REsİM, PSİKOLOJİ VE ÇOCUGUN DÜNYASıNDAREsİM Burcu ARICI* PAINTING, PSYCHOLOGY AND PAINHNG IN CHILD MIND The art of drawng s analzed n art hstory, ethnologc, socologc and psychologc scences. Accordng to psychologsts, drawng ndcates dcvelopment of the ntellgence!evel of chldren and ther sense of magnaton about ther world. Lnes and shapes n the chlds' drawng aren't really artstcally ntended. Theyare however to vsua!l demonstratons of ther sense, feelngs deas about how they see lfe. The purpose of ths artcie s ana!lyze how drawng studes among chldren show psychopedgogc reflectons of them, and to couect knowledge about relatonshps between ther envronment and themselves. L ~ Anahtar Kelmeler: Resm, çocuk, pskoloj Key Words: Pantng, chld, psychology GİRİş Resm Sanatı; bazı düşüncelern, amaçların, durumların, olayların; becer ve düş gücünü kullanarak fade edlmesne ve başkalarına letlmesne yönelk yaratıcı nsan etknlğdr. Sanat yoluyla breyn kendsn fade etmes, sağlıklı br duygusal gelşme açısından temel öneme sahptr. ı Resm Sanatı; sanat tarh bakımından ncelendğ kadar, ctnolojk, sosyolojk ve pskolojk yönlerden de ncelenmektedr. 3 Pskolojde resm; dernlk, kurgu, renk gb sanatsal açılardan uzak, salt ruhsal gelşm, ruhsal problemler açısından lk kez 189ü'da Bnet tarafındanele alınmıştır."resmlern Tefsr" adlı yayınla resmn pskolojk yam ele alınmıştır. Alfred Bnet'ten sonra brçok resmn ama en çokta çocuk resmlernn pskolojk açdan pskologlar tarafındanele alındığı görülmüştür. Resmler analz ederek, nceleyerek kullanmak ve değerlendrmeye almak nsan psşzmnegreblmenn en doğal ve uygun yoludur, aracıdır. Pskolojnn res~mlerde aradığı şey çsel dünyadır. Degas "Sanatın gayes, dış mgeler y gören br göz olmak değl, doğayı taklt yoluyla da olsa kalb, düşünce ve dünya görüşünüre'sme aktarmaktır.'" Sözler sanatı düşünsel yapımn ve çsel dünyanın br yansıması olduğunu anlatmaktadır. Buna br örnek, Van Gogh'un resmlernde görülen duyarlı, hassas, buhranlı, huysuz yaşamınındaresel, karışık fırça tuşlarıyla oluşmuş kurgularıdır. Bu bakış açısı Van Gogh resmlernn pskolojk açıdan nceledğmzdeortaya çıkmaktadır. * Öı7. Gör. Başkent Ünverstes, Güzel Sanatlar Tasanm Mmarlık fakültes Görsel Sanatlar Bölümü ANKARA 1- Ana Brtannca, 2- Lowenfeld, V. -Brtan, L.W., Creatve and Mental Growıh, 5.baskı, l1ıe Macrnllan Campany, New York, ı 97 ı. 3- Stern,., Resmk Pskolojk Teşhs: Karen Machover Test. çev. Yetvar! Adın, Berksoy Matbaası, İstanbul, 1964. 4- Eyüboğıu, Sabahattn; "Çocuk ve Sanat" ııpta Yenjk.ler: Çocuk Sayısı, Sayı 7, sıanbul, 1962.
Aynı zamanda, çeştl mlletlern, çağların sanat eserlern ncelemekle bu toplumların sosyolojk gelşmn, pskososyal yapılarını ncelemekde mümkündür. Örneğn: ROUK, resm testleryle Doğu Afrka yerllernn zeka yapılarını ncelemek amacıyla araştırmalar yapmıştır. 5 Mnkauska, Fransa'da Polonyalı, Macar, Flstnh mülteclern çocuklarına çeştl resm testler uygulamak yoluyla; bu nsanların resmlerndek renk, form, çerk gb karakterstk özellkler ncelemş ve etnolojk yönlern ortaya koymuştur. Sosyo~oj alanında se Amerka'da yapılan br Kızılderl araştırma projesnde uygulanan bazı resm testleryle, bu nsan grubunun ahlak realzmnn zler araştınlmıştır. 6 Uğraş alanları ve hedefler nsan ve yaşam olan tıp ve sanat bazen yan yana, bazen ç çe br olgu halnde karşımıza çıkmaktadır. Tıpta ve pskolojde blmsel kaygı, resmde estetk kaygı vardır ancak her ksnde de ortak kavramlar görüıür. Sezg, düşünce ve duygu her k alanında ortak ntelklerdr. Her k alanda ncelenen şey nsamn çten dışa şleyş ve dışa vurum bçmdr. Sanatta ve pskolojde çe atılmış olanın dışa yansıma ve etkler söz konusudur. İçe atım; sanatın çerğn oluşturur ve aynı zamanda bu pskolojnn araştırma temeldr. Pskolojde resm breyn, kendnce düzenlemeye çalıştığı karmaşık dünyasının açıklayış bçm ve zhnsel gelşmn gösterges sayılablr. Resm etknlğne klnk açıdan bakıldığında, kşlğn değerlendrlmesnde ya da ruhsal bozuklukların tamnmasında yararlı br araç olduğu görülür. çocuğu tanımaya çalışan hekm, bu yalın anlatım aracım, çocuğun ç dünyasım yansıtan br teknk olarak değerlendrmektedr. Çünkü resm; çocuk çn yapılması hem kolay, hem de oyun olarak algılanan br faalyet olduğundan çocuk le lgl blgnn tüm doğallığıyla Oltaya koymasına fırsat verr. 7 Resm; aynı zamanda çocuklarının gelşmıern, becerlernn genel br gösterges olması açısından; bze çocukların düşünüş bçmlernrı yanı sıra dğer çocuklarla, yetşknlerle lşklern yansıtır ve puçları verr. Çocuk resmlernde, çocuğun kağıdı kullanış bçm, kompozsyon kurgusu, renkler uzman gözlemcler çn anlamlıdır. Çocuk resm yaparken, kendn br oyun oıtamında hssettğ çn doğaldır ve gerçek duyguıarını aktarır. Çocuğun yarattıklarının başlıca önem; çocuğun düşüncesn, düşünce şekln, yaşamını, koşullarını, duygularım yansıtmakta olmasıdır. Yan çocuk resm, aynı zamanda kültürel ve sosyal belrleycler değerlendnne olanağı da tanımaktadır. Resm; pskopedagojk açıdan çocuğu tanıtmaya yarayan br ölçüt olduğu gb; zeka, kşlk, yakın çevre özellkleryle ç dünyasını yansıtmaya yarayan br fade aracıdır. Çocuk resmleryle, kendsnn br parçasını yansıtmaktadır. Bu yansıtınayı gerçekleştrrken, yaratıcı br çalışma çn özel br uyanma gereksnm duymazlar. Her çocuk, resmlern herhang br engelleme olmaksızın kendsnde var olan yaratıcılık dürtüleryle oluşturur. Sabahattn Eyüboğlu'na göre; her çocuk anlamsız eğrler ve doğrularla çzerek başlamaktadır çn dökmeye. Sonra bu eğr ve doğrular sembollere, şaretlere, mgelere dönüşmeye başlar. Bu sembollere; çocuk kend ç dünyasını, kend açısından aktarır. 5- Georges Roux: Dessn et Stnıclure et menlale. Contrbuton a letude psycho-socale des mleux nord-afrcans. (P.V.P. ı951) 6- T. Yörükan: Kızılderel Araştırması. (Sosyoloj dergs No: ı2/957, S.67) 7- Yavuzer, H., Çocuk Pskolojs.S.basım, Remz IUtabev:, Istanbul, 1992.
Küçük yaşlarda sözcüklerden daha güçlü br anlatım aracı olan resm, bze çocuğun ç dünyas} ve büyüme sürec hakkında öneml blgler verr. Bu süreçte çocuk çzgleryle kendn fade eder. Çocuk resmyle lgl öneml görüşlern başında gelşm aşamalanna göre çocuk resmn sınıflandıran görüşler gelmektedr. Kershener (1905) Almanya'dak okul çocuklarının bnlerce resm üzernde yaptığı nceleme sonucunda yaşlarını da göz önünde bulundurarak beş temel kategor oluşturmuştur. Bunlar; 1. Karalama evres (2-4 yaş). 2. Şema önces dönem (4-7 yaş). 3. Şcmatk dönem (7-9 yaş). 4. Gerçeklk gruplaşma dönem (9-12 yaş). 5. Görünürde doğalcılık dönem (12-14 yaş). ı.karalama DÖNEMİ (2.4 Yaş) Bu dönemde çocuk; nsan fgürü çzmek çn bast ve eksk çzgler kullanır.& 2.ŞEMA ÖNCESİ DÖNEM (4-7 Yaş) Şema önces dönemde çocuk çn en öneml bölüm kafadır. Darenn çne yerleştrdğ bazı şaretlerle ağız, burun, ve gözü gösterr. 9 8- Mel Duoretzk. G.,"Haz ve Bunalım: k Erkek Kardeşte Gelşmey Düzenleyeu Prenspler", çev.: Norma HananeJ, İst. Ün.Tecr.Ped. ve Çoc.Psk. Bültenİ. Ayn Basım, EU.Fak. Basımev, stanbul. 1966. 9- Luqvet, GH. Les Dessns d'un Enfant: Etudc Psyhologqve. Lbrare FeJx Akan, pars, ı913.
Şema önces evresnde çocuk, canlandırmak stedğ obje ya da kavram le lşk kurmak kaygısım yaşamaya başlar. Bu ona büyük br doyum sağlar. Genelde dört yaş cvarında çocuklar oldukça tanınablecek bçmler çzmeye başlarıar. Bu dönemde çocuk; aynı zamanda Öneldr. Duyguların egemenlğndedr. Fantez ve hayallerle doludur. Kültürel, mantıksal kısaltmalarla bçmlendrlmeldr. Bunun sonucu olarak nsan çzmler şematktr, vücut oranları gerçek dışıdır. Perspektf yoktur. Çocuk kalem, yetşknler gb tutar. Düşündüklern etkn br hayal gücüyle kağıda geçrr. Csmlern mekanla bağlantıları zayıftır. lo 3. ŞEMATİKDÖNEM (7-9 Yaş) Bu dönemde çocuk, temsl şekııer objelerle sualayablmektedr. İnsan fgüründe çocuk; blnen bazı semboller kullanmaya başlar ve betmler. Her uzvu farklı sembollerle oluşturur. Bu şemalar; geometrk şekller de çerrler. Bunları genelde yüz ve vücut şeması çn kuııanır. Bu yaş çocukları, aynı zamanda mekansal lşkler de resmlerne aktarablrler. Çocuk artık; "Ben toprak üzerndeym, otomobl de toprak üzernde, ot toprakta yetşyor. Yukan da gökyüzü... Her şey, tüm csmler toprak üzerndedr" gb br mantıksal kurgu çnde düşünür. Belrl şemaların ortaya çıkması yetşknlere çocukların gelşm hakkında öneml blg vermektedr. Çocuk artık resmlernde sadece kends le olan lşklern değl başkalarının brbrleryle olan mantıksal lşklern de göstermektedr. Bu dönemde çocuk, daha az kendsne yönelktr. Çevresnden haberdardır. Resmde, zengn br şeması olan çocuğun çevresndek her şeyn daha çok farkında olduğunu görmek mümkündür. JO- Gesell. A. ~ııg, El: The Chld.From Eve lo Ten. Harper and Brothers Pub., Newyork, 1946.
4.GERÇEKLK (GRUPLAŞMA) DÖNEMİ (9-12 Yaş) Bu yaşlardak çocuk artık toplumun br üyes olduğundan haberdardır, bu haberdar oluşu çzglerne yansıtmaya başlamıştır. Bu dönemdek çocuğun daha öncek çalışmalarına orama ayrıntılı çzgler çzdğ ve daha gerçekç br yaklaşımda olduğu gözlemlenmektedr. Bu evrede çocukların en büyük gereksnmler kend kşlklern bulmaktır. Çocuklar bu dönemlernde resmlern göstermekten, anlatmaktan pek hoşlanmazlar. Bu evrede aynı zamanda kız ve erkek çocuklarındaresm yaparken konu aynmları belrr. Erkek çocuklar daha çok; araba, uçak, tren, savaş ve spor sahneler çzerken, kızlar se; kadın yüzler, gysler, evler, ççekler, yavrulu hayvanlar çzerler. Fzksel, zhnsel ve duygusal büyüme sonucu artık daha öncek yıllarda kullandıklan üslup onları doyurmaz. ll 11- San, l.sanalsal Yaratına ve Çocukta Yaratıcıltk. 2.baskı, Türkye İş Baukası Kltür yayınları, genel yayın no.181,ankara, 1979.
S.GÖRÜNÜRDE DOGALCıLIK DÖNEMİ (12-14 Yaş) Ergenlğn başlangıcına rastlayan bu dönemde çocukların gderek doğal çevrelernden haberdar oldukları dkkat çeker. Çocuk artık bu dönemde objelern orantılarım, dernlklern çzglerne yansıtır. Bu evrede nsan fgürünün büyük br ayrıntıl'la çzldğ ve tahmn edlebleceğ gb, cnsel özekllklerden haberdar olmanın büyük ölçüde arttığı, bunların resme yansıdığı gözlenmektedr. Çocuk Resmnde Çzglern Yorumu: Çzgler oluşturulan resmlerde; resm yapan çocuğun mutlu olup olmadığını, arkadaş canlısı mı, değl m, sakn m, hırçın mı, enerjk m, tembel m, güçlümü, zayıf mı gb temel özellkler ortaya çıkarılablmektr. Bu özellklern belrlenmesnde, yorumlanmasında özel belrt ve şaretlerden yararlanıl maktadır. Marvn Klepsch ve Laura Loge (1982) "ehldren Draw and TelI" adlı yapıtta çocuk resmndek çzglere şu pskolojk açıklamaları getrmşlerdr. a- Büyük oranlı resmler; Çoğu kez ç kontrolü zayıf olan saldırgan çocuklar tarafından çzlmektedr. b- Küçük çzgler; Brkaç santmetre büyüklüğündek resmler çoğunlukla, korkak, çekngen, çe dönük çocukların ürünlerdr. Küçük boyut genellkle onların güvenszlklernn smgesdr. c- Baş çzm; Çocuk resmnde çok küçük ya da büyük kafa çzmek genelde; zhnsel açıdan yetersz olan çocuklar tarafından veya tam ters zhnsel açıdan kendn dğer çocuklardan daha lerde gören çocuklar tarafından çzlmektedr. d- Ağız çzm; Ağızın önem; temel letşm aracı olmasından kaynaklanmakatadır. Konuşma ve dl sorunu olan çocuklar kalın çzglerle büyük ağız yapma yoluna gderler. Çoğunlukla anne ve babalarına bağımlı çocukların resmlernde ağız alanına saplandıkları dkkat çeker. e- Gözler; Gözler hayatta büyük roloynar. Dış dünyayla temasımız! lk önce gözlermzle sağlarız. Gözler; çocuk resmlernde korunmal'ı, kollanmayı fade eder. f- Ayaklar; Büyük ayakların çzlmes kendne güven duyma arzusunun smgesdr. Yorgun, ümtszlğe düşmüş, deprme (çökkün) çocuklar ayak çzmekte güçlük çekerler.
g- Burun; Astımlı çocuklar çoğunlukla solunum güçlüğünden kaynaklanan sorunları nedenyle burun çzglern vurgulayarak ya da büyük bçmde çzerler. h- Kulaklar; Çok büyük kulaklar, ştme zorluğu olan çocuklar tarafından çzlr. Aynı zamanda, başkalannın kend hakkında konuştuklarını düşünen kuşkucu çocuklar kulak fgüflern vurguluyarak abartılı bçmde çzerler.. ı~ Parmaklar; Çocuk, eğer parmakları detaylı çzyorsa bu obsesyonu göstermektedr. Çocuk, resmde beş parmaktan fazla çzyorsa, bu çocuğun htraslı olduğunu gösterr. j- Dşler; Dşler, saldırganlığıfade ederler. r çzlmş dşler aşın saldırganlık göstergesdr. k Eller; Resmlernde, eller gzleyerek, vücudun arkasına saklayarak çzen çocukların genelde ya tırnak yeme, ya da parmak emme alışkanlığı vardır. 1- Eksk Bırakılan Bölümler; Eller; ellern çzlmemes düzenszlğ, çevreye uyumda güçlük çeklmesn smgelernektedr. Kollar; kolların çzlmemes; güvenszlğ dle getrmektedr. Güç ve.kuvvetn azlığını da belrlemektedr. Bacaklar; bacakların çzlmemes çocuğun kendn desteksz hareketsz olarak algılamasıyla eş anlamlıdır. Ayaklar; Resmde ayaklann ç.zlmemes çocuğun kendn yardımsız ve güvensz hssetmes anlamına gelr. Burun; burun yokluğu, çocuğun güçsüz1üğünün göstergesdr. Ağız; br letşm organının çzlmemes başkalarıyla lşk kurmakta zorluk çekldğn göstereblr. Bazı astımlı çocukların resmlernde ağız ve burun çzmey hmal ettkler göıülmektedr. ın- Resmn Sayfa Üzerndek Yer; Bazı çocuklar, resmlern sayfanın sağına, soluna veya ortasına çzerler. Bunlar; Machover'a göre, resm sağa yapıldığı takdrde dış dünyaya; sola yapıldığı zaman se ç dünyasına yönelmş olduğunu göstermektedr. Resmn, sayfanın üst bölümüne yapılması se; yersz br ymserlğn söz konusu olduğunu göstermektedr. Çocuğun, resmleryle kendsn yansıtması ve olaylar hakkındak duygu ve düşüncelern fade etmesnde, yalın br anlatım yolu olan resmn önem büyktür. Resm falyet, çocuğu tanımak ve onun ç dünyası, yakın çevresyle lşkler hakkında blg ednleblecek geçerl br araştırma ve pskopedagojk yansıtma aracıdır. Çocuk. resmndek çzgler, sanatçı çzgler değldr. Sanattak estetk kurallara br uygunlu< söz konusu değldr. Ancak çocuk resmndek safık, çtenlk, çocuk resmlerne lşkn özel br ntelktr. Çocuk resmlerndek ntmtf yaratıcıık özenkier; brçok sanatçının çocukluklanna dönerek ulaşmaya ve yaratımlanna yansıtmaya çalıştıkları br ntelktr. Çocuk resm; yetşknlernde br zamanfar sahp oldukları yaşam coşkusunu yansıtan çocuk çsel yapısının aynasıdır.
KAYNAKÇA Ana Brtarmca Eyüboğlu, Sabahattn; "Çocuk ve Sanat" tıpta Yenlkler: Çocuk Sayısı, Sayı?, İstanbul, 1962. Georges Roux: Dessn et Structure et mentale. Contrbuton a letude psycho-socale des mleux nord-afrcans. (P.U.F. 1951) GeselI,A. -lig, F.l; The Chld FromEve to Ten. Harper and Brothers Pub., Newyork, 1946. Kelepsch, M. -Loge, L., Chldren Draw and Tel1 An Introducton to the Projectve Uses of Chldren's Human Fgure. BrunnerIMazel Inc., Newyork,I982. Lowenfeld, V. -Brtan, L.W., Creatve and Mental Growth. 5,baskı, The Macmllan Campany, New York, 1971. Luqvet, G.H., Les Dessns d'un Enfant: Etude Psyhologqve. Lbrare Felx A1can, pars, 1913. Mel-Duoretzk, G.,"Haz ve Bunalım: İk Erkek Kardeşte Gelşmey Düzenleyen Prenspler", Çev.: Norma Hananel, İst. ÜnLTecLPed. ve Çoc.Psk. Bülten. Ayn Basım, Ed.Fak. Basımev, İstanbul, 1966. San, I.Sanatsal Yaratma ve Çocukta Yaratıcılık. 2.baskı, Türkye İş Bankası Kültür yayınları, genel yayın no.181, Ankara, 1979. Stern, I., Resmle Pskolojk Teşhs: Karen Machover Test. Çev. Yetvart Adın, Berksoy Matbaası, İstanbul, 1964. T. Yörükan: Kızılderel Araştınnası. (Sosyoloj dergs No:12/957, S.67) Yavuzer, H., Çocuk Pskolojs.8.basım, Remz Ktabev, İstanbul, 1992. Yavuzer, H., Çocuk ve Suç.S.basım, Remz Ktabev, İstanbul, 1992.