde daha ucuz, daha hızlı ve daha düzenli bir şekilde taşınmaında önemli bir rol oynamaktadır (Kaynak, 2002: 24). Tüiye deki ilk demiryolu, 1866 yılında tamamlanan 130 km uzunluğundaki, İzmir-Aydın hattıdır. Cumhuriyetin ilk yıllarında demiryollarına verilen özel önem onucu, 4.000 km den fazla demiryolu inşa edilmiştir (Yıldız, 2004: 201). 1950' li yıllardan onra ie uygulanan karayolu ağırlıklı ulaşım politaları onucunda, 1950-1997 yılları araında karayolu uzunluğu %80 oranında artaen, demiryolu uzunluğu adece %11 artmıştır. Demiryollarının, mevcut altyapı ve işletme koşullarının iyileştirilmemei ve yeni koridorlar açılamamaı nedeniyle, yolcu taşımacılığındaki payı on 50 yılda %38 oranında azalmıştır. Tüiye ulaşım itemi içeriinde karayolu-demiryolu yük taşıma paylarına bakıldığında, karayolu yük taşıma oranı %94, demiryolu yük taşıma payı ie %4' tür. Demiryollarının yük taşımacılığındaki payı on 50 yılda %60 oranında azalmıştır (http://www.tcdd.gov.tr/home/detail/?id=267). Yakın zamana kadar pek çok ülkede, demiryolu altyapı yatırımları kamu tarafından gerçekleştirilmiş ve özel işletmecilere giriş engelleri konularak işletmecil faaliyetleri yine kamu tarafından tekel olarak yerine getirilmiştir. Kamunun tekelleşmeinde yükek altyapı maliyetlerinin yanı ıra demiryolu yolcu taşımacılığının kamu hizmeti olduğu anlayışının da etkii olmuştur. Rekabet bakıının yokluğu nedeniyle verimli işletme yapıına ulaşamayan demiryolları işletme zararları nedeniyle devamlı übvane edilen bir ektör haline gelmiştir (Özcan 2006: 1058). Tüiye de demiryollarının işletimi ve kontrolü bir kamu tiadi kuruluşu olan Tüiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları İşletmei (TCDD) ne aittir. TCDD, tekel konumunda olmaına rağmen mali açıdan ürekli zarar eden bir kuruluştur. Bu durum birçok tiatçı 30
Dokuz Eylül Üniveritei İktiadi ve İdari Bilimler Fakültei Dergii, Cilt:27, Sayı:1, Yıl:2012,.29-45. ve işletme yöneticii tarafından uzun üredir avunulmakta olan kamu işletmeleri özel işletmelerden daha az etkin çalışmaktadır tezini (Sueyohi ve Aoki, 2001: 8) doğrular niteltedir. Ancak literatürde mülkiyet etkinl ilişkii üzerine yapılan ampir çalışmalar araında kamu işletmelerinin özel işletmelere göre daha etkin olduğunu göteren çalışmalar (Meyer, 1975; Pecatrice ve Trapani, 1980; Bruggink, 1982) ile kamu ve özel ektör araında etkinl açıından belirgin bir fa olmadığını göteren çalışmalar (Cave ve Chritenen, 1980; Fare vd., 1985; Zaim ve Çakmak, 1992; Harper, 2002) mevcuttur. Demiryollarında verimliliği artırmak amacıyla yapılacak reform çalışmalarında öncelle mevcut performanın analiz edilmei gerekmektedir. Üretim ealı verimliliğin ölçümünde günümüzde en yaygın kullanılan yöntem olan etkinl analizi konuunda literatürde mutlak bir ölçüt bulunmamaktadır. Bu nedenle, uygulamada genellle aynı ektör içeriinde faaliyet göteren işletmelerin göreli etkinliği ölçülmektedir. Göreli bir performan götergei olan etkinl ölçümünde parametr ve parametr olmayan yöntemler kullanılmaktadır. Bu yöntemlerde etkin bir üretim ınırının varlığı varayımal olarak kabul edilmektedir. Parametr yöntemlerde tahmin edilen ınır için önceden fonkiyonel bir biçim varayılır ve bu fonkiyonun parametreleri tahmin edilmeye çalışılır. Parametr olmayan yöntemlerde ie etkin ınır için önceden bir fonkiyonel biçim varayımı yoktur. Parametr yöntemlerde genelde tek bir çıktı (bağımlı değişken) ve birden fazla girdinin (bağımız değişkenler) ilişkilendirildiği çoklu regreyon analizinden yararlanılmaktadır. Parametr olmayan yöntemler araında on yıllarda en çok tercih edilen tekn, Charne vd. (1978) tarafından geliştirilen Veri Zarflama Analizi (VZA) dir. Kamu hizmetleri ülke ekonomiinde önemli rol oynayan ve genellle doğal tekel niteliğinde olan hizmetlerdir. Kamu işletmelerinde etkinl ölçümü ile ilgili birçok ampir çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalara örnek olarak elektr hizmetleri (Moore, 1970; Neuberg, 1977; Atkinon ve Halvoren, 1986), belediyecil hizmetleri (Morgan, 1977; Bruggink, 1982; Çağlar, 2003), telekomünayon hizmetleri (D Souza, 1998; Tavare ve Antune, 1998; Koçak, 2006), pota hizmetleri (Nali, 2002; Flippini ve Zola, 2005; Iturralde ve Quiro, 2008), eğitim hizmetleri (Moita vd., 1998; Noula vd., 1998; Lootma vd., 2001) verilebilir. Demiryollarında etkinl ölçümü ile ilgili literatür incelendiğinde diğer ulaşım ektörlerine nipeten az ayıda çalışma yapıldığı gözlenmektedir. 31
Perçin-Çakır/Demiryollarında Süper Mevcut çalışmalardaya daha çok kamu ve özel ektör demiryolu işletmelerinin etkinlleri karşılaştırılmıştır. Oum ve Yu (1994) tarafından 19 OECD ülkeinin demiryollarının etkinliği 1978-89 dönemi için VZA kullanılarak ölçülmüştür. Çalışmada girdi değişkenleri olarak çalışan ayıı, tüketilen enerji mtarı, hat uzunluğu, yolcu ve yük taşıyan vagon ayıı ile lokomotif ayıı kullanılıen, çıktı değişkenleri olarak da toplam yolcu-km ve toplam netton-km uzunlukları ile bu taşımalar onucunda elde edilen gelir mtarı olmak üzere i ayrı çıktı eti kullanılmıştır. Tretheway ve diğerleri (1997) tarafından Kanada da bulunan kamu ve özel ektöre ait demiryolu işletmelerinin 1956-1991 yılları araındaki toplam faktör verimliliği (TFV) değişimleri gelir ağırlıklı (revenue-weighted) Tornqvit Endeki kullanılarak ölçülmüştür. Çalışmada girdi değişkenleri olarak işgücü, yakıt ve enerji, malzeme ve diğer ekipman ile arazi; çıktı değişkenleri olarak da yolcu-km ve netton-km uzunlukları kullanılmıştır. Cowie (1999) tarafından İveç te faaliyet göteren kamuya bağlı 43 ve özel ektöre ait 14 demiryolu işletmeinin tekn etkinlleri karşılaştırılmıştır. 1995 yılı verilerine Banker Charne Cooper (BCC)-VZA modelinin uygulanmaı onucunda özel ektör demiryolu işletmelerinin kamu işletmelerine oranla yaklaşık %13 oranında daha etkin bulunduğu belirlenmiştir. Çalışmada girdi faktörleri olarak demiryolu işletmelerinde çalışan ayıı, lokomotif ve otoray ayıı ile arazi eğim derecei, çıktı faktörü olarak da toplam yolcu tren-km ve toplam yük tren-km uzunlukları kullanılmıştır. Canto ve diğerleri (2000) tarafından VZA yöntemiyle Avrupa daki 17 demiryolu işletmeinin 1970-1995 dönemindeki etkinliği ölçülmüştür. Uygulamada yolcu-km ve netton-km ile yolcu treni-km ve yük treni-km olmak üzere i falı çıktı eti kullanılıen girdi değişkenleri olarak çalışan ayıı, enerji ve malzeme tüketim mtarı, lokomotif ayıı, yolcu ve yük treni ayıı ile anahat uzunluğu alınmıştır. Canto ve Mauda (2001) tarafından Avrupa da faaliyet göteren 16 demiryolu işletmeinde, 1970-1990 yıllarını kapayan dönem için, Stokat Sınır Analizi (SSA) yöntemiyle etkinl ölçümü yapılmıştır. Çalışmada faaliyet giderleri girdi değişkeni olarak, yolcu-km ve netton-km değişkenleri ie çıktı değişkenleri olarak kullanılmıştır. Lan ve Lin (2003) tarafından VZA tekniğiyle 76 ülkenin demiryollarının etkinliği ölçülmüştür. Çalışmada girdiye yönel ve çıktıya yönel VZA 32
Dokuz Eylül Üniveritei İktiadi ve İdari Bilimler Fakültei Dergii, Cilt:27, Sayı:1, Yıl:2012,.29-45. modelleri uygulanmıştır. Girdiye yönel modelde girdi faktörü olarak lokomotif ve vagon ayıı ile çalışan ayıı, çıktı faktörü olarak ie tren-km kullanılmıştır. Çıktıya yönel modelde ie girdi faktörü olarak toplam tren-km alınıen, çıktı olarak toplam yolcu-km ve toplam netton-km alınmıştır. Movahedi ve diğerleri (2004) tarafından İran demiryolları ile 70 ülkenin demiryolu performanının karşılaştırılmaı amacıyla VZA ile etkinl ölçümü yapılmıştır. Çalışmada çıktı değişkenleri olarak yolcu-km ve netton-km eçilien, anahat uzunlukları, çalışan ayıı, lokomotif ayıı, yolcu treni ve vagon ayıı girdi değişkenleri olarak alınmıştır. Uygulama onucunda etkinl ıralamaında İran demiryollarının 13. ırada yer aldığı tepit edilmiştir. Jitzuumi ve Nakamura (2010) tarafından Japonya da faaliyet göteren 53 adet demiryolu şietinin etkinliği VZA yöntemiyle analiz edilmiştir. Uygulamada girdi faktörü olarak duran varlıkların yıllık paraal tutarı, çalışan ayıı, faaliyet giderleri alınıen çıktı faktörleri olarak toplam yolcu-km uzunluğu ve toplam faaliyet dışı giderler alınmıştır. Tüiye deki ulaşım itemlerinde performan ölçümü çalışmaları ile ilgili literatür incelendiğinde demiryolu ektöründe verimlil veya etkinl ölçümü konuunda herhangi bir çalışmaya ratlanılmamıştır. Literatürdeki bu ekliği gidermeye yönel olarak, bu çalışmada TCDD nin 1975-2010 yılları araındaki etkinliğini ölçmek amacıyla VZA uygulamaı yapılmıştır. Ayrıca VZA onucu etkin çıkan karar verme birimleri (KVB) ni kendi aralarında ıralamak amacıyla Süper Etkinl (Super Efficiency) ölçümü yapılmıştır. Dört bölümden oluşan bu çalışmanın inci bölümünde VZA ve Süper Etkinl teknleri ile ilgili teor bilgiler verilmiştir. Çalışmada yapılan uygulamanın yer aldığı üçüncü bölümü, elde edilen onuçların değerlendirildiği Sonuç bölümü takip etmektedir. 2. Veri Zarflama Analizi Farrell (1957), etkin üretim ınırının bilindiği ve ölçeğe göre abit getiri (ÖGSG) varayımları altında i girdi ve tek bir çıktıdan oluşan bir üretim ürecinin etkinliğini ölçmek amacıyla yaptığı çalışmayla etkinl ölçümünde doğrual programlamayı kullanan ilk bilim adamı olmuştur. Farrell in etkin ınır tahminine parçalı-doğrual dışbükey zarflamalı yaklaşımından hareketle, Charne, Cooper ve Rhode (CCR) 1978 yılındaki çalışmaıyla VZA tekniğini literatüre kazandırmışlardır. 33
Perçin-Çakır/Demiryollarında Süper 2.1. CCR-VZA Modeli CCR-VZA modelinde, değerlendirmek üzere n tane KVB nin olduğu ve her bir KVB nin m tane falı girdiyi kullanarak adet çıktıyı ürettiği varayılmaktadır. Aşağıda göterilen oran özel bir KVB nin amaç fonkiyonunun makimize edilmiş şeklini ifade etmektedir: u Y r1 h k max (2.1) m v X i1 VZA da her bir KVB, girdi ve çıktılarına erbetçe ağırlıklar atamaktadır. Ancak, tüm KVB lerin kendilerini etkin yapacak ağırlıkları eçebilmelerini engellemek için amaç fonkiyonuna i kııt eklenmiştir. Birinci kııta göre, herhangi bir KVB nin eçtiği ağırlıklar kullanılarak diğer KVB lerin etkinliği ölçüldüğünde hiçbir karar biriminin etkinliği %100' ü yani 1 değerini geçmemelidir. Aki halde o karar birimi için TFV değeri ınırız bulunacaktır. Bu kııta ilişkin notayon aşağıda göterilmektedir: r1 m i1 u v Y X rj ij 1 j=1,,n (2.2) İkinci kııta göre ie hiç bir ağırlık negatif değer taşımamalıdır. u, v 0 r = 1,.,; i = 1...,m (2.3) Bu kııtlara göre ağırlıklarını erbetçe belirleyen KVB ler onuçta aynı optimal ağırlık etini eçmektedirler (Ulucan, 2002: 188). Her i kııtın da eklenmeiyle elde edilen keirli CCR-VZA modeli aşağıda göterildiği gibidir (Charne vd., 1978: 430): u Y r1 h k max (2.4) m v X i1 34
Dokuz Eylül Üniveritei İktiadi ve İdari Bilimler Fakültei Dergii, Cilt:27, Sayı:1, Yıl:2012,.29-45. r1 m i1 u v Y X rj ij 1 j = 1,,N u, v 0 r = 1.,; i = 1...,m Yukarıdaki keirli modele amaç fonkiyonunun paydaını 1 değerine m eşitleyen v X 1 notayonu eklenerek keirli model, onuz elemanlı i1 çözüm kümeini temil eden ve Simplex türü algoritmalarla çözümlenebilen bir eş doğrual programlama modeline dönüştürülmektedir. VZA tanımlamaı da bu aşamadan onra başlamaktadır. Aşağıda girdiye yönel olarak kurulan ve literatürde CCR-VZA Modeli olarak bilinen model göterilmektedir (Cook ve Seiford, 2009: 68): CCR-VZA Modeli (Girdiye Yönel): (2.5) k r1 m i1 u v r1 Y X rj u Y m v i1 1 X ij 0 k ve j = 1,..,n u, r = 1,.., ; i = 1,..,m v Doğrual programlamanın dualite özelliğinden yararlanarak (2.5) eşitliğindeki modelin eş doğrual modeli aşağıdaki gibi kurulmaktadır (Cooper vd., 2004: 1-39): Dual-CCR VZA Modeli (Girdiye Yönel) (2.6) m n F k min k i r i1 r1 jx ij i kx 0 i = 1,..,m r1 jkyrj r Y 0 r = 1,.., r1, i r j, 0 35
Perçin-Çakır/Demiryollarında Süper VZA modellerinin çözümü onucunda KVB ler etkin ve etkin olmayan şeklinde i gruba ayrılmaktadır. Etkin olmayan KVB lerin ütünlük ıralamaı elde ettleri etkinl korlarına göre yapılmaktadır. Buna göre ıfır değerine en yakın kora ahip KVB en etkiniz KVB olarak değerlendirilmektedir. Ancak tüm etkin KVB ler 1 değerine ahip olduklarından kendi aralarında bir etkinl ıralamaı yapılamamaktadır. Adler ve diğerleri (2002), VZA literatüründeki KVB ıralama yöntemlerini altı grupta toplamışlardır (Adler vd., 2002; Yıldırım, 2009: 71): 1. Etkinl korlarından türetilen çapraz etkinl matriine dayalı ıralama 2. Etkin karar birimlerini kendi aralarında ıralayan üper etkinl yöntemi 3. Etkin KVB lerin etkin olmayan KVB ler için referan göterilme ayılarına dayanan kıyalama yöntemi 4. Çok değişkenli itatit teknlerine dayalı ıralama 5.Etkiniz KVB lerin bütün girdi ve çıktılarındaki ortalama oranal etkinizllerine göre ıralanmaı 6. Çok amaçlı karar verme yöntemlerine dayalı ıralama Bu çalışmada VZA uygulamaı onucu etkin çıkan KVB lerin etkinl ıralamaı, Süper Etkinl yöntemi kullanılarak gerçekleştirilmiştir. 2.2. Süper Etkinl (Super Efficiency) Modeli Anderen ve Peteren (1993) tarafından literatüre kazandırılan Süper etkinl modelinde, her bir etkin KVB, ıraıyla etkin üretim ınırından çıkarılmakta ve çıkarılan KVB nin yeniden belirlenen etkin ınıra olan uzaklığı ölçülmektedir. Heaplamalar onucunda elde edilen üper etkinl korları araından en yükek değere ahip olan KVB en etkin birim olacaktır. Her bir etkin KVB elde ettiği Süper etkinl korlarına göre büyükten küçüğe doğru ıralanarak kendi aralarındaki ütünlük ıralamaı elde edilir (Özden, 2008:178). Süper etkinl modeli, değerlendirmeye alınan KVB nin referan etinden çıkarılma özelliği dışında dual CCR-VZA modeline denktir. Süper etkinl modeli aşağıda göterilmektedir (Anderen ve Peteren, 1993:1262): 36
Dokuz Eylül Üniveritei İktiadi ve İdari Bilimler Fakültei Dergii, Cilt:27, Sayı:1, Yıl:2012,.29-45. Süper Etkinl Modeli (2.7) F k min k j1 jk X j ij i k X 0 i = 1,..,m j1 jk jk Y rj r Y 0 r = 1,..,, i r j, 0 3. Uygulama Bu çalışmanın amacı TCDD nin yıllara göre kurumal performanının VZA ile analiz edilmeidir. Bu bağlamda, TCDD nin yayımlamış olduğu itatit yıllıklarından yararlanarak 1975-2010 yıllarını kapayacak şekilde etkinl ölçümü yapılmıştır. Bir başka deyişle, tam verileri bulunan 36 yılın her biri ayrı bir bağımız KVB kabul edilerek, bu 36 KVB nin yer aldığı VZA modeli yardımıyla TCDD nin 1975-2010 yılları araı kurumal etkinliği ölçülmüştür. VZA uygulamaında kullanılmak üzere, literatürdeki çalışmalar dkate alınarak eçilen üç adet girdi değişkeni ve i adet çıktı değişkeni ile bu değişkenlere ilişkin tanımlayıcı bilgiler Tablo 1 de göterilmektedir. Tablo 1. Analizde Kullanılan Girdi ve Çıktı Değişkenleri Tür Birim Tanımlama Girdi Yolcu Araç Kapaitei Adet Yolcu araçlarının (yolcu vagonu + diziler) taşıma kapaitei Yük Taşıma Kapaitei Çalışan Sayıı Çıktı Yolcu-km Netton-km Ton Adet Km Ton Yük vagonlarının taşıma kapaitei Sözleşmeli, memur ve işçi tatüünde çalışan peronel ayıı Bir yolcunun bir kilometre meafeye taşınmaıyla ifade edilen ölçü birimi Bir ton yükün bir kilometre meafeye taşınmaıyla ifade edilen ölçü birimi Literatürde, uygulamalarda kullanılacak VZA modeli ile ilgili bazı kııtlar önerilmektedir. Ramanathan a (2003: 175) göre KVB ayıı, girdi ve çıktı 37
Perçin-Çakır/Demiryollarında Süper ayıı toplamının en az i veya üç katı olmalıdır. Bu çalışma, KVB ayıı ile ilgili önerilen kııtı karşılamaktadır. Ayrıca, performanı değerlendirilen KVB ler monopol veya tekel konumunda ieler ÖGSG varayımının kullanılmaı daha uygundur (Ramanathan (2003: 174). TCDD İşletmei doğal tekel konumunda olduğundan çalışmada ÖGSG varayımına dayalı CCR-VZA modeli kullanılmıştır. Tekel niteliğindeki işletmeler rekabet bakıı altında olmadıklarından çıktılarını artırmaya yönel çaba götermemekte ve genelde maliyetlerini (girdileri) minimize etmeyi amaçlamaktadırlar. Bu nedenle, çalışmada girdiye yönel CCR-VZA modeli tercih edilmiştir. Kurulan VZA modelinin ve üper etkinl uygulamaının çözümünde Holger Scheel tarafından geliştirilen EMS 1.3 bilgiayar paket programından yararlanılmıştır. Tablo 2 de, VZA uygulamaı onucunda elde edilen etkinl değerleri ve etkin olmayan KVB lerin etkin olabilmei için referan almaı gereken KVB ler göterilmektedir. Tablo 2. KVB lerin Etkinl Skorları ve Referan Setleri KVB CCR-VZA Skoru Referan Seti Ref. Gö. Say. 1975 0.994 1976, 1979-1976 1.000-4 1977 0.960 1976, 1979, 1997-1978 0.952 1976, 1979, 1997-1979 1.000-15 1980 0.909 1979, 2003-1981 0.910 1979, 1993, 2003, 2010-1982 0.828 1979, 1988, 1997-1983 0.837 1979, 1988, 1997-1984 0.930 1979, 1987, 1997-1985 0.943 1979, 1988, 1997-1986 0.877 1979, 1988, 1997-1987 0.902 1979, 1988, 1997-1988 1.000-11 1989 1.000 - - 1990 0.947 1988, 1993, 2010-1991 0.903 1988, 1993, 1997, 2010-1992 0.930 2010, 1993, 1988-1993 1.000-9 1994 0.927 1979, 1993, 2003, 2010-1995 0.902 1979, 1993,1997, 2010-1996 0.901 1976, 1997, 2010-1997 1.000-16 1998 0.993 1988, 1993,1997, 2010-1999 0.996 1988, 1993, 2010-2000 0.991 1997, 2003, 2010-2001 0.889 1979, 2003-38
Dokuz Eylül Üniveritei İktiadi ve İdari Bilimler Fakültei Dergii, Cilt:27, Sayı:1, Yıl:2012,.29-45. KVB CCR-VZA Skoru Referan Seti Ref. Gö. Say. 2002 0.860 1979, 2003-2003 1.000-11 2004 0.965 1997, 2003, 2010-2005 0.923 1997, 2003, 2010-2006 0.940 1997, 2003, 2010-2007 0.965 1993, 2003, 2010-2008 0.956 2010-2009 0.956 2003, 2010-2010 1.000-16 Ortalama 0.944 Tablo 2 ye göre, analiz dönemi içinde TCDD nin adece ekiz yıl (1976, 1979, 1988, 1989, 1993, 1997, 2003, 2010) etkin çalıştığı görülmektedir. Diğer 28 yıl için etkinl korları 1 değerinin altında olduğundan TCDD İşletmei bu yıllarda CCR-etkiniz çalışmıştır. 1982 ve 1983 yılları en düşük etkinl koruna (ıraıyla 0.828 ve 0.837) ahip yıllar olduğundan bu dönem TCDD nin en etkiniz çalıştığı yıllar olmuştur. 0.828 koru TCDD nin 1982 yılında kaynaklarının %82,8 ini amaçlarına ulaşmak için kullandığını, %17,2 ini ie iraf ettiğini belirtmektedir. Başka bir deyişle, bu kor TCDD nin 1982 yılında kullandığı girdi mtarını %17,2 oranında azaltarak da aynı çıktı mtarını üretebileceğini götermektedir. Referan kümei, etkiniz bir KVB nin etkin duruma gelebilmei için örnek almaı gereken KVB leri götermektedir. Etkin KVB lerin referan göterilme ayılarına bakıldığında 1997 ve 2010 yıllarının en çok (16 şar kez) referan göterilen yıllar olduğu görülmektedir. 1989 yılı ie etkin çıktığı halde hiçbir etkiniz KVB nin referan kümeinde yer almamıştır. Etkiniz KVB ler için referan olacak girdi ve çıktı değerleri etkin KVB lerin girdi ve çıktı değerlerinin doğrual bileşimlerinden oluşmaktadır. Bu bileşim ile etkin üretim ınırı üzerinde bulunan referan karar birimleri kuramal (hipotet) bir KVB belirlemektedir. Elde edilen kuramal KVB lere ait girdi ve çıktı mtarlarından yararlanılarak etkin olmayan KVB lerin girdi ve çıktılarında yapabileceği potaniyel iyileştirmeler (Pİ) yüzde olarak aşağıdaki formülle heaplanmaktadır (Özden, 2008: 173): Pİ(%) Hedeflenen Gerçekleşen x100 (2.8) Gerçekleşen 39
Perçin-Çakır/Demiryollarında Süper Bu formülayona göre etkiniz bir KVB nin etkin olabilmei için, Pİ yüzdei negatif çıkan değişken değeri Pİ oranında azaltılmalı, pozitif çıkan değişken değeri Pİ oranında artırılmalıdır. Pİ değerinin ıfır çıkmaı, herhangi bir iyileştirmeye gerek olmadığı anlamına gelmektedir. Tablo 3, etkiniz KVB ler için yapılabilecek potaniyel iyileştirme oranlarını götermektedir. Tablo 3. Etkiniz KVB ler için Potaniyel İyileştirme Oranları KVB Yolcu kap. Yük kap. Peronel Yolcu-km Netton-km 1975-21,97-0,61-0,16 0,00 0,00 1977-5,68-4,03-0,50 0,00 0,00 1978-5,37-4,82-0,59 0,00 0,00 1980-9,28-9,15-1,03 0,00 8,62 1981-8,98-8,98-0,98 0,00 0,00 1982-17,19-17,19-2,83 0,00 0,00 1983-16,29-16,29-2,18 0,00 0,00 1984-7,03-7,02-1,09 0,00 0,00 1985-5,73-5,73-0,94 0,00 0,00 1986-12,35-12,34-1,52 0,00 0,00 1987-9,76-9,76-1,00 0,00 0,00 1990-5,29-6,97-0,43 0,00 0,00 1991-9,71-9,71-0,78 0,00 0,00 1992-7,00-8,11-0,53 0,00 0,00 1994-7,26-7,26-0,54 0,00 0,00 1995-9,83-9,83-0,73 0,00 0,00 1996-12,58-9,86-0,74 0,00 0,00 1998-0,71-0,71-0,05 0,00 0,00 1999-0,42-3,53-0,03 0,00 0,00 2000-15,64-0,86-0,06 0,00 0,00 2001-16,35-11,14-0,79 0,00 1,29 2002-16,98-14,01-0,93 0,00 3,16 2004-15,82-3,54-0,22 0,00 0,00 2005-14,15-7,66-0,42 0,00 0,00 2006-6,37-6,03-0,32 0,00 0,00 2007-3,47-3,47-0,18 0,00 9,41 2008-6,25-4,42-0,68 0,61 0,00 2009-5,19-4,35-0,21 0,00 7,61 Tablo 3 incelendiğinde VZA uygulamaı onucu en etkiniz karar birimleri olarak belirlenen 1982, 1983, 1986, 2002 ve 2001 yıllarının beklendiği gibi toplamda en yükek potaniyel iyileştirme yüzdelerine ahip oldukları görülmektedir. Örneğin 1982 yılı için potaniyel iyileştirme yüzdeleri; yolcu araç kapaitei ile yük taşıma kapaitei için %17,19 ve peronel ayıı için 40
Dokuz Eylül Üniveritei İktiadi ve İdari Bilimler Fakültei Dergii, Cilt:27, Sayı:1, Yıl:2012,.29-45. %2,83 tür. TCDD işletmei 1982 yılı girdilerini belirtilen oranlarda azalttığı takdirde etkin duruma gelecektir. Diğer etkiniz yıllar da etkin olabilmek için aynı yolu izlemelidir. VZA uygulamaı onucunda etkin olarak değerlendirilen KVB lerin kendi aralarındaki ütünlük ıralamaını göteren Süper Etkinl uygulamaının onuçları Tablo 4 te göterilmektedir. Tablo 4. Süper Etkinl Modeli Sonuçları KVB 2010 1979 1988 2003 1993 1997 1976 1989 Etkinl Sıralamaı Etkinl Skoru 1 1.153 2 1.136 3 1.047 4 1.046 5 1.042 6 1.013 7 1.011 8 1.002 Tablo 4 e göre 2010 yılı 1.153 koru ile etkinl ıralamaında ilk ırada, 1989 yılı ie 1.002 koru ile on ırada yer almaktadır. Bu tabloda yer alan ve her biri 1 den büyük olan korlar etkin KVB lerin etkin durumları değişmeden girdilerini hangi oranda artırabileceklerini götermektedir. Örneğin 1.153 koru 2010 yılının, kullandığı girdi mtarlarını %15,3 oranında artıra bile yine etkin bir KVB olarak değerlendirileceği anlamına gelmektedir. Süper Etkinl modeli onuçları ile Tablo 2 de referan kümelerinde yer alan etkin KVB lerin referan göterilme ayıları araında paralell bulunmaktadır. En etkin KVB olan 2010 yılı en çok referan göterilen (16 kez) i KVB den biri en Süper etkinl ıralamaında on ırada yer alan 1989 yılı hiçbir etkiniz KVB için referan göterilmemiştir. 4. Sonuç TCDD İşletmeinin 1975-2010 dönemindeki yıllık performanlarının ölçülmeini amaçlayan bu çalışmada, yıllar itibarıyla TCDD nin kurumal etkinl düzeyi belirlenmiş ve etkin kullanamadığı kaynakları için hangi oranda iyileştirmeler yapılabileceği ortaya konulmuştur. Demiryollarında etkinliği artırmak, girdi kaynaklarını optimum kullanmanın yanında taşınan yolcu ayıı ve yük mtarları gibi önemli çıktılarını artırmak ile de mümkündür. Yönetimel açıdan ie demiryollarına hak ettiği önemin bir an önce verilerek ulual bir demiryolu politaı oluşturulmaı, altyapı, araştırma-geliştirme ve inovayon çalışmalarına ayrılan bütçenin artırılmaı diğer etkinl artırıcı yöntemler olarak düşünülmektedir. Bu ayede Tüiye demiryolları gelişmiş birçok ülkede 41
Perçin-Çakır/Demiryollarında Süper olduğu gibi ulaştırma itemi içeriinde, güvenliği ve konforu nedeniyle, hak ettiği konuma yükelebilecektir. Bu çalışma, uygulamada kullanılan yöntem ve eçilen girdi-çıktı değişkenlerinden kaynaklanan bazı kııtlara ahiptir. İlk olarak, bir KVB nin gözlem kümeine alınmaı ya da mevcut KVB lerden bir veya biaçının modelden çıkarılmaıyla falı onuçlar elde edilebilir. Ayrıca VZA, onuçları adece uygulandığı dönem için geçerli olan bir yatay keit analizidir. Aynı karar birimlerinin etkinliği başka bir dönemde incelendiğinde falı onuçlar elde edilebilecektir. Son olarak, demiryolu hatlarının büyük oranda şehir meezlerinin dışından geçmei nedeniyle yol ve ulaşım zamanları çok uzamaktadır. Bu nedenle çalışmada çıktı değişkenleri olarak kullanılan yolcukm ve netton-km uzunluklarının demiryolları performanını olduğundan yükek götereceği göz önünde bulundurulmalıdır. Bu çalışma, yukarıda bahedilen kııtlarına rağmen Tüiye demiryollarının performanını ölçmeyi amaçlayan ilk çalışma olduğundan ileri çalışmalar açıından referan olacağı düşünülmektedir. Bundan onra yapılacak olan çalışmalarda falı girdi-çıktı değişkenleri kullanılarak TCDD nin finanal performanı ve tahi etkinliği ölçülebilir ya da parametr yöntemler kullanılarak etkinl ölçümü yapılabilir. Ayrıca diğer ülke demiryollarıyla TCDD İşletmei nin performanı karşılaştırılabilir. KAYNAKLAR Adler, N., L. Friedman ve Z. Stern (2002) Review Of Ranking Method In The Data Envelopment Analyi Context, European Journal of Operational Reearch, 140, 249-265. Atkinon, S.E. ve R. Halvoren (1986), The relative Efficiency of Public and Private Firm in a Regulated Environment: The Cae of U.S. Electric Utilitie, Journal of Public Economic, 29(3), 281-294. Anderen, P. ve N.C. Peteren (1993), A Procedure for Ranking Efficient Unit in Data Envelopment Analyi, Management Science, 39, 1261-1264. Banker, R.D., A. Charne ve W.W. Cooper (1984), Some Model for Etimating Technical and Scale Inefficiencie in Data Envelopment Analyi, Management Science, 30 (9), 1078-1092. Bruggink, T. H. (1982), Public Veru Regulated Private Enterprie in the Municipal Water Indutry: A Comparion of Operating Cot, Quarterly Review of Economic and Buine, 22(1), 111-25. 42
Dokuz Eylül Üniveritei İktiadi ve İdari Bilimler Fakültei Dergii, Cilt:27, Sayı:1, Yıl:2012,.29-45. Canto, P., J.M. Pator ve L. Serrano (2000), Efficiency Meaure and Output Specification: The Cae of European Railway, Journal of Tranportation and Statitic, 3(3), 61-68. Canto, P. ve J. Maudo (2001), Regulation and Efficiency: The Cae of European Railway, Tranportation Reearch Part A, 35, 459-472. Cave, C. ve L. R. Chritenen (1980), The Relative Efficiency of Public and Private Firm in a Competitive Environment: The Cae of Canadian Railroad, Journal of Political Economy, 88(5), 958-976. Charne, A. W.W. Cooper ve E. Rhode (1978), Meauring the Efficiency of Deciion Making Unit, European Journal of Operational Reearch, 2, 429-444. Cook, W.D. ve L.M. Seiford (2009), Data Envelopment Analyi (DEA)- Thirty Year On, European Journal of Operational Reearch, 192, 1-17. Cooper, William W., L.M. Seiford ve K. Tone (2000), Data Envelopment Analyi: A Comprehenive Text with Model, Application, Reference and DEA-Solver Software, New Yo: Kluwer Academic Publiher. Cooper, William W., L.M. Seiford ve J. Zhu (2004), Data Envelopment Analyi Hitory, Model and Interpretation, Cooper W.W, Seiford L.M., Zhu J. (Ed), Handbook of Data Envelopment Analyi içinde (1-39), Boton: Kluwer Academic Publiher. Cowie J. (1999), The Technical Efficiency of Public and Private Ownerhip in the Rail Indutry: the Cae of Swi Private Railway, Journal of Tranport Economic and Policy, 33, 241-252. Çağlar, A. (2003), Veri Zarflama Analizi ile Belediyelerin Etkinl Ölçümü, Hacettepe Üniveritei Fen Bilimleri Entitüü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara. D Souza, J. ve W.L. Megginon (1998), Source of Performance Improvement in Privatized Firm - Telecommunication Indutry, Woing paper, Univerity of Georgia. Fare, R., S. Grokopf, S. ve J. Logan (1985), The Relative Performance Of Publicly-Owned And Privately-Owned Electric Utilitie, Journal of Public Economic 26(1), 89 106. Farrell, M.J. (1957), The Meaurement of Productive Efficiency, Journal of Royal Statitical Society Serie A (General), 120(3), 253-281. Flippini, M. ve M. Zola (2005), Economie of Scale and Cot Efficiency in the Potal Service: Empirical Evidence from Switzerland, Applied Economic Letter, 12 (7), 437-441. 43
Perçin-Çakır/Demiryollarında Süper Harper, J. T. (2002), The Performance of Privatized Firm in the Czech Republic, Journal of Banking and Finance, 26, 621-649. Jituzumi, T. ve A. Nakamura (2010), Caue of Inefficiency in Japanee Railway: Application of DEA for Manager and Policymaker, Socio- Economic Planning Science, 44 (3), 161-173. Iturralde, M.J. ve C. Quiro (2008), Analyi of Efficiency of European Potal Sector, Int.J. of Production Economic, 114, 84-90. Kaynak, M. (2002). Yeni Demiryolu Çağı, Yükek Hızlı Trenler ve Tüiye, Ekonom Yaklaşım, 13 (42). Koçak, S. (2006), Tü Telekom Şebekelerinde Performan Ölçümü: Veri Zarflama Analizi Uygulamaı, Yükek Lian Tezi, Gazi Üniveritei Fen bilimleri Entitüü, Ankara. Lan, L.W. ve E.T. Lin (2003), Technical Efficiency and Service Effectivene for Railway Indutry: DEA Approache, Journal of the Eatern Aia Society for Tranportation Studie, 5, 2932-2947. Lootma, F., A., B. Karen ve A. Leeuwee (2001), "Aement of School via Regreion Analyi, DEA, and MCDA", 18 th European Conference on Operational Reearch, Rotterdam. Meyer, R.A., (1975), Publicly Owned Veru Privately Owned Utilitie: A Policy Choice. The Review of Economic and Statitic, 62(4), 391 399. Moita, M.H. ve C.E. Frie (1998), "Data Envelopment Analyi (DEA) Applied to Public Elementary School", 16 th European Conference on Operational Reearch, Belça. Moore, T.G. (1970), The Effectivene of Regulation of Electric Utility Price, Economic Journal, 36 (4), 365-375. Movahedi, M.M., S. Saati ve A.R. Vahidi (2004), The Comparion Between Iranian Railway and Other Countrie, Preent The Suggetion for Improving It, Technical Scientific Quarterly Journal, Azad Univerity, Firoozkooh Branch. Neuberg, L.G. (1977), Two Iue in the Municipal Ownerhip of Electric Power Ditribution Sytem, The Bell Journal of Economic, 8 (1), 303-323. Nali, H. (2002), Productivity and the Subtitution Between Labour and Capital in Potal Organization. Crew, M.A., Kleindorfer, P.R. edt. Potal and Delivery Service: Pricing, Productivity, Regulation and Strategy, içinde, Kluwer Academic Publiher, Boton, 171-198. Noula, A.G. ve K. W. Ketkar (1998), "Efficient Utilization of Reource in Public School: A Cae Study of New Jerey", Applied Economic 30 (10), 1299-1306. 44
Dokuz Eylül Üniveritei İktiadi ve İdari Bilimler Fakültei Dergii, Cilt:27, Sayı:1, Yıl:2012,.29-45. Oum, T.H. ve C. Yu (2004), Economic Efficiency of Railway and Implication for Public Policy: A Comparative Study of the OECD Countrie Railway, Journal of Tranport Economic and Policy 28(2), 21 38. Özcan, İ.Ç. (2006) Demiryolu Ulaştırmaında Kamu-Özel İşbirliği Modeli ve Tü Tecrübei, Ululararaı Demiryolu Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Özden, Ü.H. (2008), Veri Zarflama Analizi (VZA) ile Tüiye deki Vakıf Üniveritelerinin Etkinliğinin Ölçülmei, İtanbul Üniveritei İşletme Fakültei Dergii, 37 (2), 167-185. Pecatrice, D.R., ve Trapani III, J.M. (1980), The Performance and Objective of Public and Private Utilitie Operating in The United State, Journal of Public Economic 13 (2), 259 276. Ramanathan, R. (2003), An Introduction to Data Envelopment Analyi: A Tool for Performance Meaurement, New Delhi: Sage Publication. Sueyohi, T.ve S. Aoki (2001), A Ue of a Nonparametric Statitic for DEA Frontier Shift: the Krukal and Walli Rank Tet, Omega, 29, 1-18. Tavare, G. ve C.H. Antune (1998), A DEA Approach to the Analyi of Moderniation of Telecommunication Service, Annual Conference of the Operational Reearch Society, Berlin, 127-134. Tretheway, M.W., W.G. Water ve A.K. Fok (1997), The Total Factor Productivity of the Canadian Railway (1956-91), Journal of Tranport Economic and Policy, 31, 93-113. Ulucan A. (2002), İSO 500 Şietlerinin Etkinllerinin Ölçülmeinde Veri Zarflama Analizi Yaklaşımı: Falı Girdi Çıktı Bileşenleri ve Ölçeğe Göre Getiri Yaklaşımları ile Değerlendirmeler, Ankara Üniveritei, Siyaal Bilgiler Fakültei Dergii, 57 (2), 85-202. Yıldırım, İ.E. (2009), Veri Zarflama Analizi Sürecinde Temel Bileşenler Analizinin Ayırım Gücünü Arttırıcı Etkii, İtanbul Üniveritei İşletme Fakültei Dergii, 38(1), 66-83. Yıldız, M.C. (2004), Omanlı dan Günümüze Demiryolu Politalarına Genel Bir Bakış, Ekev Akadem Dergii,19, 195-208. Zaim, O. ve E. Çakmak (1992), Tüiye Çimento Sanayii ve Tarım Keiminde Etkinl. 3. İzmir İktiat Kongrei Sektörel Gelişme Stratejii Kitapçığı, 181-188. http://www.tcdd.gov.tr/home/detail/?id=267, (Erişim tarihi: 23.07.2011). 45