ÖĞRETİM İLKE ve YÖNTEMLERİ Editör Gürbüz Ocak Ahmet Çoban Soner Mehmet Özdemir H. Ömer Beydoğan Ramazan Özbek Abdurrahman Şahin Gürbüz Ocak Bilal Duman 7. Baskı
Editör: Doç. Dr. Gürbüz OCAK ÖĞRETİM İLKE VE YÖNTEMLERİ ISBN 978-994-4919-73-9 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SO- RULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır. 1. Baskı: Eylül 2008, Ankara 7. Baskı: Eylül 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Gamze Dumlupınar Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No:105/A Yenimahalle/ANKARA (0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
ÖN SÖZ Öğretmenlerde bulunması gereken roller çeşitli sınıflamalara tabii tutulsa da, en önemlisi; mesleki profesyonelliktir. Öğretmenin mesleki profesyonelliği öğretme gücüyle ölçülür. Öğretmenin öğretme gücünün sıradan insanların öğretme gücünden farklı olması gerekir. Bütün bireyler bildiklerini karşısındakine aktarabilir ancak profesyonel bir öğretmen karşısındaki bireye ihtiyacı olanı bilgiyi, en kısa sürede ve en kalıcı yoldan aktarır. Öğretmenin bunu yapabilmesi karşısındakinin (öğrencinin) iletişim kanallarının açıklığına, öğretmenin bu iletişim kanallarını kullanma yeterliliğine bağlıdır. Bir öğretmenin, öğretim faaliyetlerini yerine getirebilmesi sadece alan bilgisine bağlı değildir. Bu bilgileri en verimli şekilde öğrencilere aktarabilmesi için profesyonel bir öğretmenin öğretebilmeyi öğrenmesi gerekir. Hizmet öncesi eğitim faaliyetlerinde öğretmenlerin öğretebilmeyi öğrenebilmesi için aldığı derslerden biri de Öğretim İlke ve Yöntemleri dersidir. Bu derste öğretmen adayı alanı bilgim yeterli, öyleyse öğretebilirim anlayışından kurtularak, daha iyi öğretebilmenin yollarını, öğrenciye bilgiyi en kolay ve kalıcı olarak aktarabilmenin yollarını öğrenirler. Bu kitap değişen eğitim anlayışıyla birlikte gerek hizmet öncesi öğretmen eğitimi öğrencilerine, gerekse kendilerini geliştirmek isteyen öğretmenlere öğretebilme rehberi olarak hazırlanmıştır. 2006-2007 öğretim yılında değiştirilen Eğitim Fakülteleri programlarında belirtilen kur tanımına uygun olarak hazırlanan bu kitap sekiz bölümden oluşmaktadır. Temel Kavramlar adlı birinci bölümde, eğitim ile ilgili kavramlar açıklanmış; ikinci bölümde genel olarak program geliştirme sürecinden bahsedilmiştir. Üçüncü bölümde öğretim etkinliklerinin planlamasının nasıl yapılması gerektiği üzerinde durulurken, dördüncü bölümde öğrenme öğretme süreci açıklanmıştır. Öğrenme- Öğretme Stratejileri bölümü olan beşinci bölümde eğitimciler tarafından en çok kullanılan stratejilere yer verilirken; altıncı bölümde öğretim yöntem ve teknikleri ve uygulama örnekleri açıklanmıştır. Kitabın yedinci bölümünde; ülkemizde 2005 yılı itibariyle uygulamaya konulan yapılandırmacı eğitim anlayışı; çağdaş yaklaşımlardan beyin temelli öğrenme, yaratıcılık ve düşünme becerileri, problem çözme ve problem çözme terminolojisi yer alırken; son bölümde Yüksek Öğretim Kurumu kur tanımına uygun olarak Öğretmenlik mesleğinin sorumlulukları ve yeterlilikleri açıklanmıştır.
Bu kitabın basım aşamasına kadar şüphesiz bir çok kişinin katkısı olmuştur. Başta kitapta bölüm yazarı olarak emeği geçen meslektaşlarımdan, Sayın Doç.Dr. H.Ömer BEYDOĞAN a Sayın Yard.Doç.Dr. Ahmet ÇOBAN a, Sayın Doç.Dr. Soner ÖZDEMİR e, Yard. Doç. Dr. Ramazan ÖZBEK e, Sayın Yard.Doç.Dr. Abdurrahman ŞAHİN e, Sayın Doç.Dr. Bilal DUMAN a sonsuz teşekkürler. Ayrıca kitabın düşünce aşamasından basım aşamasına kadar her türlü desteği sağlayan Sayın Servet SARIKAYA nezdinde tüm PEGEM AKADEMİ çalışanlarına teşekkür ederim. Bu kitapta yer alan tüm bölümlerde verilen bilgiler bölüm yazarlarının sorumluğundadır. Bu kitabın gerek uygulamadaki öğretmenlere gerekse eğitim fakültesi öğrencilerine öğretebilme rehberi olması dileğiyle. Gürbüz OCAK Afyonkarahisar-Eylül 2014
İ Ç İ N D E K İ L E R 1. BÖLÜM TEMEL KAVRAMLAR Eğitim (Education, Training)... 3 Süreç (Process)... 7 Sistem Olarak Eğitim... 7 Eğitim Türleri... 9 Formal ve İnformal Eğitim... 9 Örgün ve Yaygın Eğitim (Organized and Extended Education)...11 Öğretim (Instruction)...12 Öğrenme (Learning)...13 Öğretme (Teaching)...15 Öğrenim...16 Eğitim - Öğretim - Öğrenme - Öğretme İlişkisi...16 Öğrenme - Öğretme - Öğretim İlişkisi...17 Hedef - Amaç (Goal, Objective, Target, Aim, Purpose)...17 Davranış (Behavior, Behaviour)...20 Yaşantı (Experience)...21 İçerik (Content)...22 Eğitim Durumu (Learning Situation)...23 Sınama Durumları (Testing Situations)...24 Hedef - Davranış - İçerik - Eğitim Durumu - Değerlendirme İlişkisi...25 Belirtke Tablosu (Table of Specifications)...25 Programlar...26 Eğitim Programı (Curriculum)...27 Eğitim Programı ve Öğretim...29 Öğretim Programı...29 Ders Programı (Syllabus)...30 Örtük Program (Hidden Curriculum, İmplicit Curriculum)...31 Müfredat Programı...32 Eğitim Programı, Öğretim Programı ve Ders Programı İlişkisi...32 Eğitim Programı Tasarımı (Curriculum Design)...33 Programın Hazırlanması...34 Programın Denenmesi (Uygulanması)...34 Program Geliştirme (Currculum Development)...35 Program Düzenleme (Curriculum Design)...36 Program Geliştirme ve Program Düzenleme İlişkisi...36 Eğitim Programlarının Hazırlanması ve Geliştirilmesi...37
Program Değerlendirme (Curriculum Evaluation)...38 Plân...39 İlke (Principle)...40 Strateji (Strategy)...41 Teknik (Technique)...41 Yöntem - Metot (Method)...42 Teknik - Yöntem İlişkisi...43 Özet...43 Değerlendirme Soruları...45 Kaynakça...53 2. BÖLÜM EĞİTİMDE PROGRAM GELİŞTİRME VE PROGRAM GELİŞTİRME SÜREÇLERİNİN UNSURLARI Eğitimde Program Geliştirme ile İlgili Temel Kavramlar...59 Eğitim Programı Nedir?...59 Örtük Program (Hidden Curriculum)...60 Program Geliştirme...60 Eğitim Programı ve Program Geliştirmenin Öğeleri...61 I. Eğitim Programının Hedef Öğesi...61 Hedef Belirleyiciler...63 Hedef Belirlemede Süzgeçler...65 A. Eğitim Felsefesi...65 B. Öğrenme Psikolojisi...67 C. Eğitim Ekonomisi...68 D. Eğitim Sosyolojisi...68 Hedef Alanları ve Aşamalı Sınıflandırılması (Hedeflerin Taksonomisi)...69 I. Bilişsel Alan (Cognitive Domain)...69 II. Duyuşsal Alan (Affective Domain)...77 III. Psiko-Motor/Devinsel Alan (Psychomotor Domain)...78 II. Eğitim Programının İçerik Öğesi (Kapsam, Muhteva)...80 Doğrusal Programlama Yaklaşımı...82 Sarmal Programlama Yaklaşımı...82 Modüler Programlama Yaklaşımı...82 Piramitsel ve Çekirdek Programlama Yaklaşımı...82 Konu Ağı-Proje Merkezli Programlama Yaklaşımı...83 Sorgulama Merkezli Programlama Yaklaşımı...83 III. Eğitim Programının Öğrenme-Öğretme Durumları Öğesi (Eğitim Durumları)...83 vi Öğretim İlke ve Yöntemleri
IV. Eğitim Programının Değerlendirme Öğesi (Sınama Durumları)...84 Program Geliştirme Tasarım Yaklaşımları...84 1. Konu Merkezli Tasarımlar...85 2. Birey (Öğrenci) Merkezli Tasarımlar...86 3. Sorun (Problem) Merkezli Tasarımlar...87 İhtiyaç Analizi ve İhtiyaç Analizi Teknikleri...88 İhtiyaç Türleri...89 İhtiyaç Analizinin Amacı...89 İhtiyaç Analizi Aşamaları...92 İhtiyaç Analizi Yaklaşımları...92 İhtiyaç Belirleme Teknikleri...93 Program Geliştirme Modelleri...97 1. Tyler ın Program Geliştirme Modeli...97 2. Taba nın Program Geliştirme Modeli...98 3. Taba-Tyler Program Geliştirme Modeli...99 4. Saylor, Alexander ve Lewis Modeli... 100 5. Wulf ve Schave Modeli... 102 6. Hunkins in Karar Verme Modeli... 102 7. Oliva Modeli... 103 8. Miller ve Seller Modeli... 104 9. Hawes in Süreç Modeli... 104 10. Tanner ve Tanner Modeli... 105 Eğitimde Program Değerlendirme... 105 Hedefe Dayalı Değerlendirme Modeli (Objectives Model)... 107 Stufflebeam in Çevre, Girdi, Süreç ve Ürün Modeli (Stufflebeam s CIPP Model)... 108 Provus un Farklar Yaklaşımı Modeli (Provus s Discrepancy Model)... 108 Metseffel ve Michael Modeli... 108 Stake in Uygunluk ve Olasılık Modeli (Congruence- Contingency Model)... 109 Stake in İhtiyaca Cevap Vermeye Dayalı Değerlendirme Modeli... 109 Saylor, Alexander ve Lewis Modeli... 109 Eisner in Eğitsel Eleştiri Modeli (Educational Connoisseurship- Criticism Model)... 110 Özet... 110 Değerlendirme Soruları... 112 Kaynakça... 116 İçindekiler vii
3. BÖLÜM ÖĞRENME ETKİNLİKLERİNİN PLÂNLANMASI Giriş... 121 Öğretim Etkinliklerini Planlama... 124 Öğretim Hedefleriyle Tutarlı Kazanımlar Yazma... 126 Öğrenme-Öğretme Etkinliklerinin Seçilmesi ve Düzenlenmesi... 128 Öğretimi Kolaylaştırıcı Yönlendirmeler Yapma... 129 Süreçle Bütünleşen Ölçme ve Değerlendirmelere Yer Verme... 132 Öğretimde Planlı Çalışmanın Faydaları... 132 Planlamanın Boyutları... 134 Planlama Sürecinde İşe Koşulan Öğretim İlkeleri... 134 Plan Türleri... 136 Ünitelendirilmiş Yıllık Plan... 136 Yıllık Plan... 137 Yılık Planın Bölümleri... 139 Ünitelendirilmiş Yıllık Plan Hazırlığı... 140 Ünite Planı... 141 İşleniş Kısmı... 144 Öğrenme-Öğretme Sürecini Geliştirme... 145 Ders Planı... 148 Ders Planının Faydaları... 148 Özet... 149 Değerlendirme Soruları... 151 Cevap Anahtarı... 153 Kaynakça... 154 Ekler... 155 viii Öğretim İlke ve Yöntemleri
4. BÖLÜM ÖĞRENME ÖĞRETME SÜRECİ Giriş... 166 Eğitim Durumları ile İlgili Ölçütler... 167 Pekiştireçler... 171 Pekiştirme Çeşitleri... 172 A. Pekiştireçler (Ödül)... 172 B. Cezalar... 173 Pekiştirme Teknikleri... 174 Dönüt... 176 Motivasyon... 178 İpucu... 185 Dersin Aşamaları... 187 A. Dersin Hazırlık Aşaması... 188 B. Dersin Sunum Aşaması... 189 C. Dersin Değerlendirme Aşaması... 191 Özet... 199 Değerlendirme Soruları... 202 Çıkmış KPSS Soruları... 205 Kaynakça... 211 İçindekiler ix
5. BÖLÜM TEMEL ÖĞRETME ÖĞRENME YAKLAŞIMLARI (STRATEJİLERİ) 1. Giriş... 214 2. Yaklaşım (Strateji)... 216 3. Uygulayıcıların Tercihlerini Etkileyen Faktörler... 217 4. Yaklaşımlarla İlgili Bazı Esaslar... 219 5. Temel Öğretme Yaklaşımları... 220 5.1. Sunuş Yolu ile Öğretim... 222 5.1.1. Uygulanışı... 223 5.1.2. Avantajları... 224 5.1.3. Sınırlılıkları... 224 5.1.4. Olası Hatalar... 224 5.1.5. Paulo Freire (Bankacı Eğitim Anlayışı)... 225 5.1.6. David Ausubel (Anlamlı Öğrenme)... 227 5.2. Buluş Yolu ile Öğretim... 228 5.2.1. Uygulanışı... 230 5.2.2. Avantajları... 231 5.2.3. Sınırlılıkları... 232 5.2.4. Olası Hatalar... 232 5.2.5. Jerome S. Bruner (Keşfederek Öğrenme)... 232 5.3. Araştırma-İnceleme Yolu İle Öğretim... 235 5.3.1. Uygulanışı... 237 5.3.2. Avantajları... 237 5.3.3. Sınırlılıkları... 238 5.3.4. Olası Hatalar... 238 5.3.5. John Dewey... 239 5.3.6. Paulo Freire (Problem Tanımlayıcı Öğretim)... 240 6. Temel Öğrenme Yaklaşımları... 241 6.1. Tekrar Yaklaşımı... 242 6.2. Anlamlandırma Yaklaşımı... 243 6.3. Örgütleme Yaklaşımı... 243 7. Öğrenme Modelleri... 244 7.1. Programlı Öğrenme... 244 7.2. Carroll un Okulda Öğrenme Modeli... 245 7.3. Bloom un Tam Öğrenme Modeli... 246 7.4. Bireyselleştirilmiş Öğretim Sistemi... 246 x Öğretim İlke ve Yöntemleri
7.5. Gagne nin Öğrenme Modeli... 248 7.6. Glaser in Temel Öğretme Modeli... 248 7.7. Anlamlı Öğrenme Modeli... 249 8. Sonuç... 250 9. Özet... 250 Değerlendirme Soruları... 252 Kaynakça... 258 6. BÖLÜM YÖNTEM VE TEKNİKLER Giriş... 263 Yöntem... 263 Eğitim Durumlarında Yöntem Kazanım ve İçerik İlişkisi... 264 Öğretimde Yöntem Seçimini Etkileyen Durumlar... 265 Başlıca Öğretim Yöntemleri Teknikleri ve Etkinlikleri... 267 1. Anlatma (Takrir - Düz anlatım) Yöntemi... 267 2. Soru - Cevap Yöntemi... 269 3. Poblem (Sorun) Çözme Yöntemi... 271 4. Grupla (Kümeyle) Çalışma Yöntemi... 275 5. Tartışma Yöntemi... 277 5.1.Küçük/Büyük Grup Tartışması... 278 5.1.1.Büyük Grup Tartışması Tekniği... 279 5.1.2.Küçük Grup Tartışması Tekniği... 279 5.2.Akvaryum... 280 5.3. Konuşma Halkası... 281 6. Laboratuar Yöntemi... 282 6.1. Gözlem... 283 6.2. Deney... 285 6.3. Gösteri (Demonstrasyon)... 287 7. Örnek Olay Yöntemi... 288 8. Gösterip Yaptırma Yöntemi... 291 9. Proje Yöntemi... 292 10. Rol Oynama Yöntemi... 295 11. Drama Yöntemi... 296 12. Takım (Ekip) Öğretimi... 298 13. Mikro Öğretim... 299 14. Programlı Öğretim... 300 15. Gezi... 301 16. İstasyon Tekniği (Öğrenme İstasyonları)... 302 İçindekiler xi
17. Benzetim (Simülasyon)... 310 18. Tarihsel Empati... 312 19. İşbirliğine Dayalı (Kooperatif-Kubaşık) Öğretim... 313 20. Metafor Analoji... 315 21. Beyin Fırtınası... 316 22. Akrostiş... 318 23. Altı Şapkalı Düşünme... 319 24. Kavram Haritaları... 323 25. Anlam Çözümleme Tabloları... 324 26. Balık Kılçığı... 325 27. Phillips 66 Tekniği... 326 28. Tutor Destekli Öğretim... 328 29. Bilişsel Çıraklık... 329 30. Görüş Geliştirme Tekniği... 331 31. Buz Kıran... 332 32. Tersine Eğitim (Flipped Education Classroom)... 332 Yöntemlere Uygun Olarak Kullanılan Bazı Teknikler... 335 1. Forum... 335 2. Konferans... 335 3. Workshop... 336 4. Diyalog... 336 5. Söylev... 336 6. Sempozyum... 336 7. Münazara... 337 8. Zıt Panel... 337 9. Çember Tekniği... 337 10.Panel... 338 Özet... 338 Kpss de Çıkmış Örnek Sorular... 339 Cevap Anahtarı... 363 Kaynakça... 363 xii Öğretim İlke ve Yöntemleri
7. BÖLÜM EĞİTİMDE ÇAĞDAŞ YAKLAŞIMLAR BEYİN TEMELLİ ÖĞRENME Giriş... 369 Beynin Anatomik Yapısının Görevleri ve Özellikleri... 371 Beynin Anatomik Yapısı... 373 Sinir Sistemi... 374 Merkezi Sinir Sistemi... 374 Çevresel (Periferik) Sinir Sistemi... 375 Nöron... 376 Dendritler... 376 Hücre gövdesi... 377 Axon... 377 Sinaps... 377 Nörotransmitter... 378 Beynin Yarım Küreleri ve Fonksiyonları... 379 Beyin Temelli Öğrenme Nedir?... 380 Sınıf Ortamı Nasıl Olmalı?... 387 Beyin Temelli Öğrenme-Öğretme Stratejileri... 387 YAPILANDIRMACILIK Giriş... 390 Yapılandırmacılık Nedir?... 390 Yapılandırmacılıkta Bilgi... 391 Yapılandırmacılığın Öğrenmeye İlişkin Rehber İlkleri... 392 Öğrenme Felsefesi Olarak Yapılandırmacılık... 393 Yapılandırmacı Öğrenme Kuramının Bilgiye, Öğrenene ve Anlamaya Dair Temel İlkeleri... 395 Yapılandırmacılıkta Zihinsel Yapılar Nasıl Oluşur?... 396 Yapılandırmacılıkta Program Öğretim ve Değerlendirmeye Genel Bir Bakış... 397 Program... 397 Öğretim... 397 Değerlendirme... 401 Yapılandırmacı Sınıf Ortamı Nasıldır ve Nasıl Oluşturulur?... 401 Yapılandırmacı Öğrenme Ortamının Tasarımına İlişkin Amaçlar... 402 İçindekiler xiii
Sınıf İçerisinde Yapılandırmacı Yaklaşımı Kullanırken Öğretmenler Neler Yapmalıdır?... 403 Yapılandırmacı Yaklaşımda Etkili Bir Öğrenme Süreci Nasıl İşler?... 405 Yapılandırmacı Öğrenme Ders Tasarımı... 405 Soru Türleri... 407 Bilişselci Yapılandırmacılık... 410 Sosyokültürel Yapılandırmacılık... 410 Radikal Yapılandırmacılık... 411 Yapılandırmacılığın Temel Öğrenme İlkeleri... 411 YARATICILIK VE DÜŞÜNME BECERİLERİ Giriş... 415 Yaratıcılık Nedir?... 415 Beyin ve Yaratıcılık... 416 Yaratıcı Süreç ve Yaratıcı Düşünme... 417 Yaratıcı Sürecin Temel Öğeleri... 417 Yaratıcılığın Boyutları... 418 Yaratıcı Düşüncenin Okulda Geliştirilmesi... 419 Yaratıcılığı Kolaylaştıran Öğretmen Özellikleri... 420 Yaratıcılığı Engelleyen Öğretmen Özellikleri... 421 Yaratıcılığı Öğretmede Temel İlkeler... 421 Yaratıcılığın En Önemli Koşulları... 421 Çocukta Yaratıcılığı Geliştiren Etmenler... 422 PROBLEM ÇÖZME VE PROBLEM ÇÖZME TERMİNOLOJİSİ Giriş... 424 Problem Çözme Nedir?... 424 Problem Çözümü Nedir?... 424 Problem Çözmenin Yararları... 425 Problem Çözme Dersinin Altı Aşamasına Giriş... 425 Problem Çözme Terminolojisi... 426 Problem Çözmede Düşünme Örnekleri... 428 Problem Çözmede Yararlanılan Yargılama İçin Düşünme Örnekleri... 428 xiv Öğretim İlke ve Yöntemleri
ÇOKLU ZEKÂ KURAMI Giriş... 433 Zekâ Nedir?... 435 Zekânın Özellikleri Nelerdir?... 435 Çoklu Zekâ Alanlarının Gelişimini Etkileyen Faktörler... 436 Çoklu Zekâ Alanları... 436 Sözel-Dil Zekâ... 437 Mantıksal-Matematiksel Zekâ... 438 Görsel ve Mekânsal Zekâ... 439 Bedensel-Kinestetik Zekâ... 440 Müziksel-Ritmik Zekâ... 441 Kişilerarası-Sosyal Zekâ... 442 Kişisel - İçsel - Özedönük Zekâ... 443 Doğa Zekâsı... 444 ELEŞTİREL DÜŞÜNME Giriş... 445 Düşünme ve Eleştirel Düşünme Becerisi... 446 Düşünme Nedir?... 446 Eleştirel Düşünme Nedir?... 447 Eleştirel Düşünmenin Boyutları... 448 Eleştirel Düşünmenin Öğretilmesi... 449 Eleştirel Düşünme Stratejileri... 450 Eleştirel Okuryazarlık Stratejileri... 450 Bir Makalenin Eleştirel Değerlendirilmesi... 451 Eleştirel Düşünme Standartları... 452 Eleştirel Düşünme Becerileri... 452 Genellikle Eleştirel Düşünme Süreci Nasıl İşler?... 453 Yaşam Boyu Öğrenme... 454 Yaşam Becerilerinin Öğrenilmesindeki Temel Gereksinimler... 456 Yaşam Boyu Öğrenmenin Temel Özellikleri... 456 Özet... 457 Değerlendirme Soruları... 460 Kaynakça... 468 İçindekiler xv
8. BÖLÜM ÖĞRETİM HİZMETİNİN NİTELİĞİNİ ARTTIRMADA ÖĞRETMENİN ROLÜ Giriş... 474 Etkin Öğrenme... 474 Etkin Öğretmen... 475 Etkili Öğretmenlik Profili... 476 Öğretmenlik Mesleğinin Yeterlilikleri... 478 Öğretmen Eğitiminde Yeterlilikler... 478 Yeterlilik ve Sorumluluk Alanları... 481 1- Kişisel ve Mesleki Değerler - Meslekî Gelişim... 482 2- Öğrenciyi Tanıma Yeterliliği-Sorumluluğu... 485 3-Öğretme ve Öğrenme Süreci Yeterliliği-Sorumluluğu... 488 4- Öğrenmeyi, Gelişimi İzleme ve Değerlendirme Yeterliliği-Sorumluluğu... 492 5- Okul, Aile ve Toplum İlişkileri Yeterliliği-Sorumluluğu... 494 6- Program ve İçerik Bilgisi Yeterliliği-Sorumluluğu... 496 Özet... 498 Kaynaklar... 499 xvi Öğretim İlke ve Yöntemleri
Öğrenme Hedefleri TEMEL KAVRAMLAR 1. Bölüm Yrd. Doç. Dr. Ahmet Çoban Dicle Üniversitesi Bu bölümün sonunda aşağıdaki kazanımların edinilmiş olması beklenmektedir: 1. Eğitim teriminin tarihi gelişimini ve tanımlarını kavrama 2. Eğitim sürecinin anlaşılmasına temel oluşturan formal, informal, örgün, yaygın eğitim terimlerini tanımlama 3. Eğitim süreci ile ilgili olan öğretim, öğrenme, öğretme ve öğrenim kavramları arsındaki farklılıkları kavrama ve bu kavramları yerinde ve doğru şekilde kullanma 4. Eğitim programı, öğretim programı, ders programı, örtük program ve müfredat programını tanımlama ve farklılıkları bulma 5. Eğitim sürecinin hedef, davranış, eğitim durumu ve sınama durumu aşamalarını bilme ve bunların birbiriyle olan etkileşimlerini ifade etme 6. İlke, strateji, yöntem ve teknik kavramlarını tanımlama ve bu kavramları yerinde ve doğru şekilde kullanma. İçindekiler Temel Kavramlar Eğitim Süreç Sistem Olarak Eğitim Eğitim Türleri Formal Ve İnformal Eğitim Örgün Ve Yaygın Eğitim Öğretim Öğrenme Öğretme Öğrenim Eğitim-Öğretim- Öğrenme-Öğretme İlişkisi Öğrenme-Öğretme-Öğretim İlişkisi
Hedef-Amaç Davranış Yaşantı İçerik Eğitim Durumu Sınama Durumları Hedef-Davranış-İçerik-Eğitim Durumu-Değerlendirme İlişkisi Belirtke Tablosu Programlar Eğitim Programı Eğitim Programı Ve Öğretim Öğretim Programı Ders Programı Örtük Program Müfredat Programı Eğitim Programı, Öğretim Programı Ve Ders Programı İlişkisi Eğitim Programı Tasarımı Programın Hazırlanması Programın Denenmesi (Uygulanması) Program Geliştirme Program Düzenleme Program Geliştirme Ve Program Düzenleme İlişkisi Eğitim Programlarının Hazırlanması Ve Geliştirilmesi Program Değerlendirme Plân İlke Strateji Teknik Yöntem-Metot Teknik-Yöntem İlişkisi Özet Kaynakça Değerlendirme Soruları
Yrd. Doç. Dr. Ahmet Çoban Bir alanı anlayabilmek için, öncelikle o alanla ilgili temel kavramlarda ortak bir dil geliştirmek gerekmektedir. Bir konunun anlaşılabilmesi o alanla ilgili kavramların açıklığa kavuşturulmasına bağlıdır. Eğer bir davranışı yeterli düzeyde kullanmıyorsak, onu yeteri kadar bilmiyoruz demektir (Clark ve Starr, 1968 akt. Bilen, 1990). Eğitim (Education, Training) Eğitim, batı dillerinde education olarak anılmakta ve iki ana özelliği bulunmaktadır: 1.Educare: beslemek, yükseltmek ve desteklemek, 2.Educare: yükselmek ve düzey kazanmak (Varış, 1981; İşman, 2005). Bununla birlikte eğitim, insanlık tarihi boyunca bilim adamlarının tanımında anlaşamadıkları disiplin alanlarından biridir. Antik çağ Yunan döneminden günümüze kadar birçok eğitimci tarafından, aslında toplumsal bir olgu, insan ve topluma özgü bir süreç olarak düşünülmekle birlikte, farklı açılardan yaklaşan tanımlara bağlanmıştır. Bu tanımlardan birkaçına şu örnekler verilebilir: Çocuğu insan haline getirme sanatı (Çiçero), Bedene ve ruha yetenekli olduğu güzelliği vermek (Eflatun), insanı doğasına göre yetiştirmek (Rousseau), Kişiyi önce kendisi, sonra da insanlık için mutluluk aracı yapmak (James Mill), insanı mükemmel bir hayat yaşamaya hazırlamak (Herbert Spencer), yetileri hep birden ve uyumlu olarak geliştirmek (Stgin), Yetişmiş nesiller tarafından, henüz sosyal hayat için olgun hale gelmemiş bulunan nesiller üzerinde yapılan her çeşit etki (E. Durkheim)dir (Küçükahmet ve Diğerleri, 2002). Literatürde geçen belli başlı eğitim tanımları, farklılıkları ile birlikte terim olarak şu şekillerde ifade edilebilir (İşman, 2005; Fidan ve Erden, 1992; Aykaç ve Diğerleri, 2006): Tezcan a (1996) göre eğitim, bireyin toplumsal yeteneğinin ve en elverişli düzeyde kişisel gelişmesinin elde edilmesi için seçilmiş ve denetimli bir çevreyi içine alan toplumsal bir süreçtir. Varış a (1981) göre eğitim, kişinin toplumsal yeteneklerinin ve optimum kişisel gelişmesinin sağlanması için, seçkin ve kontrollü bir çevreyi ve okul etkinliklerini içine alan sosyal bir süreçtir. Bu tanımda, daha çok bireysel gelişim ve eğitim-öğretim ortamlarının tasarımı ön plana çıkmaktadır. Binbaşıoğlu na (1998) göre eğitim, öğrenme ve öğretim sonucu, kişiyi, içinde yaşadığı toplumun değer yargılarına uygun olan yetenek ve tutumlar ile olumlu nitelikte olan diğer davranış biçimlerini geliştirmesine yönelik süreçtir. Bu tanımda ise, toplumsal yaşantı ve kültürleme ön plana çıkmaktadır. Eğitim daha çok, içinde yaşanılan toplumun normlarını kazanma olarak algılanmaktadır. Alkan a (1997) göre eğitim, davranış geliştirme bilgi-beceri ve tutum kazanma sürecidir. Bu tanımda ise eğitim daha çok, öğrencinin yeni bir şeyler kazanması ve kendisini geliştirmesidir yargısı ön plana çıkmaktadır. Fidan ve Erden e (1992) göre eğitim, en genel anlamıyla insanları belli amaçlara göre yetiştirme sürecidir. Bu tanımda ise eğitimi daha çok, belli hedef ve davranışlara göre Temel Kavramlar 3
bireylerin yetiştirilmesi olarak algılanmaktadır. Bu hedef ve davranışlar daha önceden belirlenmektedir. Bruner e (1964) göre eğitim, bir bireyin zihinsel gelişim sürecidir. Bu tanım diğer tanımlara göre farklıdır. Burada, belli bir takım hedef ve davranışlar sadece öğrencinin zihinsel olarak gelişimini ifade etmektedir. Bu gelişim, sosyal, bireysel ya da kurumsal bazdan etkilenebilir. Smith, Stanley, Shores e (1957) göre eğitim, bireylerin toplumun standartlarını, inançlarını ve yaşama yollarını kazanmasında etkili olan tüm sosyal süreçlerdir. Bu tanım da, diğer tanımlara göre farklıdır. Burada toplumsal yaşantı ve kültürleme ön plandadır. Bireyin, içinde yaşadığı toplumun genel özelliklerini ve yapısını öğrenmesi bir eğitim olarak algılanmaktadır (İşman, 2005). Good a (1973) göre eğitim, kişinin yaşadığı toplum içinde değeri olan, yetenek, tutum ve diğer davranış biçimlerini geliştirdiği süreçlerin tümüdür. Yine Good a (1973) göre eğitim, seçilmiş ve kontrollü bir çevrenin (özellikle okulun) etkisi altında sosyal yeterlik ve optimum bireysel gelişmeyi sağlayan sosyal bir süreçtir. Oğuzkan a (1974) göre eğitim, önceden saptanmış esaslara göre insanların davranışlarında belli gelişmeler sağlamaya yarayan planlı etkiler dizgesidir. Bu tanımda eğitim, daha önceden belirlenen hedef ve davranışların öğrencilere kazandırılması olarak algılanmaktadır (Fidan ve Erden, 1992). Ertürk e (1984) göre eğitim, bireyin davranışlarında kendi yaşantısı yoluyla kasıtlı olarak istendik değişme meydana getirme sürecidir. Bu tanımda, plan ve isteklilik ön plandadır. Öğrenci, yaşayarak öğrenmeli ve isteyerek kendisinde değişiklikler oluşturmalıdır. Burada, İstendik nitelemesi, eğitimin önceden belirlenen amaçlar doğrultusunda yürütülen planlı bir süreç olduğunu, kasıt nitelemesi ise, elverdiğince rastlantı unsurlarının dışarıda bırakıldığı bilinçli bir yönlendirme şekli olduğunu ortaya koymaktadır. Kendi yaşantısı yoluyla vurgusu ise, eğitimin yaşantıya dayalı olduğunu açıklamaktadır (Aykaç ve Diğerleri, 2006). Smith, Stanley, Shores ın tanımları ve Good un ilk tanımı, eğitimin geniş anlamına (formal ve formal olmayan süreçleri içeren biçimde), Good un ikinci tanımı ile Oğuzkan ve Ertürk ün tanımları ise eğitimin formal yönüne ağırlık vermektedir. Dictionary of Education da eğitim, bireyin yaşadığı toplumda, uygulama değeri olan yetenek, yöneliş ve diğer davranış örüntülerini kazandığı süreçler toplamı olarak tanımlamakta; ayrıca eğitimin bireyin toplumsallaşmasında ve bireysel gelişimin oluşmasında seçkin ve kontrollü bir çevreyi ve okul etkinliklerini içine alan toplumsal bir süreç olduğu vurgulanmaktadır (Demirel ve Ün, 1987). Eğitim, her felsefi sisteme ve psikolojik yaklaşıma göre değişik şekillerde tanımlanmıştır. Bu tanımların pek çoğu, eğitime bir amaç yüklemiştir (Sönmez, 1993): İdealist anlayışa göre eğitim, özgür ve bilinçli insanoğlunun Allaha olan yükselici uyum çabalarının bitimsiz sürecidir. Realist anlayışa göre eğitim, yeni kuşaktaki bireylere kültürel mirası aktararak, onları yetişkinler toplumuna uyuma hazırlama sürecidir. Pragmatist anlayışa göre ise eğitim, bireyi yaşantılarını yeniden inşa yoluyla yetiştir- 4 Öğretim İlke ve Yöntemleri
Yrd. Doç. Dr. Ahmet Çoban me sürecidir (Ertürk, 1984). Marxizme göre eğitim, insanı çok yönlü eğitme, doğayı denetleyerek onu değiştirecek ve üretimde bulunacak biçimde yetiştirme sürecidir. Naturalizme göre eğitim, kişinin doğal olgunlaşmasını artırma ve onun bu özelliğini göstermesini sağlama işidir (Sönmez, 2002). Varoluşçular ise eğitimi, insanı sınır durumuna getirme süreci olarak ele almışlardır (Sönmez, 1993). Son zamanlarda genetik mühendisliğindeki gelişmeler, fiziksel uyarımlar sonucu beyinde biyo-kimyasal değişmelerin olduğunu göstermektedir. Bu oluşan biyo-kimyasal değişmeler, öğrenme olarak tanımlanabilir. Öğrenmenin bu yeni görüntüsünden hareketle eğitim, çevre ayarlaması yoluyla kişinin beyninde istendik biyo-kimyasal değişmeler oluşturma süreci biçiminde ele alınabilir (Sönmez, 2002). Eğitim, bireyin doğumundan ölümüne kadar süre gelen bir süreçtir (Erden, 1998). Süreç; birikik, ucu açık, tutarlıya doğru gelişen dirik bir örüntü olarak tanımlanabilir (Sönmez, 1993). Bu süreçte, bireylere çeşitli bilgi, beceri, tutum ve değerler kazandırılır. Bu öğrenmeler bireyin davranışlarında gözle görülebilen değişikliklere neden olur. Örneğin, okuma yazma bilmeyen bir çocuk, okuma yazma eğitiminden sonra kitap, dergi okuyabilir ve okuması gözlenebilir (Erden, 1998). Eğitim nasıl tanımlanırsa tanımlansın, temelinde şu özelliklerin bulunduğu söylenebilir (Sönmez, 2002): 1.Nesne (obje) olarak insanın alınması, 2.Nesnenin hâlihazırdaki durumunun yetersiz kabul edilmesi, 3.Nesnenin istendik yönde değiştirilmesi, 4.Bu iş için çevrenin ayarlanması, yani tutarlı, etkin araç, gereç strateji, yöntem, teknik vb. gibi uyarıcıların devreye sokulması, 5.Nesnenin istendik davranışları (hedefleri) kazanıp kazanmadığının yoklanması gerekir. Kazandıysa hedeflerin, davranışların, çevre ayarlamasındaki araç-gereç, uyarıcılar, strateji, yöntem, tekniklerin vb. elde tutulması; kazanamadıysa, bunların ya onarılması ya yenilenmesi, ya da atılması, eksiklerin tamamlanması, yanlışların düzeltilmesi gibi işlemleri kapsar. Öte yandan eğitimin tanımlarında geçen ifadeler aşağıdaki şekilde sıralanıp açıklanabilir (Büyükkaragöz ve Çivi, 1997): 1. Eğitim bir süreçtir: Süreç, bir amaca yönelmiş olan sürekli değişmelerin tümüdür. Eğitimle de, bireyin bir amaca doğru sürekli olarak değiştirilmesine çalışılmaktadır. Bireyin aldığı eğitimle sürekli olarak değişmesi, yetersiz durumdan daha yeterli duruma gelmesi sağlanmaktadır. Bu değişiklikler, birbirini izleyen ve birbiri üzerine biriken öğretme ve öğrenmeler sonucunda gerçekleşmektedir. Yine bireyin eğitimi, doğduğu andan başlayarak, ölünceye kadar devam eder. Bu nedenlerle eğitim, çok kapsamlı bir süreçtir. 2. Eğitim sürecinde bireyin davranışlarının istenilen yönde değiştirilmesi amaçlanmaktadır: Öğrenme kavramı açıklanırken de belirtildiği gibi, insanın bilinçli olan tüm hareketleri, düşünceleri, duygu gösterileri, becerileri, bir duruma karşı Temel Kavramlar 5
tutumu, tercihleri, vb. birer davranıştır. Davranış değişmesi ise, bir kişinin başka bir kişiye bir olaya veya bir duruma karşı tutumunun, tepkisinin, düşüncesinin, hareket ve duygusunun değişmesidir. İşte kişinin eğitim sürecinden geçirilmesi demek, davranışlarının değiştirilmesi demektir. Davranışlarda değişme yoksa eğitim de gerçekleşmemiş demektir. Burada bir soru ile karşılaşılmaktadır. İnsanın davranışlarında meydana gelen değişmelerin hepsi eğitimin kapsamına girer mi? Eğitimin tanımında, davranışlardaki değişmelerin istenilen yönde olacağı belirtilmektedir. O halde, davranışlarda meydana gelen değişmelerin hepsi eğitimin kapsamına girmemektedir. Çünkü insanların davranışları, hırsızlık, yalan söylemek, küfür etmek, başkalarına zarar vermek gibi olumsuz yönlerde de değiştirilebilir. Ama bu değişmeler, eğitim tanımında yer alan istenilen yönde değişmeler değildir. Buna karşılık, toplumun çoğunluğunun istek ve idealleriyle beklentilerine uygun olan düşünce ve davranışlar, eğitim tamında yer alan istenilen yönde değişmelerdir. Buna göre, eğitimle oluşturulacak davranış değişikliğinin, insancıl, olumlu, yapıcı ve başarılı uyum özelliklerini taşıması gerekir. Okulda özellikle sınıfta, yapılan bütün çalışmalar sonunda meydana gelen davranış değişiklikleri eğitim olarak kabul edilmektedir. Çünkü okulda olumsuz, zararlı ve istenmeyen davranışların kazandırılması söz konusu değildir. Okulda öğrenciye kazandırılacak bilgi, beceri ve tutumlar yani meydana getirilecek davranış değişiklikleri önceden belirlenmiştir. 3. Davranışlardaki değişme, kasıtlı olarak gerçekleştirilmektedir: Eğitimin tanımındaki kasıt kelimesiyle, önceden tasarlanmış olan davranış değişikliğinin; planlı olarak, yani rastlantılara bırakılmadan gerçekleştirileceği belirtilmektedir. Bir başka deyişle, bireylerin önceden belirlenmiş amaçlar doğrultusunda planlı ve programlı bir biçimde yetiştirilmesi üzerinde durulmaktadır. Okul eğitimi denilince, akla ilk olarak amaçlı, planlı ve programlı bir eğitim gelmektedir. Okulda öğretmen, öğrencilere istenilen davranışları kazandırmak ya da öğrencilerin beğenilen davranışlarını pekiştirmek için, önceden hazırlanmış programlara uygun olarak gerekli yaşantıları planlamakta ve onların bu yaşantıları yeterli düzeyde kazanmalarını sağlamaya çalışmaktadır. Yani okuldaki eğitim, bu işin uzmanı olarak yetiştirilmiş olan öğretmenler tarafından planlı bir biçimde düzenlenen öğretim faaliyetleri ile gerçekleştirilir. Bu bakımdan öğretim, eğitimin kapsamında yer almakta ve eğitimin bir aracı olmaktadır. Davranış değişikliğinin kasıtlı olarak gerçekleştirilmesi daha çok okul eğitiminin bir özelliğidir. 4. Eğitim sürecinde bireyin kendi yaşantıları esastır: Yani eğitimde davranış değişikliği öğrencinin bizzat kendi yaşantılarıyla gerçekleşebilir. Bunun için okulda öğrenci, doğrudan yaşantıların içine atılmalı, denemeli, yaşantılar arasındaki ilişkiyi kendisi keşfetmelidir. Yani öğrenci, konularla ilgili etkinliklerde bulunmalı, konuların gerektirdiği araç ve gereçleri hazırlamalı, deney, gezi-gözlem ve araştırmalar yapmalı, 6 Öğretim İlke ve Yöntemleri