90 4. HARİTA BİLGİSİ VE ORMANCILIKTA HARİTA KULLANIMI 4.1. Haritacılığın Tarihçesi Tarihin yazı ile başladığı düşünülürse, haritacılığın tarihten de eski bir geçmişi olduğu söylenebilir. Bulunan örnekler yazının keşfinden önce bile ilkel toplumlarda harita çizebilme yeteneğinin gelişmiş olduğunu kanıtlamaktadır. Büyük Okyanus taki Marshall adalarında yaşamış olan insanların yaptıkları deniz haritaları, bu görüşü kuvvetlendirmektedir. Bu haritalarda, düz çubuklar ile açık deniz, eğri çubuklar ile adalara yaklaşan dalga cephesi ve istiridye kabuklarıyla adalar gösterilmiştir. Şekil ve resim kullanarak tarihi olayların canlandırıldığı Aztekler tarafından yapılan haritalar da ilk örnekler arasındadır. İlkçağ haritacılığının ana örnekleri MÖ 4000 yılında Babil de bulunan kadastro haritası ve Mısır daki haritalar olduğu düşünülmektedir. M.Ö. II. Yüzyılın ilk yarısında dünyanın yuvarlaklığını hesaba katılarak ilk kez konik projeksiyon (izdüşümü düzlemi) sistemi kullanılmış, boylam ve enlem daireleri çizilmiştir. Bununla M.Ö. 60 yılında Krates ve M.S. 80 yılında Pomponius Mela tarafından dünya haritaları çizilmiştir. Kağıdın keşfinden sonra M.S. 100 de, Çin de bölgelerin karelerle gösterilmesi, uzaklıkların kesin olarak belirtilmesi, yükseklik farklarının gösterilmesi ve açıların belirtilmesi başlamıştır. Ortaçağ haritacılığında, batıda o dönemin felsefesine uygun olarak efsanelerin etkisi görülmektedir. Örnek olarak Avusturyalı rahip Beatus'un 778 tarihini taşıyan haritasında cennetin katları açıklanmaktadır. 950 yılında Coğrafyacı Ebu İshak İstikrari geometrik bir dünya haritası çizmiştir. Türk asıllı Biruni'nin XI. Yüzyılın ilk yarısında çizdiği denizler haritası da önemli bir çalışmadır. Kaşgarlı Mahmut'un 1072-1074 yılları arasında yazdığı "Divanı Lügat-üt Türk" adlı eserinde yer alan daire biçimindeki dünya haritası Türk Bilginlerinin yaptığı ilk harita olarak kabul edilmektedir. İdrisi'nin 1154'de Palermo Kralı için çizdiği dünya haritası verdiği ayrıntılar bakımından gelecek dönemin öncü yapıtlarından biri olarak kabul edilmektedir. Şekil 86. Kaşgarlı Mahmut'un çizdiği dünya haritası Yeniçağların başında, 15. Yüzyılın sonlarına doğru Venedik te ilk harita baskısı gerçekleştirilmiştir. Önceleri kalıp olarak tahta üzerine kazınan kalıplar kullanılırken daha sonraları bakır levhalar kullanılmaya başlanmıştır. Basılan haritaların renklendirilmesi ise elle yapılmıştır. Dünyayı iki yarım küre biçiminde ilk gösteren Alman denizci Behaim, bu eserini 1492 yılında tamamlamıştır. Mercator, 15.Yüzyılda, kendi adı verilen projeksiyon yöntemini uygulayarak bakır levha üzerine bir harita yapmıştır.
91 Şekil 87. Behaim in çizdiği dünya haritası Osmanlı haritacılığında, XVI. yüzyılın hemen başında Piri Reis'in haritaları, Akdeniz Bölgesinde uzun zaman hem Osmanlılar hem de batılı haritacılar için önemli bir kaynak olmuştur. Piri Reis in 1513 yılında ceylan derisi üzerine çizdiği ve halen Topkapı Müzesi nde bulunan haritası Amerika, Afrika ve Atlas Okyanusu nu ayrıntılı biçimde gösteren çok değerli bir eserdir. Şekil 88. Piri Reisin Amerika, Afrika ve Atlas Okyanusu nu ayrıntılı gösteren haritası Ülkenin baştanbaşa bir nirengi ağı ile birleştirilerek haritasının çıkarılması düşüncesini ilk kez Hollandalı Snellius önermiş, uygulaması ise Fransa'da Cassini (1696) tarafından yapılmıştır. 18.-19.yüzyıllar arasında İngilizler, İtalyanlar ve Avusturyalılar da ülkelerinin ayrıntılı haritalarını çıkarmışlardır. 19. yüzyılda haritalarda çizgisel ölçekle beraber oransal ölçekte kullanılmaya başlanmıştır. 20. yüzyılın ilk yarısında geliştirilen fotogrametrik yöntemler haritacılıkta önemli bir dönüm noktası olmuştur. 20. yüzyılın ikinci yarısında, haritacılık, tam otomasyon olanağına kavuşturulmuştur. Son olarak geliştirilen uydu tekniği ve uzaktan algılama yöntemleriyle oldukça yüksek doğruluklu harita yapımı olanaklı hale gelmiştir.
92 4.2. Haritanın Tanımlanması ve Elemanları 4.2.1. Haritanın Tanımlanması Harita, dünya üzerindeki yüzeysel şekiller ve insanlar tarafından yapılan tesislerin kuşbakışı görünümünün istenilen ölçeğe göre küçültülerek özel renk ve işaretlerle bir düzlem üzerinde sistematik gösterimidir. Şekil 89. Bir arazi parçasının perspektif görüntüsü (sol) ve haritası (sağ) Bir harita, temsil ettiği arazinin çizilmiş bir modelidir. Haritaya çizilecek bilgiler genel olarak deniz, göl, akarsu, dağ, tepe mağara vb. doğal şekillerle; yol, baraj, sulama kanalı, çit, duvar, bina vb. yapay tesislerdir. Haritalarda bunların dışında coğrafi koordinat ağı gösterilmektedir. Doğal ve insan eliyle yapılmış ayrıntılar; özel işaretler, çizgiler, renkler ve şekillerle gösterilir. Haritalar, arazideki bütün ayrıntıları göstermeyip bulunacak bilgiler o haritanın ölçeğine ve yapılış amacına bağlı olarak belirlenir. Haritanın amacına bağlı olarak arazide önemli görülmeyen bilgiler haritaya geçirilmeyebilir ya da önemli görülen bazı bilgiler daha belirgin olarak ön plana çıkarılabilir. 4.2.2. Haritanın Elemanları Bir haritada bulunması gereken ana elemanlar haritanın adı, çerçeve, coğrafi yönü, ölçek, harita anahtarı ve enlem-boylam değerleri olarak sıralanabilir. Haritanın adı: Haritanın kullanım amacını belirtmeli, haritayı tanıtacak açıklıkta ve kısa olmalıdır. Çerçeve: Tüm haritalarda, haritası yapılacak alanı sınırlayan bir iç çerçeve ve diğer harita elemanlarını sınırlayan bir dış çerçeve çizilmelidir. Çerçeve bilgileri, pafta bünyesini saran bölüm içinde bulunan bilgilerin bütünüdür. Çerçeve bilgileri; varsa demir yolları ve yol giderleri, pafta köşe koordinatları, komşu pafta adları, boylam başlangıç notu, haritanın gerçek kuzey yönüne konulmasını sağlayan P noktası, grid çizgi ve değerleri, iç çerçeve çizgisinde gratükellerde derece taksimatı için bir siyah ve bir beyaz, gred taksimatı için içi çizgili bölümler, dilim kenarı grid çizgileri ve karşılıklı gridlerin değerleri olarak sıralanabilir. Coğrafik yön ve kuzey işareti, Harita ölçeği, Kesir ya da grafik olmak üzere iki şekilde gösterilir. Kesir ölçek paftanın üst sol köşesi ile alt ortasında TÜRKİYE yazısı ile birlikte yazılır. Grafik ölçek ise paftanın alt kenarının ortasında bulunur.
93 Harita anahtarı (Lejand): Yurdumuzda üretilen haritalarda, sağ çerçeve dışında kalan bölgenin pafta üst köşesinden başlayarak belirtilen klasik işaretlerdir. Haritada kullanılan özel işaretlerin ne anlama geldiğini gösteren bölümdür. Her haritanın kullanım amacına göre farklı işaretlerle gösterilirler. Bu işaretler kullanıcıya kolaylık sağlamak ve harita okumalarda belirli bir standart sağlamak için kullanılır. Enlem ve boylam değerleri, Haritalardan elde edebilecekleri ana bilgiler aşağıdaki şekilde sıralanabilir: Haritada bulunan yeryüzü şekilleri, yerleşim yerleri ve yollar gibi detayların yatay ve düşey konumları, Haritada yer alan detayların aralarındaki mesafeler, Haritada belirtilen bitki örtüsü hakkında ayrıntılı bilgi, Arazi yapısındaki değişimler, Doğal yeryüzü şekillerinin yükseklikleri, Kadastro haritalarında mülkiyet unsurları, 4.2.3. Harita Ölçeği Bir yeryüzü parçasının (veya bir cismin) plan, maket veya harita gibi yöntemlerle gösterilmesi için kullanılan büyültme veya küçültme oranına ölçek denir. Diğer bir deyişle, ölçek, harita üzerinde belli iki nokta arasındaki uzunluğun, arazi üzerinde aynı noktalar arasında ölçülen yatay uzunluğa oranıdır. Ölçek, haritaya değer kazandıran önemli bir özelliktir. Ölçeğin sayısal büyüklüğü ait olduğu haritanın araziye uyum oranını belirtir. Haritadaki _ uzunluk Ölçek = = Arazideki _ uzunluk HU AU Ölçeği ifade etmek için kullanılan bu oranda, paydanın değeri ne kadar büyükse ölçek o kadar küçüktür. 1/25.000 ölçekli bir haritada harita üzerindeki 1 cm uzunluk, gerçekte yani arazide 25.000 cm e karşılık gelir. Şekil 90. Değişik ölçeklerde haritalar Haritaların üretilmesinde ve kullanılmasında önemlidir. Ölçek, haritanın içeriğini, doğruluğunu ve kullanım alanını belirleyen bir ölçüttür. Ölçeğin sayısal büyüklüğü ait olduğu haritanın araziye uyum oranını belirtir. Haritanın ölçeği ne kadar büyük olursa, içeriği de o kadar zengin, doğru, tam ve doğaya yakın olur. Küçük ölçekli haritalarda, büyük ölçekli haritalarda görülen tüm ayrıntılar gösterilemez.
94 Örnek 1: Gerçek uzunluğu 92m. ve plan uzunluğu 4,6cm. olan iki noktanın bulunduğu planın ölçeğini hesaplayınız? M = Haritadaki _ uzunluk Arazideki _ uzunluk = 92m 4,6cm 9200cm = 4,6cm = 2000 4,6cm 9200cm = 1 2000 = 1: 2000. Örnek 2: Gerçek alanı 1 ha. ve harita üzerindeki alanı 25 cm 2 olduğuna göre haritanın ölçeğini hesaplayınız? M 2 = Haritadaki _ alan Arazideki _ alan = 1ha 25cm 2 1000.000.000cm = 2 25cm 2 = 4.000.000 M 2 = 4.000.000 M = 2. 000 2 425cm 1.000.000.000cm 2 = 1 4.000.000 Ölçek = 1: 2000 Harita üzerinde yapılacak ölçme ve etütler ancak haritanın ölçeğinin elverdiği oranda gerçeğe yakındır. Harita üzerinden okunan her değer grafik çizim hatası sınırları içinde doğrudur. Yani bir uzunluk bir haritada ± 0,2 mm. hata ile okunabilir. Bu hatanın yeryüzündeki gerçek değeri harita ölçeğinin büyüklüğüne göre değişir. 4.2.3.1. Ölçeğin haritada gösterimi Harita üzerinde ölçek, çizgisel ölçek ya da kesir ölçek olmak üzere iki şekilde gösterilir. Kesir ölçek, haritalardaki küçültme oranını basit kesirle ifade eden ölçek türüdür. 1/25.000, 1/500.000, 1/1.000.000 gibi ifadeler birer kesir ölçektir. Kesir ölçekte, pay ile paydanın birimleri aynı olup uzunluk birimi olarak santimetre (cm) kullanılır. Kesir ölçek paftanın alt kenar ortası ile sol üst kenarında TÜRKİYE yazısıyla beraber yazılır. Hesap yapmada kullanıcılara kolaylık sağlaması ve çizim yapılan kağıdın uzama, kısalma ya da büzülme riskine karşı tedbir olarak çoğunlukla çizgisel ölçek kullanılmaktadır. Haritadaki uzunlukların, gerçek arazi uzunlukları olarak ölçülebildiği, harita üzerinde basılı olarak bulunan ve haritalardaki küçültme oranını gösteren bir cetveldir. Grafik ölçek, genellikle paftanın alt kısmında ortada bulunur ve kullanıcıya mesafe ölçme konusunda büyük kolaylık sağlar. m, km, deniz mili, kara mili, yarda ölçü birimlerine göre gösterilir. Grafik ölçeğinde, sıfır (0) ile gösterilen bir başlangıç noktası ve bu noktanın sağ ve sol yanlarında uzunluk birimlerine göre ilerleyen bölümler vardır. Başlangıç noktasının sağında kalan bölüme ek ölçek adı verilir. 1/25.000 ölçekli bir haritada 0 başlangıç değerinin solunda kalan 4cm lik bir ek ölçek bulunur. Ek ölçek üzerinde 500m ve 1.000m uzunluklarını gösteren rakamlar bulunur. On eşit parçaya bölünen bu kısımda her bir bölüm100m uzunluğu gösterir.
95 m. 100 50 0 500 1000 m Ölçek = 1/ 10.000 m 250 125 0 1 2 km Ölçek = 1/ 25.000 km 5 4 3 2 1 0 5 10 15 20 km Ölçek = 1/ 250.000 Şekil 91. Değişik ölçeklerde çizgi ölçek örnekleri 4.2.3.2. Çizgisel ölçeğin kullanımı Çizgisel ölçekle harita üzerinde ölçülen bir uzunluğun, gerçekte arazi üzerindeki karşılığını bulmak için istenilen uzunluk haritada bir pergelle ya da düzgün kağıtla ölçülür. Pergel açıklığı bozulmadan pergelin bir ayağı ölçeğin başlangıç noktasına koyularak diğer ayağın çizgisel ölçek üzerinde kestiği yer tespit edilir. Pergel açıklıklarının ölçek taksimatı üzerine tam olarak çakışmadığı durumlarda, pergelin sağ ucu esas ölçek üzerindeki iki tam bölüntü üzerine konularak diğer ucun ek ölçek üzerinde gösterdiği değer ölçülür. Ana ölçekte ve ek ölçekte ölçülen değerlerin toplanması ile gerçek değer bulunur. Çizgisel ölçek üzerinde ölçülen değerin ölçek sayısı ile çarpılması ile arazi üzerindeki yatay uzunluk bulunur. Düzgün kağıt ile ölçülmesinde, kenarı düzgün bir kağıt parçası noktalar arasına yerleştirilip uzaklık kalemle kağıt üzerine çizilir. Daha sonra bu çizgi harita üzerindeki çizgisel ölçeğe tatbik edilerek arazi uzunluğu bulunur. 4.3. Haritaların Sınıflandırılması Karayolu, demiryolu ya da köprü yapımı için en uygun yerlerin belirlenmesi, kent imar planlarının yapılması, arkeoloji, coğrafya gibi birçok alanda yardımcı araç olarak haritalardan yararlanılır. Haritalar yapılış amaçlarına göre, ölçeklerine göre ve tiplerine göre olmak üzere üç ana sınıfa ayrılırlar. 4.3.1. Yapılış amaçlarına göre haritalar Haritalar yapılış amaçlarına göre genel haritalar ve özel haritalar olarak iki sınıfa ayrılır. 1.Genel Haritalar: Dünyanın tümünün ya da bir kısmının yüzeysel yapısını genel olarak gösteren ve ölçeği 1:1.000.000'dan küçük olan haritalardır. Genel haritalar çoğunlukla genel planlama ve öğretim gibi amaçlarla kullanılırlar. Bu haritalar kendi içlerinde topoğrafik, fiziki, siyasi ve duvar haritaları olmak üzere dört gruba ayrılırlar. Topoğrafik Haritalar: Arazinin topoğrafik yapısını gösteren ve ölçeğin büyüklüğüne göre her türlü arazi bilgilerini göstermeyi amaçlayan eşyükselti eğrili haritalardır. Topoğrafik haritaların ölçekleri 1/20.000 ile 1/500.000 arasında değişir. 1/20.000'den büyük ölçekli
96 olanlar kadastro işlerinde ve askeri amaçla kullanılır. Bu haritalardan ölçek, uzunluk, alan ve eğim hesaplamada yararlanılır. Fiziki Haritalar: Yeryüzünün girinti ve çıkıntılarını gösteren orta ya da büyük ölçekli haritalardır. Fiziki haritalar hazırlanırken eş yükselti ve eş derinlik eğrileri geniş aralıklarla geçirilir. Bu aralıklar değişik renklere boyanır. Yükseltiler genellikle yeşil, sarı ve kahverenginin tonları ile derinlikler ise açıktan koyuya doğru mavi rengin tonları ile gösterilir. Siyasi ve İdari Haritalar: Yeryüzünde veya bir kıtada bulunan ülkeleri, bir ülkenin idari bölünüşünü ya da yerleşim merkezlerini gösteren haritalardır. Bu haritalardan uzunluk ve alan bulma işlemlerinde yararlanılır ancak yer şekilleri hakkında bilgi edinilemez. Duvar ve Atlas Haritaları: Dünyanın tümünü, kıtaları veya ülkeleri gösteren eğitim ve öğretim amacına yönelik hazırlanan haritalardır. Bu haritaların ölçekleri 1/100.000'den daha küçüktür. 2. Özel Haritalar: Özel bir kullanım amacına yönelik yapılan haritalardır. Kadastro haritaları: Taşınmaz malların konumlarını, yerlerini ve geometrik durumlarını gösteren haritalardır. Gelişen bilgisayar teknolojisi ile kadastro, üretim ve depolama çalışmalarında, tüm noktaların sayısal olarak bulunması gerekmektedir. Bu yüzden kadastro haritaları ülke geodezi ağına dayalı olmaları ve ülke pafta bölümleme sisteminde bulunmaları gereklidir. Kadastro haritaları kullanıcıya yer kontrol noktalarını, yatay kontrol noktalarını, sıklaştırma noktalarını ve düşey kontrol noktalarını içeren bilgiler sunar. Araziden kullanım haritaları: Bir bölgede arazinin nasıl kullanıldığını gösteren haritalardır. Bu haritalar yardımıyla ekili-dikili alanlar, çayır ve mera alanları, orman alanları ve kayalık, bataklık gibi kullanılmayan alanlar hakkında bilgi edinilir. Bu haritalarda ayrıca tarım alanlarında yapılan tarımın türü ve tarım ürünleri de gösterilir. Kent haritaları: Bir kentin yerleşim durumunu gösteren ve imar çalışmalarına temel oluşturan haritalardır. Deniz ulaşım haritaları: Deniz ulaşım hizmetlerini düzenleyen, limanlar, su derinlikleri, gemi trafiğini etkileyen engeller, deniz fenerleri ve benzeri konuları geniş ayrıntılarıyla gösteren haritalardır. Hava ulaşım haritaları: Hava ulaşımı konusunda; hava alanları, alanlar arasındaki bağlantı yolları, uçuş tekniği gibi konularda her türlü bilgiyi gösteren haritalardır. Yol haritaları: Yolların özellikleri, uzunlukları, bağlantıları gibi bilgileri gösteren haritalardır. Toprak haritaları: Bir bölgenin toprak özellikleri ve dağılışları hakkında bilgi veren haritalardır. Bu haritalardan yetiştirilecek ürünlerin belirlenmesi ve topraklardan daha iyi verim alınabilmesi gibi birçok konuda yararlanılır. Çeşitli bilim haritaları: Astronomik haritalar, jeolojik haritalar, ormancılık haritaları, madencilik haritaları gibi değişik bilim dalları için hazırlanmış haritalardır. Turistik haritalar: Bir kentin ya da ülkenin turistik değerlerini gösteren, turistler için rehberlik ödevini amaçlayan haritalardır. Tematik haritalar: Çoğunlukla tek bir istatistik konuyu işleyen, bu istatistik bilginin o bölge içindeki dağılımını iki ya da üç boyutlu olarak gösteren haritalardır. 4.3.2. Ölçeklerine göre haritalar 1. Büyük ölçekli haritalar: 1:100.000-1:1.000 arası ölçeğe sahip haritalardır. Arazinin topoğrafik yapısını ve gerekli ayrıntıları göstermeyi amaçlayan haritalardır.
97 2. Orta ölçekli haritalar: 1:500.000-1:100.000 arasında ölçeğe sahip haritalardır. Bu haritalar ayrıntılı planlama haritaları olup memleket haritalarının yapımında ve orta ölçekli plastik kabartma haritalarının yapımında kullanılırlar. 3. Küçük ölçekli haritalar: Genel planlama ve stratejik etütler için kullanılan 1/500.000 den daha küçük ölçekli haritalardır. Coğrafi haritalar, atlas ve duvar haritaları şeklindeki haritalardır. Küçük ölçekli harita Orta ölçekli harita Büyük ölçekli harita Şekil 92. Ölçeklerine göre haritalara örnekler Planlar: 1/2.000 ve 1/500 ölçekli haritalardır. Kadastro planları gibi Ölçeklerine göre haritalar karşılaştırıldığında büyük ölçeklilerle küçük ölçekliler arasındaki farklar Tablo 20 de verilmiştir. Tablo 20. Büyük ve küçük ölçekli haritalar arasındaki farklar Büyük ölçekli haritalarda Küçük ölçekli haritalarda Ayrıntı fazladır Ayrıntı azdır Dar alanları gösterir Geniş alanları gösterir Bozulma oranı azdır Bozulma oranı fazladır Küçültme oranı azdır Küçültme oranı fazladır Ölçekte payda küçüktür Ölçekte payda büyüktür Eşyükseklik eğrileri arasındaki yükseklik farkı azdır Eşyükseklik eğrileri arasındaki yükseklik farkı fazladır 4.3.3. Tiplerine göre haritalar 4.3.3.1. Topoğrafik haritalar Yeryüzü şekillerini birtakım çizgi, işaret, renk ve simgeler yardımıyla, belirli bir ölçeğe göre küçültülmüş olarak gösteren haritalara topoğrafik haritalar denir. Topoğrafik haritaların ayrıntıları ölçeklerine bağlı olarak değişmektedir. Ölçek seçimi, yapılacak çalışmanın hassasiyet durumuna göre değişir. Topoğrafik haritalar çizgisel ve sayısal olarak ikiye ayrılır. 1. Çizgisel Topoğrafik Haritalar: Yeryüzü üzerindeki kabartı ve girintilerin eş yükselti eğrileriyle, ayrıntıların ise çizgi ve sembollerle gösterildiği haritalardır. 2. Sayısal Topoğrafik Haritalar: Değişik yöntem ve cihazlarla doğrudan sayısal olarak hazırlanan veya mevcut çizgisel haritalardan sayısallaştırıcılar kullanılarak elde edilen haritalardır. Bu haritalar vektör veya raster yapıdaki sayısal verilerin işlenmesi,
98 zenginleştirilmesi veya genelleştirilmesi ile elde edilen ve çeşitli katmanlara ayrılabilen sayısal bilgilerdir. Sayısal haritalar, raster ve vektör olarak iki şekilde tasnif edilir. (a) (b) Sayısal topoğrafik harita Çizgisel topoğrafik harita Şekil 93. Topoğrafik harita tiplerine örnekler Ormancılıkta harita deyince, öncelikle 1/25 000 ölçekli topoğrafik haritalar akla gelir. Bu haritalar, Milli Savunma Bakanlığına bağlı Harita Genel Komutanlığı tarafından üretilmiş gizlilik dereceli haritalardır. Devletin emniyeti ile ilgili bir Milli Savunma sırrı olan bu haritaların amacı dışında kullanılması, aslının veya kopyasının herhangi bir tarzda yetkisi olmayan kimselere verilmesi veya içeriğinin açıklanması, Askeri Ceza kanununun 121 ve Türk Ceza Kanununun 132 ve133 ncü maddelerine göre ağır ceza gerektirir. Türkiye nin 5557 adet 1/25.000 ölçekli topoğrafik haritası mevcut olup bunun 1000 adedi orman mühendisleri tarafından yapılmıştır. 1968 yılında tamamlanan bu haritalar fotogrametrik yöntemle üretilmişlerdir. Bu tarihten itibaren yenilemesi yapılan topoğrafik haritalar ilgili kurum tarafından sayısal olarak da üretilmektedir. Tablo 21. 1/25.000 ölçekli standart topoğrafik haritaların teknik özellikleri 1. Ürünün Adı Topoğrafik Harita 2. Ürünün Tanımı Havadan Fotogrametri Yöntemi İle Üretilen Standart Topoğrafik Haritalardır. 3. Ürünün Özellikleri A. Ölçeği 1/25.000 B. Serisi K-816 C. Projeksiyonu Transvers Merkator (Gauss-Kruger) D. Datumu Ed-50 E. Üretim Tarihi Bögelere Göre Muhtelif F. Ebatları 51x69 Cm. (7,5' X 7,5') G. Doğruluğu Yatay: 5 M. (Ortalama) Düşey: 2,5 M. H. Kaynağı Hava Fotoğrafları 4. Ürünün Üretim Yöntemi Fotogrametrik 5. Ürünün Arşivleme Ortamı Kağıt 6. Ürünün Gizlilik Derecesi Hizmete Özel Topoğrafik haritaların yapımı, Gauss-Kruger Projeksiyon Yöntemi temel alınarak geliştirilmiş UTM projeksiyon yöntemine göre gerçekleştirilmiştir. 7' 30" boyutlarında olan 1/25.000 ölçekli topoğrafik haritalar, ortalama 150km 2 (15.000ha) alan kapsamaktadır. Harita üzerinde 4 x 4cm lik ve 100ha lık bir grid karelaj sistemi mevcuttur. 10m de bir eş yükselti
99 eğrileri geçirilmiştir. 50 veya 100m de bir geçen eğriler daha kalın ve koyu renkte çizilmişlerdir. Basılı haritalarda büyük yazılar doğru okunacak şekilde tutulduğunda, ön taraf genel olarak kuzeyi gösterir. Buna ek olarak harita üzerinde yön işareti ok ve harflerle belirtilir. Yönler uluslararası kısaltılmış harflerle; N: North (kuzey), S: South (güney), E: East (doğu), W: West (batı) şeklinde verilmiştir. Ancak ülkemizde yönlerin Türkçe karşılıklarının kısaltılmış şekilleri de (K, G, D, B gibi) kullanılmaktadır. Harita üzerindeki ayrıntıların tanınmasını kolaylaştırmak üzere bunları gerçek görünüşleriyle verebilmek için topoğrafik işaretler değişik renklerle gösterilmiştir. Siyah: Yollar, demiryolları ve bunlara ait yapılar, nirengi ve rakım noktaları, elektrik tesisleri, enerji nakil hatları, yapay yarma ve dolmalar, tepe, sırt gibi doğal ayrıntı isimleri, kamu istifadesine açık tüm tesisler (cami, okul, besihane vb.), kenar bilgilerine ait açıklama yazıları, taşlık ve kayalıklar. Mavi: Su ile ilgili tüm yapay ve doğal ayrıntılar ve bunların isimleri; göl, deniz, su deposu, sarnıç, sulama kanalları, su yolları, çeltik, havuz (bunlara ilaveten 1:250 000 ölçeği için grid çizgileri de mavi gösterilir), dilim kenarı paftaları içinde komşu dilime ait grid çizgileri ve bunlara ait kenar bilgileri, daimi kar altında olan bölgelerin eş yükseklik eğrileri. Yeşil: Orman, çalılık, meyvelik ve bağlık gibi bitki örtüsü içeren yerler. Beyaz veya Gri: Açıklık alanlar. Kırmızı: Yol dolguları, yerleşim yerleri, özel kullanılan binalar gibi ayrıntılar ile dikkat çekici olması bakımından deniz fenerleri, hava alanı işaretleri, haritanın gizlilik dereceleri. Kahverengi: Eş yükseklik eğrileri, eş yükseklik eğri değerleri, şose ve asfalt yollar, kumul vb. (1999 yılından itibaren yapılan haritalarda). 4.3.3.2. Planimetrik haritalar Arazinin yalnızca yatay durumlarını gösteren haritalardır. Yeryüzü şekillerinin ölçülebilir şekilde bulunmaması ile topografik haritalardan ayrılır. Yatay düzlem üzerindeki ayrıntıların konumu sadece x, y değerleri ile hesaplanan haritalardır. Şekil 94. Planimetrik harita
100 4.3.3.3. Plastik kabartma haritalar Bir topoğrafik haritanın, özel plastik tabakalar üzerine basılması ve bu plastik tabakaların üç boyutlu arazi modeli şekline getirilmiş alçı veya sentetik bir kalıp üzerine ısıtılarak vakumlanması ile elde edilen üç boyutlu haritadır. Bu tür haritalarda genellikle düşey ölçek yatay ölçeğe göre daha büyüktür. 4.3.3.4. Piktomap (PICTOMAP) haritalar Photographic Image Conversion by Tonal Masking Procedures (fotoğrafların değişik renk tonu ile maskelenmesi tarzı) kelimelerinin baş harflerinden oluşmuş kısaltmadır. Renkli ve çizgili standart fotoğraf üzerine eş yükselti eğrileri, harita işaretleri ve yer adları eklenmek suretiyle elde edilirler. 4.3.3.5. Hidrografik haritalar Denizin derinliği, su dibinin şekli ve seyir için gerekli olan denizdeki her türlü yapı ve ayrıntıyı gösteren deniz haritalarıdır. Plastik Kabartma Haritalar PICTOMAP Haritalar Hidrografik Haritalar Şekil 95. Plastik kabartma, PICTOMAP ve Hidrografik harita örnekleri 4.3.3.6. Hava fotoğrafları Bunlar araziyi tahlil ve yol planlamaya yardımcı olmak için harita tamamlayıcısı veya harita yerine kullanılabilirler.
101 4.3.3.7. Ortofoto haritalar Şekil 96. Hava fotoğrafı ve uydu görüntüsü Perspektif resimlerdeki eğikliği ve arazi yükseklik farklarından oluşan görüntü kaymalarının giderilmesi ile elde edilmiş, belli bir ölçeği olan fotoğrafik görüntüye ortofoto denir. Orotofotoların üzerine kartoğrafik bilgilerin (Kenar bilgileri, gridler, eş yükseklik eğrileri, isimler vb.) eklenmesi sonucu oluşan haritaya Ortofoto Harita denir. Şekil 97. Ortofoto harita 4.3.4. Ormancılıkta kullanılan haritalar Ormancılık faaliyetleri genel olarak meşcere denen küçük orman birimlerinde gerçekleştirilir. Ana ormancılık faaliyetleri; kesim, bölmeden çıkarma ve taşıma aşamalarından oluşan odun hammaddesi üretimi çalışmaları, silvikültürel müdahaleler, amenajman uygulamaları, orman yollarının planlanması ve inşası ile orman kadastrosu şeklinde sıralanabilir. Bu faaliyetlerin hepsi meşcere bazında ele alınarak gerçekleştirilir. Bu faaliyetlerin gerçekleştirilmesinde kullanılan ana haritalar, meşcere tipleri haritası, bakım ve gençleştirme haritası, yaş ve çap sınıfları haritaları, bonitet haritası, orman kadastrosu haritası ve yol haritalarıdır.
102 Orman Kadastro Haritaları: Orman kadastro haritaları, devlet ormanlarının kadastrosunu ve bu ormanları içinde ve bitişiğinde bulunan her çeşit taşınmaz malın ve diğer ormanların devlet ormanları ile müşterek sınırlarını gösterir. Orman kadastro haritaları 1/5000 ölçekli olup bazı hallerde 1/10.000 olarak da hazırlanabilir. Bu haritalar 50 x 70 cm ebatlarında kesilmiş harita muşambaları, astrolon ve polyester tabanlı aydınger gibi altlıklar üzerine yapılır. Orman sınır noktaları ve hatları bu altlıklar üzerine işlenir. Bu haritalarda devlet ormanları yeşil, Tarım alanları sarı ve orman rejimi dışına çıkarılan alanlar kırmızı renkle gösterilirler. Mevcut orman kadastro haritaları üzerine 3302 sayılı kanunun 2/b uygulamasına göre eklemeler ve düzeltmeler yapılır. Orman kadastro çalışmaları 5403 sayılı kanuna göre yapılmakta olup genel kadastro çalışmaları ile birleştirilmiştir. Şekil 98. Orman kadastro haritası Orman Amenajman Haritaları: Üzerinde eşyükselti eğrileri bulunmayan, okunabilir halde, olabildiğince az fakat gerekli bilgi içerecek biçimde düzenlenmiş haritalardır. Bunun üzerine iç taksimat şebekesine esas oluşturan, bölme taksimatının yapılabilmesini sağlayacak sırt, dere ve yollar yer alır. Tepelere, dere ve sırtlara isim verilmesine dikkat edilir. Uygulayıcının ormanda yerini bulabilmesi yönünden önem taşımaktadır. Plan ünitesi dışında da, 500 m kadar olan bantta yukarıda değinilen bilgiler haritada yer almalıdır. Yerleşim yerleri, küçük mera, mahalle, lokal yer, yayla, pınar vb. diğer isimler haritada gösterilir. Bu harita düzenlendikten sonra meşçere tipleri sınırları da buna geçirilir. Uygulamada kullanılan meşçere haritası, bonited haritası, yaş ve çap sınıfları haritaları aynı haritadan yaralanılarak düzenlenir ve kendi özel renkleri ile boyanır. Şekil 99. Meşcere Tipleri Haritası
103 Orman Yolları Haritaları: Orman yol ağı planı haritaları 1/25 000 ölçekli eşyükselti eğrili meşcere haritaları üzerinde hazırlanırlar. Planlama birimi kabul edilen Orman İşletme Şefliği bölme numaraları, meşcere tipleri, orman deposu, fidanlık yerleri, yerleşim birimleri ve diğer ulaşım tesisleri bilgileri bu haritalara eklenir. Yollara ilişkin olarak yolun kod numaraları, eğim değerleri ve taşıma yönleri bilgileri harita üzerinde belirtilir. Şekil 100. Orman Yolları Haritası Arazi Krokileri: Bir bölgenin veya arazi parçasının ön çizimleridir. 4.4. Harita Yapım Teknikleri Şekil 101. Arazi krokisi örneği Harita yapım çalışmaları, arazi bilgilerinin ya da detay bilgilerinin toplanması, kartografik çalışmalar ve orijinal haritanın hazırlanışı aşamalarından oluşur. Haritalar hazırlanırken öncelikle yer kürenin modellenmesi gereklidir. Bu yapılırken yer kürenin geometrik şekli Jeoid veya Elipsoid model olarak kabul edilir. Farklı sistemlerde farklı kabuller kullanılabilmektedir. Sonra modelin Datum yani model ölçüm yöntemi
104 belirlenir. Model üzerinde konumların belirlenmesi için geliştirilen koordinat sistemine karar verilir. Harita ve ölçekli krokiler 2 boyutlu olarak çizilirken araziden elde edilen veriler 3 boyutludur. Haritaların oluşturulması için alınan ölçüler geliştirilmiş özel projeksiyon sistemleri ile 2 boyuta indirilmesi gereklidir. Bu aşamaların sonunda önceden saptanan amaca, ölçeğe ve yönteme göre orijinal haritaların bir bütün olarak tamamlanması amaçlanır. Kartoğrafik değerlendirme konuları; haritaların çizileceği altılıkların, pafta büyüklüklerinin irdelenmesi ve çizime hazır duruma getirilmesi, arazi bilgilerinin gösterim biçimlerinin irdelenmesi ve çizim teknikleridir. 4.4.1. Jeodezik çalışmalar İnsanlığın tüm yaşamını sürdürdüğü dünyayı tanıma arzusu yaradılışından beri süregelmektedir. Jeodezi, yeryuvarının şekil, boyut ve gravite (yer çekimi) alanı ile zamana bağlı değişimlerinin 3 boyutlu bir koordinat sisteminde tanımlanmasını amaçlayan bir bilim dalıdır. Bütün jeodezik çalışmaların en somut sonucu farklı ölçekteki topoğrafik haritalardır. Sözcüğün etimolojik anlamı arazi ölçme ve sınır belirlemektir. Jeodezinin ödevi ise tümde ve detayda yerin şeklini belirlemektir. 1880 yılında Friedrich Robert Helmert (1843-1917)'in bugün de geçerli olan tanımına göre, jeodezi, yeryüzünün ölçümü ve şeklinin belirlenmesi ile uğraşan bir bilim dalıdır. Bir şehrin küçük bir bölgesi referans yüzeyi olarak yatay bir düzlem üzerine izdüşürülebilir. Eğer caddeler, binalar ya da işaretli arazi noktaları gibi önemli objeler ölçülür ve bu objelerin X, Y, Z koordinatları hesaplanıp referans yüzeyi üzerine dik açılı projeksiyonu yapılırsa gerçeğinin düzlem şekli olan harita elde edilir. X ve Y koordinatları objenin konumunu, Z koordinatı ise objenin yüksekliğini tanımlar. Projeksiyonda arazi yükseklikleri alışılmış tarzda eş yükseklik eğrileri ile gösterilir. Büyük bir alanın haritası yapılırken yer eğriliği etkisi nedeniyle yatay düzlem yerine eğrisel bir referans düzlemi gerekir. Yerin deniz yüzeyi ile aynı düzeye getirildiği düşünüldüğünde kutuplarda bir basıklık, ekvatorda ise bir şişkinlik olduğu görüleceği için küre yüzeyi bunun için uygun değildir. Bu yerin şeklinin küre olmadığını aksine a (büyük yarı ekseni) ve b (küçük yarı ekseni) gibi iki yarı ekseniyle belirlenen bir dönel elipsoit olduğunu göstermektedir. Dönel elipsoit, bir elipsin küçük ekseni etrafında dönmesiyle meydana gelen yüzeydir. Şekil 102. Dönel elipsoit Jeodezinin çalışma tarzını kesinlikle etkileyen bir problem de yerin şekliyle olan ilişkisidir. Konum için referans yüzeyi olarak, elipsoit uygun olmasına karşın, yükseklikler yatay ve düşey kavramlara bağlıdır. Bu nedenle yerin gravite alanı ile bağlantılı bir referans yüzeyi gereklidir.