KALP NAKLİ SONRASI HASTALARDA BESLENME Hazırlayan: Diyetisyen Nevin Saran Bu yazının amacı siz kalp nakli olmuş hastaların kalp naklinden sonraki dönemde beslenmenizle ilgili konularda bilgi sahibi olmanızı ve sizin için uygun beslenme bilinci alışkanlıkları kazanmanızı sağlamaktır. Sağlıklı ve dengeli beslenme kuralları herkes için olduğu gibi sizin için de geçerli olacaktır. Ancak yaşam kalitenizi arttırmak ve sağlık sorunlarını en az düzeye indirmek için sizin bazı noktalarda daha bilinçli beslenme tercihleri yapmanız gerekecektir. Yiyecekleri nasıl pişireceğiniz, hangi yiyecekleri daha öncelikli olarak tercih etmeniz gerektiği veya hangi yiyeceklerden kaçınmanız gerektiği, yiyeceklerin nasıl hazırlanması gerektiği ve hijyen gibi konular sizin daha çok dikkat etmeniz gereken konular olacaktır. Kalp nakli sonrası hastanede kaldığınız süre boyunca beslenme durumunuz değerlendirilip taburcu olancaya kadar ki süreçte size biyolojik değeri (vücutta kullanılabilirlilik oranı) yüksek proteinli bir diyet planlanır. Bu diyet ameliyat yaralarınızın iyileşmesine ve beslenme durumunuzun düzelmesine yardımcı olur. Bu zorunlu diyette size verilen protein miktarı böbreklerinizin durumuna ve nakilden sonraki çalışmasına göre değiştirilebilir. Ancak ameliyattan sonraki iyileşme durumunuz tamamlandıktan sonra yüksek proteinli diyeti daha fazla sürdürmenize gerek olmayacaktır. Ameliyattan sonra iştahınızın yerine gelmesi biraz zaman alabilir. Ancak şunu unutmayın ki ameliyattan sonra iyileşme hızınız ve yaralarınızın kapanması vücudunuzun ihtiyacı olan yeterli kalori ve proteinin alınmasıyla sağlanacaktır. Bu nedenle hastaneden taburcu olana kadar ki bu dönemde beslenmeniz çok önemlidir. Ameliyattan sonra eğer iştahsızlık sorunu yaşıyorsanız: Öğünlerinizi bölün, daha küçük ve daha sık öğünler şeklinde beslenin Mide bulantılarınız varsa bu şikayetleri azaltmak için etimek ve kraker gibi kuru şeyler yemeyi deneyin Bu dönemde özellikle sevdiğiniz ve sizin için uygun yiyecekleri yemeği tercih etmeye çalışın Eğer yeterli miktarda yemek yiyemiyorsanız diyetisyeninizle veya doktorunuzla görüşün. Diyetisyeniniz veya doktorunuz doğal yiyecekleri yiyemediğiniz dönemde size bu yiyeceklerin yerine geçen tıbbi beslenme içecekleri önerebilirler.
Nakil ameliyatınızdan sonra diyetinizde ve beslenme alışkanlıklarınızda dikkat etmeniz gereken kurallar şunlardır. Sodyum (Na) ve Sıvı kısıtlaması Kalori kısıtlaması Konsantre karbonhidratların kısıtlanması Çözünür Lif oranı yüksek yiyeceklerin alımının arttırılması Kolesterol ve Doymuş Yağ alımının azaltılması Kafein içeren yiyecek ve içeceklerin sınırlandırılması Alkol ve sigara tüketilmemesi Temiz ve hijyenik yemek yapma kurallarına uymak SODYUM (Na) VE SIVI KISITLAMASI Sofralarımızda kullandığımız tuz Sodyum (Na) ve Klor (Cl) denilen iki çeşit mineralden oluşur. Bu iki mineralden sodyum (Na) iyonu vücudumuzda sıvı tutulmasını arttırır. Sodyum ve buna bağlı olarak sıvı tutulması damarlarınızdaki ve dokuların arasındaki sıvının ekstra artması demektir. Vücudunuzda sıvı yükünün artması dolaşım sistemi üzerinde yük oluşturur ve kalbin daha fazla çalışıp yorulmasına neden olur. Yine kalp naklinden sonra kullandığınız Prednisone (Prednizon) vücudunuzda Sodyum (Na) ve sıvı tutulmasına neden olur. Bu nedenle Prednisone (Prednizon) kullandığınız sürece de Sodyum (Na) ve sıvı sınırlaması yapmak zorundasınız. Sıvı ve tuzun vücutta tutulumunu azaltmak için her ikisini de kısıtlamanız gerekir. Sıvıyı azaltmak için yiyeceklerin sıvı formu yerine katı olanlarını tüketin. Örneğin meyve suyu içmek yerine meyvenin kendisini yiyin. Tuzu azaltmak için de tuz ve tuzlu yiyeceklerden kaçının. Bunlara ilave olarak doktorunuz tarafından size tedavinizin bir parçası olarak vücudunuzda tuz ve sıvı birikimini önlemek için idrar sökücü ilaç da yazacaktır. TUZ VE TUZ İÇERİĞİ YÜKSEK YİYECEKLER -Salam, sosis, sucuk, pastırma, jambon gibi şarküteri ürünleri -Konserve sardalya, hamsi vb. balık konserveleri -Peynir, zeytin (bunların tuzsuz olanları tercih edilmeli) -Salamura olarak hazırlanan sebzeler, turşu, konserve -Tuz ilave edilmiş sebze suları, domates suyu, hazır her türlü sos (makarna, salata sosları vb), baharat karışımları, köfte harçları -Salça (özellikle ev yapımı salçalar) -Normal ekmek, cipsler, çubuk krakerler, hazır patlamış mısırlar, pastane ürünleri ve diğer tuz ilave edilmiş atıştırmalıklar -Fıstık, çekirdek, leblebi gibi tuzlu kuru yemişler -Hazır çorbalar, et suyu ve tavuk suyu tabletleri -Monosodyum Glutamat (MSG) içeren hazır yiyecekler
KALORİ KISITLAMASI Ağırlığınıza göre kaloriniz artırılabilir, azaltılabilir veya aynı oranda sürdürülmesi gerekebilir. Eğer olmanız gereken kilonun üzerine çıkarsanız yani kilolu veya obez olursanız kalbinizin daha fazla çalışması gerekir. Kullandığınız ilaç tedavilerinizden bazıları açlık hissetmenize ve daha çok yemek yiyip kilo almanıza sebep olabilirler. Bu nedenle yediğiniz yiyeceklerin porsiyonlarını kontrol etmeyi öğrenmelisiniz. Ayrıca kilolu olmak kalbinizin fazla çalışmasına ilave olarak kan değerlerinizde trigliserit (kan yağları) oranının yükselmesine sebep olabilir. Kan yağlarının (trigliserit) yükselmesi kalp damarlarının sertleşmesine dolayısıyla kalp damar hastalıklarının oluşmasına neden olur. KONSANTRE KARBONHİDRATLARIN AZALTILMASI Konsantre karbonhidratlar diğer adıyla basit şekerler; şeker, reçel, bal, pekmez, pasta, kek, kurabiye vb yiyeceklerdir. Diyetinizde şeker ve şekerli yiyeceklerin sınırlandırılmasının nedeni enerji yoğunluklarının çok yüksek olması ve fazla kalori alıp kilo artışına neden oldukları içindir. Size kilo alma programı uygulanmadığı sürece vücut ağırlığınızdaki istenmeyen kilo artışları dolaşım sisteminizin dolayısıyla kalbinizin yükünü arttırır. İkinci nedeni de konsantre şekerlerin fazla miktarda alınması kandaki trigliserit (kan yağları) seviyesinin artmasına neden olur. Trigliserit (kan yağları) seviyesinin artması daha önce de bahsettiğimiz gibi kalp damarlarınızın sertleşmesine yani kalp damar hastalıklarının oluşmasına neden olabilir. Beslenmenizde basit şekerlerin tüketimini azaltıp yerine kompleks şekerleri tercih etmeniz gerekir. Kompleks şekerler daha çok meyve, sebze, kurubaklagiller, tahıl ve tahıl ürünlerinde bulunur. Yine vücudunuzun yeni kalbinizi reddetmemesi için kullandığınız Prednisone (Prednizon) gibi ilaçlar kan şekeri değerlerinizin bozulmasına neden olabilir. Bu istenmeyen yan etkileri en az düzeye indirebilmek için konsantre şekerler yerine kompleks şekerleri tercih etmeniz kan şekeri değerlerinizin daha dengeli seviyelerde sürmesini sağlayabilecektir.
ÇÖZÜNÜR LİF ORANI YÜKSEK YİYECEKLERİN ALIMININ ARTTIRILMASI Bitkisel kaynaklı yiyeceklerin sindirilemeyen kısımlarına lif (posa) denir. Yiyeceklerle aldığımız posa (lif) çözünür (suda çözünen) ve çözünmez (suda çözünmez) lif olarak iki gruba ayrılır. Bunlardan özellikle çözünür lif içeriği yüksek yiyecekler kan seviyesindeki kolesterolün düşmesine ve kan şekerlerininin daha dengeli yükselmesine sebep olup açlık sürenizi kontrol edebilmenize de yardımcı olur. Bu sebeple özellikle çözünür lif içeren yiyeceklerin tüketiminin diyetinizde arttırılması gerekir. Çözünür posa içeren yiyecekler: -Kurufasulye, nohut, mercimek gibi kurubaklagiller -Yulaf, arpa -Elma, portakal, havuç, bezelye gibi bir çok sebze ve meyveler Diyetinizde çözünür ve çözünmez toplam lif alımının artmasını sağlamak için Beyaz ekmek yerine esmer ekmekleri (kepek, çavdar, yulaf, tahıllı) tercih edin, meyve suyu yerine meyvenin kendisini yemek ve özellikle kabuklarıyla yenilebilenleri kabuklarıyla yiyin, pirinç yerine kepekli pirinç, makarna veya bulgur tercih edin, Hazır çorba yerine ev yapımı tahıllı çorbaları tercih edin, haftada bir- iki kez kurubaklagil (kurufasulye, nohut, mercimek vb.) yiyin. KOLESTEROL VE DOYMUŞ YAĞ ALIMININ SINIRLANDIRILMASI Kolesterol vücudumuzda üretilen ve hayvansal kaynaklı yiyeceklerle vücuda alınan ve vücut için gerekli yağ benzeri bir maddedir. 3 grup yağ vardır: 1. Doymuş yağlar 2. Tekli doymamış yağlar 3. Çoklu doymamış yağlar Doymuş yağlar aynı zamanda kolesterolden de zengin yiyeceklerdir. Kolesterol ve doymuş yağ oranı yüksek yiyeceklerin fazla miktarlarda alınması kan damarlarının sertleşmesi ve kalp hastalıkları riskini doğurabilir. Vücuttaki kolesterol ve doymuş yağlar kan damarlarının yüzeyinde birikerek damarlarda serleşme ve daralmalara
sebep olurlar. Kan damarlarında daralma arttığında kan kalbinize yeterli kan yani oksijeni taşıyamaz ve kalp hücreleri ölür. Buna Koroner Arter Hastalığı denir. Bu nedenle kalp nakli sonrasında kalp sağlığınızı koruyabilmek ve oluşabilecek kalp hastalıklarını önlenebilmek için Tekli doymamış ve Çoklu doymamış yağların diyetle alımının arttırılması, doymuş yağların alımının ise azaltılması gerekir. Bu kolesterol ve doymuş yağların kandaki seviyelerinin düşmesine yardımcı olur. Ancak önemli olan diyetle alınan tüm yağ çeşitlerinin alımının azaltılmasıdır. Diyetinizde kolesterol ve doymuş yağ alımını sınırlandırmanızın yanında koruyucu tedavi olarak kandaki kolesterol ve yağ seviyelerinizin fazla yükselmesini önlemek için size doktorunuz tarafından ilave ilaç tedavisi de eklenebilir. KOLESTEROL VE DOYMUŞ YAĞ ORANI YÜKSEK YİYECEKLER -Karaciğer, beyin, böbrek gibi sakatatlar -Et, tavuk, balık gibi yiyeceklerin yağlı kısımları ve derileri -Salam, sosis, sucuk, pastırma, jambon gibi şarküteri ürünleri -Yumurta sarısı -Tam yağlı süt, yoğurt, peynir gibi süt ürünleri -Tereyağı, kaymak, krema ve sert margarinler -Hindistan cevizi, kakao, kakao yağı -Katı yağ kullanılarak yapılan hamur işleri -Kızartılarak yapılan her türlü yiyecek TEKLİ VE ÇOKLU DOYMAMIŞ YAĞ ORANI YÜKSEK YİYECEKLER -Yağsız et, yağsız ve derisiz tavuk, yağlı balıklar (somon, ton balığı gibi büyük derin su balıkları) -Yağsız süt, yoğurt, peynir -Zeytin yağı, fındık yağı, ayçiçeği yağı, mısırözü yağı, soya yağı, susam yağı, yumuşak margarinler. Bu yağlar içinde özellikle zeytin yağı ve fındık yağı diğer bitkisel yağlara göre daha üstündür. - Ceviz, fındık, badem (bu yiyeceklerin kalorileri yüksek olduğundan az miktarlarda tüketilmelidir) KAFEİN İÇEREN YİYECEK VE İÇECEKLERİN SINIRLANDIRILMASI Kafein içeren çay, kahve, kola, çikolata gibi içecek ve yiyeceklerin tüketilmesi sınırlı miktarlarla olmalıdır. Koyu çay ve kahve tüketimi yerine açık çay veya kahve tercih edilmelidir.
ALKOL TÜKETİMİ Kalp naklinden sonra alkol almamalısınız. Alkol kandaki trigliserit (kan yağları) oranınızın artması ve karaciğer fonksiyonlarınızın bozulmasına neden olabilir. Daha öncede değinildiği gibi kan trigliserit (kan yağları) seviyesini artması koroner kalp hastalıklarının oluşmasına neden olan bir risk faktörüdür. Vücudunuzun kalbinizi reddetmemesi için kullandığınız ilaçlar sizin bağışıklık sisteminizi etkiler. Bu ilaçlarla birlikte kullanılmaları istenmeyen enfeksiyon ve ateşli hastalıkları da tetikler. Bununla birlikte yine önemli bir neden de bu ilaçların karaciğer fonksiyonlarınızı bozabilmesidir. Bunun anlamı bu ilaçları kullanırken mümkün olduğu kadar karaciğerinize iyi bakmanız gerektiğidir. Alkol karaciğerinize zarar verip bu ilaçların kullanımında sorunlara neden olabilir. Bu da vücudunuzun yeni kalbinizi reddetme riskini arttırır. SİGARA KULLANIMI Kalp nakli olmuş hastaların pek çoğunda akciğer fonksiyonlarında problemler vardır. Hatta bazı hastalarda akciğer fonksiyonları sınırdadır. Bu nedenle nakil olmuş hastaların sigara içmemesi gerekir. Sigara bu durumun ağırlaşıp tehlikeli boyutlara ulaşmasını sağlar. Yine sigara içmek kan basıncınızı ve kalp atım hızınızı arttırır. Ayrıca kanın pıhtılaşma eğilimini arttırdığından kalp hastalıklarının oluşmasına da neden olur. TEMİZ VE HİJYENİK YEMEK YAPMA KURALLARI Kalp nakli ameliyatından sonra vücudunuzun yeni kalbinizi reddetmemesi için kullandığınız ilaçlar bağışıklık sisteminizi zayıf bırakır. Bundan dolayı nakil ameliyatınızdan sonra yiyecek ve yiyecek kaynaklarıyla bulaşabilecek mikroplardan korunmanız gerekir. Bunun için:
Yemekleri hazırlarken ve yemek yemeye başlanmadan önce mutlaka ellerinizi çok iyi yıkayın ve kağıt havluyla kurulayın ya da her gün temiz bir havlu kullanınız Ameliyattan sonraki ilk 3-4 haftalık dönemde çiğ sebze ve meyveleri tüketmekten kaçının. Sebzeleri pişmiş olarak, meyveleri de ya ambalajlı meyve suları olarak ya da komposto veya hoşaf olarak pişirip kullanınız Çiğ et, tavuk, balık, yumurtayla (örneğin çiğ köfte vb) hazırlanman yiyecekleri tüketmeyin. Özellikle bu yiyecekler çabuk bozulabilen potansiyel riskli yiyecekler olduklarından bu yiyecekler asla çiğ olarak yenilmemeli mutlaka iyi pişirilerek tüketmelidir Yemeklerin oda ısısında fazla beklememesi için yiyecekleri yemek saatine yakın hazırlayınız Yiyecek hazırlanan tüm yüzeylerin temiz olmasına dikkat ediniz Yemeklerin hazırlanmasında temiz araç- gereçler kullanınız Tahta doğrama tahtaları veya ahşap aletler kullanmayınız Çatal, kaşık, bıçak, tabak gibi kapları mümkün olduğunca bulaşık makinesinde veya sıcak sabunlu suda yıkayın Aldığınız yiyeceklerin etiketlerine ve son kullanım tarihlerine bakınız Konserve gıdaları veya ambalajlı yiyecek ve içecekleri açmadan önce üst yüzeylerini yıkayıp temiz bir kağıt havluyla siliniz Pişen yiyecekleri tekrar ısıtmayınız Yiyecekleri oda ısısında bırakmayın mutlaka buzdolabında saklayınız Bozuk olduğundan şüphelendiğiniz yiyecekleri asla tüketmeyin. Bu yiyecekler çok iyi pişirilse dahi bu yiyeceklerde oluşan zararlı mikroorganizmalar sizi zehirler ve ciddi sağlık problemlerine neden olurlar. Beslenmenizle ilgili hala sizin için anlaşılmayan noktalar varsa diyetisyeniniz veya doktorunuzla görüşmekten çekinmeyin.