I-214 MELEZ KAVAK AĞAÇLANDIRMALARINDA ARA TARIMIN KAVAKÇILIK EKONOMİSİNE ETKİLERİ

Orman Bakanlığı Yayın No:... Müdürlük Yayın No:...: ISSN 1300 395 X I-214 MELEZ KAVAK AĞAÇLANDIRMALARINDA ARA TARIMIN KAVAKÇILIK EKONOMİSİNE ETKİLERİ (ODC: 305:307:308:651:666:737:761:762:913:176.1 Populus) The Effects of Agricultural Intercropping on I-214 Poplar Plantations Economics Ahmet DİNER - Dr. Sacit KOÇER TEKNİK BÜLTEN NO: 189 1999-1 T.C. ORMAN BAKANLIĞI KAVAK VE HIZLI GELİŞEN ORMAN AĞAÇLARI ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ POPLAR AND FAST GROWING FOREST TREES RESEARCH INSTITUTE İZMİT TÜRKİYE

Orman Bakanlığı Yayın No: 109 Müdürlük Yayın No: 228 ISSN 1300 395 X I-214 MELEZ KAVAK AĞAÇLANDIRMALARINDA ARA TARIMIN KAVAKÇILIK EKONOMİSİNE ETKİLERİ (ODC: 305:307:308:651:666:737:761:762:913:176.1 Populus) The Effects of Agricultural Intercropping on I-214 Poplar Plantations Economics Ahmet DİNER - Dr. Sacit KOÇER TEKNİK BÜLTEN NO: 189 T.C. ORMAN BAKANLIĞI KAVAK VE HIZLI GELİŞEN ORMAN AĞAÇLARI ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ POPLAR AND FAST GROWING FOREST TREES RESEARCH INSTITUTE İZMİT TÜRKİYE

ÖNSÖZ Marmara, Batı Karadeniz ve Ege Bölgelerinde I-214 melez kavak ağaçlandırmalarında ara tarım uygulamaları, çeşitli tarım bitkileri ile farklı şekillerde yürütülmektedir. Bu çalışma, adı geçen bölgelerde yapılan ara tarım uygulamalarının ekonomik sonuçlarını ve I-214 melez kavak ağaçlandırma ekonomisine olan etkilerini ortaya koymak amacı ile yürütülmüştür. Çalışmanın yapılabilmesi için gereken verilerin elde edilmesinde yardımcı olan başta kavak yetiştiricileri olmak üzere, resmi ve sivil kuruluşlara şükranlarımızı arzederiz. Çalışmanın yürütülmesinde katkı ve ilgilerini esirgemeyen Doç. Dr. A. Sencer BİRLER e, imkanlarından yararlandığımız Enstitü Müdürlüğüne ve her türlü destek ve yardımlarını aldığımız araştırmacı personeline teşekkür ederiz. Arazi çalışmalarında yardımcı olan Orman Mühendisi Gökhan ŞENER ve Teknisyen Cevat DEMİREL ile tabloların hazırlanması ve metin yazımında titiz çalışmalarından dolayı Ergün ÖZTÜRK e teşekkür ederiz. Çalışmanın ilgililere yararlı olmasını dileriz. İzmit, Ekim 1999 Ahmet DİNER Dr. Sacit KOÇER

IV

İÇİNDEKİLER ÖZ ABSTRACT 1. GİRİŞ 1 2. LİTERATÜR ÖZETİ 5 3. MATERYAL VE YÖNTEM 8 3.1. I-214 Melez Kavak Ağaçlandırmaları ve Ara Tarım Uygulamalarında Yürütülen İşlemler 9 3.2. Girdilerin Belirlenmesi Yöntemleri 12 3.2.1. İşlem Birim Zamanlarının Belirlenmesi 12 3.2.2. İşlem Birim Maliyetlerinin Belirlenmesi 13 3.2.2.1. İnsan Gücü İle Yürütülen İşlemlerin Birim Maliyetlerinin Belirlenmesi 13 3.2.2.2. Makine Gücü İle Yürütülen İşlemlerin Birim Maliyetlerinin Belirlenmesi 13 3.2.2.3. Materyal ve Diğer Giderlerin Birim Maliyetlerinin Belirlenmesi 14 3.2.2.4. Yıllık Maliyetlerin Belirlenmesi 15 3.3. Çıktıların Belirlenmesi Yöntemleri 15 3.3.1. Kavak Odunu ve Ara Tarım Hasılalarının Belirlenmesi 16 3.3.2. Para Hasılasının Belirlenmesi 16 3.4. Değerlendirme Yöntemi 16 3.4.1. Net Bugünkü Değer (NBD) 17 3.4.2. Net Fayda / Maliyet Oranı 18 3.4.3. İç Karlılık Oranı 18 4. BULGULAR 19 4.1. İşlem Birim Zamanları 19 4.2. Birim Maliyetler 19 4.2.1. İnsan Gücü ile Yürütülen İşlemlerin Birim Maliyetleri 19 4.2.2. Makine Gücü İle Yürütülen İşlemlerin Birim Maliyetleri 38 4.2.3. Materyallerin Birim Alan Maliyetleri 38 4.2.3.1. Organik Gübre Birim Maliyetleri 38 4.2.3.2. Kavak Fidanı Birim Maliyetleri 46 4.2.3.3. Tarım Ürünleri Tohum ve Fidan Maliyetleri 47 4.2.3.4. Sulama Suyu Birim Maliyeti 47 VII VII V

4.2.3.5. İlaç Birim Maliyetleri 48 4.2.3.6. Mineral Gübre Birim Maliyetleri 51 4.2.4. İşlem Birim Maliyetleri 51 4.2.5. Arazi Kira Maliyetleri 60 4.3. Yıllık Girdiler 61 4.4. Yıllık Çıktılar 61 4.5. Yatırımların Değerlendirilmesi 69 4.5.1. Net Bugünkü Değer 70 4.5.2. Net Fayda / Maliyet Oranı 70 4.5.3. İç Karlılık Oranı 71 V. TARTIŞMA VE SONUÇ 72 5.1. II. Bonitet Sahalarındaki Uygulamaların Sonuçları 75 5.2. III. Bonitet Sahalarındaki Uygulamaların Sonuçları 77 5.3. Genel Sonuçlar 80 VI. ÖZET 82 SUMMARY 84 7. YARARLANILAN KAYNAKLAR 85 EK TABLOLAR 1-129 89 VI

ÖZ Bu çalışmada Marmara, Batı Karadeniz ve Ege Bölgesinde I-214 melez kavak ağaçlandırmalarında yapılan ara tarım uygulamalarının ekonomik etkinliği araştırılmıştır. Bu amaçla hibrid mısır, şeker pancarı, kuru fasulye, taze fasulye ve sanayi domatesinin yetiştirildiği 4 dikim aralığındaki (4m x 5m, 5m x 5m, 5m x 6m, 6m x 6m) kavaklıklar örneklenmiştir. Ara tarım uygulamalarının kavaklığın ilk üç yılında yapılması durumu incelenmiştir. Ara tarım ugulamalarının kavakçılık ekonomisine etkilerini ortaya koymak amacıyla, yalnız kavak ağaçlandırması yapılması ve seçilen 11 ara tarım kombinasyonuna ait girdi ve çıktılar belirlenmiştir. Belirlenen bu girdi ve çıktılar Net Bugünkü Değer (NBD), Net Fayda Maliyet Oranı (NFMO) ve İç Karlılık Oranı (İKO) değerlendirme kriterleri kullanılarak analize tabi tutulmuştur. Analiz sonunda, tüm uygulama şekillerinin ekonomik sonuçları ortaya konarak kıyaslanmıştır. Ayrıca uygulamaların mali idare süreleri belirlenmiştir. ABSTRACT In this study, the economic impact of agricultural intercropping calculated under I-214 poplar plantations were investigated in the regions of Marmara, Western Black Sea and Aegean. For this aim, poplar plantations at 4 several spacing (4m x 5m, 5m x 5m, 5m x 6m and 6m x 6m) were sampled. Hybrid maize, sugar beet, dry bean, green bean and industrial tomato were cultivated as agricultural intercrops for a period of first three years of the sampled poplar plantations. In order to evaluate the economic impact of agricultural intercropping, financial inputs and outputs were calculated both; for poplar plantations alone and with agricultural intercrops of 11 combinations. Using these input and output values economic analyses were made according to profitability criteria of Net Present Value (NPV), Net Benefit/Cost Ratio (NBCR) and Internal Rate of Return (IRR).Consequently, the economic results were obtained for poplar plantations alone and for 11 combinations of intercropping. Comparisons were made between the results of economic analyses. Financial rotations were also determined for poplar plantations with and without intercropping. VII

VIII

1. GİRİŞ Dünya nüfusunun hızlı yükselmesi ile insanların tarım, orman ve sanayi ürünlerine olan talepleri de giderek artmaktadır. Taleplerin karşılanmasında, yeterli miktarda ve kalitede tarım ve orman sahası ile sanayi kuruluşların bulunması önemlidir. Günümüzde, genellikle az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde ormanlar tahrip edilmekte veya verimsiz tarım alanlarına dönüştürülmektedir. Tarım alanlarının miktarı marjinal alanlar ile birlikte zaten azami seviyesine ulaşmış bulunmaktadır. Bu bakımdan, tarım yapılan sahaları genişletmek hemen hemen imkansız görünmektedir. Aksine, kırsal kesimdeki halkın sanayi ve hizmet sektörlerinde işlendirilmesi ile şehirlere doğru başlayan nüfus akışı sonucu bazı tarım alanlarının terk edilmesiyle tarım arazilerinde azalışlar görülmektedir. Diğer taraftan, düzensiz kentleşme ve sanayi tesislerinin tarım alanlarında kurulması ile de tarımsal alanlar işgal edilmeye devam edilmektedir. Açıklamalardan anlaşılacağı gibi, dünyadaki verimli tarım alanlarını artırmak suretiyle, tarım ürünlerine karşı olan talebi karşılamak olası görülmemektedir. Bu nedenle, insanlar birim alandan elde edilebilecek ürünü daha da artırmanın yollarını bulmak amacı ile çareler aramaya koyulmuşlardır. Yapılan çalışmalar sonucunda verimliliği artırıcı bazı yöntemler ortaya konmuştur. Teknoloji, herhangi bir malın üretiminde kullanılması gerekli faktörleri ve bu faktörlerin bileşim oranlarını gösteren üretim fonksiyonu, dar anlamda bir üretim tekniği olarak tanımlanabilir (Savaş, 1970 s.127). Sermaye, üretim faktörlerinden toprağı ikame edilebilmektedir. Örneğin sulama, gübreleme, tür değişimi, ıslah edilmiş materyal kullanım v.b. gibi. Geray (1977 s.217), birim toprak başına daha çok sermaye kullanımını gerektiren bu seçime Toprak Tasarruf Edici Teknik (TTET) adını vermektedir. Bu tekniğe entansif kültür yöntemleri de denilmektedir. Aynı üretim düzeyini korumak için daha geniş arazi parçasından yararlanılması durumunda, birim arazi parçasına düşen sermaye miktarı düşük olmaktadır. Buna da, ekstansif kültür yöntemleri adı verilmektedir (Türker, 1986 s.56). Karma sistemler, teknoloji değişimini öngören, bir TTET uygulamasıdır. Karma sistemler, literatürde farklı adlandırılmakta olup çeşitli şekillerde uygulanabilmektedir. Geniş anlamda tarım-ormancılık, hayvancılık-ormancılık şeklinde olabildiği gibi tarım-ormancılık ve hayvancılığın birlikte uygulanması biçiminde de yürütülmektedir. Uygulanış biçimine göre çeşitli tanımları yapılan karma sistemler, birim alandan yüksek verim elde edebilmek ve gelirleri arttırmak amacı ile tarım-ormancılık ve/veya hayvancılık faaliyetlerinin zaman ve mekan düzeni içerisinde planlı olarak birlikte yürütülmesidir. Karma sistem uygulamalarının sağladığı avantajları :

- gelirleri çeşitlendirmek, - verimliliği arttırmak, - enerji tasarrufu, - koruma, - sağlıklı bir çevre yaratma ve - insanların ihtiyaçlarını karşılama olarak saymak mümkündür.dünyada uygulanan karma sistemler 6 grupta toplanmaktadır. a) Tarımsal ormancılık (Forest Farming): Yüksek değerde tarım ürünlerinin uygun gölge şartlarında ve orman tepe çatısı koruması altında yetiştirilmesidir. b) Rüzgar perdeleri (Windbreaks): Rüzgar perdeleri, tarım ve hayvancılığın bir parçası olarak tesis edilirler. Amacı üretimi arttırmak, hayvan varlığını korumak ve rüzgarın neden olduğu toprak erozyonunu önlemektir. c) Akarsu kenarı tampon şeritler (Riparian Buffer Strips): Akarsu kenarlarında doğal veya insanlar tarafından tesis edilirler. Akarsu kenarından karaya doğru ağaçlık alan, çalılık alan ve otsu bitki zonundan oluşmaktadır. Bitki ile arazideki tarım ürünlerinin kirlenmesini, kıyı erozyonunu önler, su hayvanlarını korur, yaban hayatını genişletir ve biyolojik çeşitliliği arttırır. d) Ağaç sıraları arasında tarım (Alley Cropping): Uzun dönemde hasıla elde etmek amacı ile sıralar halinde dikilmiş ağaçlar arasında aynı zamanda tarım ürünü yetiştirilerek yıllık gelirler elde etmeye yönelik bir uygulamadır. e) Mera-orman kombinasyonu (Silvopasture): Bu kombinasyon, ağaçyem bitkileri ve hayvan kombinasyonundan oluşmaktadır. Ağaçlar yüksek kalitede odun elde etmek amacı ile yetiştirilir ve aynı zamanda hayvanlara barınak ve gölge sağlar, bazen ot verimini arttırır. f) Özel uygulamalar (Special Applications): Ağaç ve çalı plantasyonu bazı özel çiftlik işlerinin yerine getirilmesine yardımcı olur. Örneğin; hayvanların yok yere telef olmasını önleme, sulama suyunun filtre edilmesi, tarımsal ürünün ve hayvan varlığının korunması, bıçkılık yapraklı odun elde etme, yakacak ve lif üretimine yönelik kısa idare süreli orman tesisi ve yaban hayatını geliştirme gibi. Karma sistem uygulamaları, ülkelerin sosyo ekonomik ve iklim şartlarına göre farklılıklar göstermektedir. Endonezya, Yeni Zelanda, Avustralya gibi ülkelerde otlatma, yem bitkileri ve hayvan koruma (silvopastoral sistemler) uygulamaları ön planda tutulurken, geri kalmış ve/veya gelişmekte olan bazı Afrika, Güney Amerika, Asya ve Orta Doğu ülkelerinde tarımsal ormancılık faaliyetleri daha yaygındır. Güney Asya, Pasifik Adaları, Orta Doğu, Afrika nın bir bölümü ve Latin Amerika da kırsal ekonomilerin geliştirilmesinde tarımsal ormancılığın etkili bir çözüm olarak önerildiği bildirilmektedir (Ayberk, 1992). Tarımsal ormancılıkta kavak ağacı ve ağaçlandırmaları önemli yer tutmaktadır. Kavakçılığın yoğun olarak 2

uygulandığı, sıcak karasal ve okyanus iklimlerinin hüküm sürdüğü Arjantin, Güney Fransa, Macaristan, İtalya, Bulgaristan, İspanya ve Çin de kavak ağaçlandırmalarının ilk üç yılında ara tarım yapıldığı, Batı Avrupa ülkelerinde ara tarım uygulamaları ile maliyetlerin azaltılması amaçlanırken, Bulgaristan ve Macaristan gibi ülkelerde ise, üreticilerin yıllık gıda ihtiyaçlarının karşılanmasının öncelik kazandığı bildirilmektedir (Terrason, 1992). Ülkemizde de kavak ağaçlandırmalarında ara tarım uygulamaları yaygın olarak yapılmaktadır. Orta sıklıktaki dikim aralıklarında (4m x 5m, 5m x 5m, 5m x 6m, 6m x 6m gibi) tesis edilmiş kavaklıklarda ara tarım uygulamaları daha fazla görülmektedir. Kavak ağaçlandırmalarının kısa idare süreli olması ve daha çok özel şahıslar (çiftçiler) tarafından uygulanılması ara tarım faaliyetlerinin yaygınlaşmasında önemli rol oynamıştır. Ülkemizde, I-214 melez kavak klonu ile tesis edilen ağaçlandırmalar, sahil ve sahil ardı bölgelerde yaygın olarak görülmektedir. Özellikle, Marmara, Batı Karadeniz ve Kuzey Ege Bölgelerinde bu klon ile yapılan ağaçlandırmalar yoğunluk arz etmektedir. Buna paralel olarak I-214 melez kavakta ara tarım uygulamaları da hem yoğunluk hem de çeşitlilik bakımından bu bölgelerde yapılmaktadır. Ara tarım uygulamaları genellikle ağaçlandırmanın ilk yıllarında tarımsal gıda, daha sonraki yıllarda ise, yem bitkileri üretimi veya otlatmaya yönelik olmaktadır. Ağaç yapraklarının döküldüğü kış aylarında daha ileri yaşlara (7. yıl) kadar bazı kışlık sebzelerin üretildiği de görülmektedir. Ara tarım uygulamalarında, mısır, şeker pancarı, fasulye (taze ve kuru), domates, biber (dolma, sivri, çarliston), patlıcan, kabak, kavun, karpuz, ayçiçeği, salatalık, lahana, marul, pırasa, taze soğan gibi çapa bitkileri ile fiğ, yonca ve çayır gibi otsu bitkiler sıkça kullanılmaktadır. Ülkemizde, kavak ağaçlandırmalarındaki ara tarım uygulamaları ekonomik açıdan genellikle iki amaca yönelik olarak yapılmaktadır. Birincisi, kavak yetiştiriciliğinde ilk yıllarda ağırlık kazanan ağaçlandırma masraflarının azaltılması, diğeri de yetiştiricilerin yıllık gıda ihtiyaçlarının karşılanmasıdır. Birincisinde kavakçılıkta karlılık ön plana çıkmakta, ikincisinde ise, karlılığın yanında arazisi dar olan çiftçilerin yıllık gıda gereksinimlerini karşılamaları önem arz etmektedir. Kavak yetiştiricileri anılan bu iki faydayı sağladıkları sürece kavak ağaçlandırmalarına daha istekli yönelecekler ve böylece kavakçılığın yaygınlaşması hızlanacaktır. Kavakçılığın yaygınlaşması ile ülkemizde odun üretiminin artması yanında, makro ekonomik dengelerde de iyileşmeler sağlanabilecektir. Ara tarım uygulamaları ile birim alanda daha fazla istihdam yaratmak ve katma değer elde etmek mümkün olacaktır. Kavakçılıkta ara tarım uygulamaları ormancılık politikamız açısından da önem arz etmektedir. Kavak odunu üretim alanlarının genişlemesi, giderek artmakta olan odun hammadde açığının kısa zamanda kapatılmasına yardımcı olmanın yanında, doğal ormanlarımız üzerindeki üretim baskısının azalmasını da 3

sağlayacaktır. Ayrıca, odun hammaddesi için yabancı ülkelere ödenen döviz tasarruf edilecektir. Kavak ağaçlandırmalarında ara tarım uygulamaları ile beklenen faydaların elde edilmesi, yetiştiricilerin bu uygulamayı benimsemeleri ile mümkün olabilir. Uygulamanın benimsetilebilmesi için faydalarının ve çekici taraflarının objektif ölçütlere göre ortaya konulmasına gereksinim vardır. Proje değerlendirme yöntemlerini kullanarak, girdi ve çıktılara dayalı ekonomik analizler yardımıyla sağlıklı sonuçlara ulaşmak mümkündür. Böylece, hem ara tarım uygulama şekillerinin ekonomik durumları ortaya konabilecek, hem de bir birleri ile karşılaştırılmalarına imkan verecek veriler elde edebilecektir. Bu veriler, yetiştiricilerin imkanlarını ve kısıtlarını göz önünde bulundurarak, en faydalı kavakçılık işletme şeklini seçmelerine yardımcı olacaktır. Yukarıda belirtildiği üzere, ülkemizde I-214 melez kavak ağaçlandırmalarındaki ara tarım uygulamalarında çok sayıda tarım ürünü kullanılmaktadır. Bunların hepsi için ekonomik analizlerde kullanılacak verileri elde etmek olanaksızdır. Çünkü, hepsi için yeterli veriler henüz üretilmemiş veya yeteri sayıda örnekleme sahası bulunamamıştır. Bu nedenle, kavak ağaçlandırmalarında uygulanan ara tarım şekillerine ilişkin sağlıklı verilerin elde edilmesine yönelik araştırma çalışmalarına ağırlık verilmelidir. Bu veriler yardımı ile kavakçılıkta ara tarım uygulamalarının ekonomik analizlerini yaparak üreticilerin aydınlanması sağlanabilir. Çalışma, Marmara, Batı Karadeniz ve Ege Bölgelerinde yetiştirilen I- 214 melez kavak ağaçlandırmalarında 1., 2. ve 3. yıllarda gerçekleştirilen ara tarım uygulamalarının ekonomik analizini içermektedir. Çalışmada, iki ayrı bonitet sınıfında (II. Ve III. bonitet) dört dikim aralığında (4m x 5m, 5m x 5m, 5m x 6m ve 6m x 6m) tesis edilmiş kavaklıklarda hibrid mısır, şeker pancarı, sanayi domatesi (salçalık), taze ve kuru fasulyenin çeşitli kombinasyonu ile yapılan ara tarım uygulamaları incelenmiştir. Farklı uygulama şekillerinin girdi ve çıktıları kullanılarak karlılık analizleri yapılmıştır. Bu çerçevede, ara tarım uygulamalarının I-214 melez kavak ağaçlandırmalarına olan ekonomik etkilerinin ortaya konulması amaçlanmıştır. 4

2. LİTERATÜR ÖZETİ Karma ormancılık ve bu arada kavak ağaçlandırmaları ile ilgili ara tarım uygulamalarından elde edilen bilgiler kısa özetler halinde aşağıda verilmiştir. Xuebing (1997), ağaçlar ile tarımsal ürünlerin birlikte yetiştirilmesinde su ve gübre tüketimi açısından bir çelişki olmayacağını söylemektedir. Çünkü, ağaçların kök sistemlerinin % 88 ni toprağın 40 cm derinliğinin altında, %12 sini de 0-40 cm derinlikte geliştirdiklerini belirtmektedir. FAO (1979) tarafından yayımlanan Poplar and Willows adlı kitapta şu bilgiler verilmektedir. İtalya da Po Ovasında yapılan kavak ağaçlandırmalarında dikimi izleyen ilk üç yılda mısır, dördüncü yılda sorghom, 5., 6. ve 7. yıllarda da hayvan yemi olarak yulaf, çavdar ve çayır yetiştirilmektedir. Ara ürünlerin kavak ağacının gelişmesi üzerinde olumsuz veya gelişmeyi engelleyici bir etkisi olmadığı gibi, gelişme üzerine olumlu etkilerinin olduğu söylenebilir. Shengzuo ve arkadaşları (1997), Çin in Jiangsu vilayetinde altı dikim aralığında (I: 3m x 3m x 20m, II: 3m x 3m x 30m, III: 3m x 3m x 40m, IV: 4m x 4m x 20, V: 4m x 4m x 30m, VI: 4m x 4m x 40m), Lux ve Harvard kavak klonlarının melezi olan NL-80351 klonu ile iki yinelemeli olarak tesis ettikleri deneme alanlarında buğday ara tarımı uygulamışlardır. Denemelerde bir yaşlı (fidan boyu 4m) fidanlar kullanılmış ve 4. yıldaki kütle verimi, tarım ürünü kalitesi ve ekonomik verim ortaya konmuştur. Buna göre, Biyo kütle verimliliği ve ışık kullanım etkinliği açısından altı örnek, monokültür buğdaya nazaran daha yüksek değer almıştır. Sıralama I II III IV V VI monokültür şeklinde olmuş, Buğday üretimi, monokültüre göre ortalama %8.7 azalmıştır (en fazla IV te %14.8, en az III te %1.3). 1000 tane ağırlığı, monokültüre göre çok az bir düşüş gösterirken nişasta verimi ortalama %7.9, protein verimi ise, %18.7 artmıştır. 4 yıllık ekonomik analizler I., II., III. örneklerdeki uygulamaların monokültüre göre %7.4-9.5 oranında ekonomik karlılığı (fayda) artırdığını göstermiştir. Buna karşılık IV., V., VI. örneklerde ise, % 0.3-1.4 arasında hafif bir azalış görülmektedir. Ancak, ekonomik faydayı tam ortaya koyabilmek amacıyla kavak ağaçlandırması için idare süresi sonunda gerekli analizler yapılmalıdır denilmektedir. Toth (1992), Macaristan da eskiden marjinal sahalarda yapılan ara tarım uygulamalarındaki ekonomik başarısızlıklara rağmen, son yıllarda bu sistemin yeniden önem kazanmaya başladığını bildirerek şu bilgileri vermektedir: Yetiştiriciler en azından kendi gıda ihtiyaçlarının bir bölümünü ve hayvanlarının yemini temin etmektedirler. Ara tarımda kullanılan başlıca tarım ürünleri patates, yeşil sebzeler ve mısırdır. Mısır genellikle hayvan yemi olarak 5

yetiştirilmektedir. Kabul edilen hükümet programına göre 1991-2000 yılları arasında 30 000 ha lık kavak ve söğüt ağaçlandırması planlanmakta olup, kavak ağaçlandırmalarının %40 ında ara tarım uygulamalarının yapılması öngörülmüştür. Ülkede karma sistemlerle ilgili karlılık analizleri henüz yapılmamıştır. Ancak yetiştiriciler, ara tarım uygulamaları ile ağaçlandırma masraflarının önemli bir kısmını karşılayarak fayda sağlamaktadırlar. Shiji (1992), Çin Halk Cumhuriyeti nde Paulownia ve ceviz ağaçlandırmalarında ara tarım uygulamalarının çok eskilere dayandığını, buna karşılık kavak ağaçlandırmalarında ise, 30 yılı aşkın süreden beri ülkenin orta ve güney kesimlerinde yapıldığını bildirmektedir. Kavak ağaçlandırmalarının sıklığına göre gölgeye toleranslı ve küçük gövdeli tarım bitkileri kavak sıraları arasında yetiştirilmektedir. Birinci yılda ara ürün hasılatında kavağın bir etkisi bulunmamaktadır. Ara tarımda çoğunlukla buğday, pamuk, yer fıstığı, soya fasulyesi, kozla (rape), patates, bakla yetiştirilmektedir. 6m x 6m dikim aralığında üç yıl ara tarım yapılabilirken, 3m x 3m dikim aralığında bu süre 2 yıla düşmektedir. Yapılan denemelerde kavak ağaçları arasındaki mesafe 4m nin altında ise, buğday veriminde pür buğday alanına göre %14 kadar bir azalma olmasına rağmen 4m nin üzerindeki mesafelerde verimde artışı gözlenmektedir. Bu seyir diğer ara ürünler (pamuk, yer fıstığı, darı ve mısır) için de geçerli olmaktadır. Bu bitkilerin kavak ağaçlarından etkilenme sırası buğdaydan mısıra doğru artmaktadır (buğday yerfıstığı darı mısır). Yazarın bildirdiğine göre, sulanan arazide buğday ile kombine edilen kavak ağaçlandırmalarında 4. yılda elde edilen arazi eşdeğer oranı (Land Equivalant Ratio) söyle bulunmuştur. Açık alanda buğday yetiştiriciliğinde 1.00 değeri alındığında; 4m x 24m dikim aralığında yetiştirildiğinde 1.22, 4m x 12m dikim aralığında yetiştirildiğinde 1.40, 4m x 6m dikim aralığında yetiştirildiğinde 1.55 olmaktadır. Ancak, karlılık esas alındığında, pür buğday alanına göre en yüksek karlılık (%127.6), 4m x 12m dikim aralığında sağlanmaktadır. Yugoslavya da Novisat Kavakçılık Araştırma Enstitüsü (Institut Za Topolerstro, 1986) tarafından yayımlanan Yugoslavya da Kavak ve Söğütler adlı eserde; Ülkede sel tehlikesi altında bulunmayan kavak ağaçlandırmalarında dikimi izleyen ilk iki veya üç yıl kavak sıraları arasında mısır, ayçiçeği ve soya fasulyesi yetiştirildiği ve bu uygulamaların amacının ağaçlandırmalarda çapalama ve ot mücadelesinin yanında, ara ürünlerden elde edilen gelir ile tesis ve bakım masraflarının azaltılması olduğu bildirilmektedir. Kavak ağaçlandırmalarında ara tarım uygulamaları Kanada da pek nadir görülmektedir (Silversides, 1991). Silvirsides, Ontario da 3m x 6m dikim aralığında kurulan kavak deneme ağaçlandırmalarında sıralar arasında dikimi izleyen ilk üç yıl mısır ve patatesin başarılı bir şekilde yetiştirildiğini, 4. yılda 6

ürün veriminin hızla düştüğünü belirtmektedir. Yazar, kavak ağaçlandırmalarından oluşturulan 4,8m ve 9,6m genişliğindeki canlı-çitlerle çevrili buğday alanlarından sağlanan gelirin (kavak ürün geliri dahil), pür buğdaylık alana göre çok daha yüksek olduğunu bildirmektedir. Ayberk (1992), ara ürün üzerine yaptığı incelemeler ve gözlemlere dayanarak, kavak ağaçlandırmalarında kullanılan aratarım ürünlerinin çeşitli yörelerdeki (Orta Anadolu, Yozgat, Konya-Ereğli, Savur Vadisi, İzmit Çevresi) yıllık verimlerini vermektedir. Ayrıca, Türkiye Kavakçılığını Geliştirme Projesi çerçevesinde Yozgat-Sorgun da tesis ettiği karakavak ve I-214 melez kavak ağaçlandırmalarında denediği mısır, kuru fasulye, barbunya fasulyesi, soya fasulyesi ve lahananın yıllık verimlerini vermektedir. Birler ve arkadaşları (1989), farklı dikim aralıklarında (4m x 4m, 4m x 5m, 5m x 5m, 5m x 6m, 5m x 8m, 6.5m x 6.5m) ve 4 değişik bonitet sınıfında tesis edilen I-214 melez kavak ağaçlandırmalarını ekonomik durumunu ortaya koymuşlardır. Çalışmada, adı geçen kavak ağaçlandırmalarında yürütülen işlemler, bunlara ilişkin birim zamanlar, kullanılan materyaller ile işlem ve materyal maliyetleri (girdileri) belirlenmiştir. Ağaçlandırmalardan sağlanan gelirler (çıktı) de hesaplanmıştır. Elde edilen girdi ve çıktılar, bazı proje değerlendirme ölçütleri kullanılarak analiz edilen kavaklıkların ekonomik durumu ortaya konmuş ve mali idare süreleri belirlenmiştir. Alanay (1988), Orta Anadolu Bölgesinde, 9 ayrı tarım ürününün üretimi, bunların çeşitli kombinasyonlarda dönüşümlü üretimleri, çeşitli dikim aralığındaki (3m x 3m, 3m x 2m, 3m x 1m, 1.5m x 1.5 ve 2m x 1m) karakavak ağaçlandırmaları ve bu kavaklıklardan daha geniş dikim aralıklarındakiler (3m x 3m, 3m x 2m ve 3m x 1m) ile tarım ürünlerinin kombine üretimini içeren 37 ayrı arazi kullanma seçeneğini mikro ekonomik açıdan ve genel ekonomi açısından incelemiştir. Ekonomik analizlerde Net Bugünkü Değer (NBD), İç Karlılık Oranı (İKO), Fayda/Maliyet Oranı (FMO), Yıllık Net Gelir (YNG), Ulusal Geliri Artırma Etkisi (UGAE), İstihdam Yaratma Etkisi (İYE) ve Döviz Etkisi (DE) kriterleri kullanılmıştır. Diner (1994), Marmara Bölgesinde I-214 melez kavak ağaçlandırmaları ve bu ağaçlandırmalarda yapılan ara tarım uygulamalarını ekonomik açıdan incelemiştir. 5m x 5m, 5m x 6m ve 6m x 6m dikim aralıklarında tesis edilen ara tarım uygulanan ve uygulanmayan kavak ağaçlandırmaları için ekonomik analizler yapılmıştır. Ara tarım ürünü olarak, mısır, şeker pancarı ve kuru fasulye alınmış, bu ürünlerin kavak ağaçlandırmaları ile oluşturdukları 4 kombinasyon değerlendirilmiştir. Değerlendirme kriteri olarak NBD, Net Fayda Maliyet Oranı (NFMO), İKO ve İYE kullanılmıştır. 7

3. MATERYAL VE YÖNTEM Çalışma; Marmara, Batı Karadeniz ve Ege Bölgeleri nde I-214 melez kavak ağaçlandırmaları için yapılmıştır. Örneklenen kavak ağaçlandırmaları ara tarım verilerinin elde edilebildiği 4m x 5m, 5m x 5m, 5m x 6m ve 6m x 6m dikim aralığında tesis edilmiş, II. ve III. bonitet sahaları kapsamıştır. Ara tarım bitkileri olarak, hibrid mısır, şeker pancarı, kuru fasulye, taze fasulye ve sanayi domatesi alınmıştır. Adı geçen bölgelerde I-214 melez kavak sıraları altında diğer birçok tarım ürünleri de kullanılmaktadır. Ancak, bunlara ilişkin yeteri veri elde edilemediğinden ekonomik analizlerin dışında tutulmuştur. Çalışmada verilerin elde edilmesi (özellikle tarım ürünlerinin kavak ağaçlandırma yaşına göre yıllık verimleri) için deneme tesis edilmemiştir. Gerekli veriler yetiştiricilerin yaptıkları ara tarım uygulamalarından sağlanmıştır. Esasında, farklı bonitetlerde değişik dikim aralıklarında tesis edilmiş I-214 melez kavak ağaçlandırmalarında çok çeşitli tarım bitkileri ve bunların değişik kombinasyonları ile denemeler kurup kısa zaman diliminde sonuç almak hemen hemen olanaksızdır. Bu nedenle, çalışmada yetiştiricilerin ara tarım uyguladıkları kavak alanları örneklenmiş, bunun yanında literatürden de veriler sağlanmıştır. Böylece ekonomik analizlerin yapılabilmesi için gerekli veriler, literatür çalışmalarından, arazi örneklemelerinden ve piyasa fiyat araştırmalarından elde edilmiştir. Arazi çalışmaları olarak, ara tarım uygulamalarının yoğun olduğu İzmit, Adapazarı, Akyazı, Karasu, Düzce, Göynük, Nallıhan, Bilecik, Bozüyük, İnegöl, Yenişehir, Bursa, Karacabey, Mustafakemalpaşa, Susurluk, Sındırgı, Dursunbey, Simav, Kırklareli ve Edirne yöresindeki yetiştiricilere ait çok sayıdaki I-214 melez kavak ağaçlandırmaları örneklenmiştir. Ara tarım uygulamalarının yapıldığı ağaçlandırma sahaları izlenerek, ara tarım ürünlerinin yıllık verimleri (fiziki çıktılar) dikim aralıkları itibariyle tespit edilmiştir. Örneklenen sahaların bonitetlerinin belirlenmesi için gerekli ölçümler yapılmıştır. Kavak ağaçlandırmaları ve ara tarım ürünlerinin yetiştirilmesi için gerekli olan makine, ekipman ve materyal (fidan, tohum, gübre, ilaç v.s.) ile kavak ve tarım ürünlerinin satış fiyatları piyasa araştırması sonucu belirlenmiştir. Maliyetlerin belirlenmesinde ve parasal gelirlerin elde edilmesinde 1996 yılı ekim ayında oluşan piyasa girdi ve çıktı fiyatları esas alınmıştır. Literatür, arazi örneklemeleri ve piyasa araştırmalarına dayalı olarak elde edilen veriler kullanılarak, yalnız kavak ve farklı ara tarımın uygulandığı kavak ağaçlandırmaları için karlılık analizleri yapılmıştır. Yapılan bu analizlerde paranın zaman değerini dikkate alan değerlendirme ölçütlerinin kullanılması yöntemi benimsenmiştir. Çalışma, ana hatları itibariyle girdi ve 8

çıktıların belirlenmesi ve bunlara göre ekonomik analizlerin yapılmasından oluşmaktadır. Girdilerin belirlenmesinde öncelikle uygulamalardaki işlemlerin, yıllık tekerrürlerinin birim zamanlarının ve bunlara bağlı olarak birim maliyetlerin ve materyal maliyetlerinin bilinmesi gerekmektedir. Çıktıların (gelirlerin) belirlenmesinde ise, üretilen ürünlerin (kavak veya ara tarım) hasılalarının ortaya konması gerekmektedir. 3.1. I-214 Melez Kavak Ağaçlandırmaları ve Ara Tarım Uygulamalarında Yürütülen İşlemler I-214 melez kavak ağaçlandırmalarında yürütülen standart işlemler yetiştirme teknikleri ve ülkemizin sosyo-ekonomik durumuna uygun olarak belirlenmiştir (Birler ve ark., 1989). İşlemlerin uygulama yılları ve yıllık yinelemeleri de ortaya konmuştur. Çalışmamızda da esasen kullanılması uygun bulunan işlemler ve yıllara göre yinelemeleri aşağıda Tablo 1 de gösterilmiştir. Tablo 1. I-214 melez kavak ağaçlandırmalarında yürütülen standart işlemler ve ağaçlandırma yaşlarına göre yinelemeleri Table 1. Standard operations an their frequencies by age classes of I-214 poplar plantations İŞLEM SAFHASI İ Ş L E M L E R AĞAÇLANDIRMA SINIFLARI VE İŞLEM TEKERRÜRLERİ 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 Tam alan Çapraz derin sürüm 1 2 Ağaçlandırma alanının tesviyesi 1 3 Çift Yönlü diskaro çekilmesi 1 TESİS 4 Fidan dikim yerlerinin işaretlenmesi 5 Fidan dikim çukurlarının açılması 1 1 6 Dikim çukurlarında gübreleme 1 7 Dikim çukurlarına fidan dağıtımı 1 8 Fidan dikimi 1 9 Tam. dikim çukurlarının açılması 10 Tamamlama dikimi gübrelemesi 1 1 11 Tamamlama fidan dağıtımı 1 12 Tamamlama dikimi 1 13 Tek yönlü bakım sürümü 2 2 2 2 1 BAKIM 14 Tek yönlü diskaro çekme 2 2 2 2 2 2 1 1 15 Ağaç diplerinde ot alma-çapa 3 3 3 2 1 16 Sulama 3 3 3 3 2 2 1 1 17 Tepe düzeltme 1 18 Budama 1 1 1 19 Gövde ilaçlaması 1 1 1 20 Ağaç tacı ilaçlaması 1 1 1 DİĞER 21 Yönetim ve denetim 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Ara tarımda kullanılan hibrid mısır, şeker pancarı, kuru fasulye, taze fasulye ve salçalık domates yetiştirilmesinde gerekli olan işlemler literatür 9

çalışması ve yetiştiricilerin uygulamalarından faydalanılarak belirlenmiştir. Literatür çalışmalarında (Özkan, 1993, 1996; Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü (KHGM), 1988; Yalçın, 1980; Aksoy, 1986; Erkal ve ark., 1989- Oruç ve ark., 1981) ve arazide yapılan gözlemlerde yöre ve zamana bağlı olarak nadir de olsa bazı işlem farklılıkları görülmüştür. Ancak literatür çalışmalarında ve arazi gözlemlerinde yaygın olan işlem ve bunların yinelemeleri dikkate alınarak, ara tarım bitkilerine ilişkin işlemler ve yıllık yinelemeleri belirlenmiştir (Tablo 2, 3, 4, 5, 6). Tablo 2. Hibrid mısır yetiştirilmesinde yürütülen işlemler ve yıllık yinelemeleri Table 2. The operations and their annual frequencies conducted for hybrid maize cultivation İŞLEM SIRA İŞLEMİN İ Ş L E M L E R SAFHASI NO TEKERÜRÜ 1 Sürüm 1 2 İkileme 1 TESİS 3 Üçleme 1 4 Ekim + Gübreleme (P2O5) 1 5 Gübreleme 1 BAKIM 6 Çapalama 2 7 İlaçlama 1 8 Sulama 3 9 Koçan kırma 1 10 Koçan taşıma 1 HASAT 11 Koçan soyma 1 12 Daneleme 1 13 Kurutma çuvallama 1 14 Yükleme boşaltma 1 Tablo 3. Şeker pancarı yetiştirilmesinde yürütülen işlemler ve yıllık yinelemeleri Table3. The operations and their annual frequencies conducted for sugar beet cultivation İŞLEM SAFHASI TESİS BAKIM HASAT SIRA İŞLEMİN İ Ş L E M L E R NO TEKERÜRÜ 1 2 Sürüm İkileme 1 1 3 Üçleme 1 4 Ekim 1 5 Gübreleme (makineli) 1 6 Gübreleme (elle) 2 7 Tekleme çapalama 1 8 Çapalama 2 9 İlaçlama 1 10 Sulama 4 11 Sökme kesme 1 12 Yükleme boşaltma 1 13 Taşıma 1 10

Tablo 4. Kuru fasulye yetiştirilmesinde yürütülen işlemler ve yıllık yinelemeleri Table 4. The operations and their annual frequencies conducted for dry bean cultivation İŞLEM SAFHASI TESİS BAKIM HASAT SIRA İŞLEMİN İ Ş L E M L E R NO TEKERÜRÜ 1 Sürüm 1 2 İkileme 1 3 Üçleme 1 4 Gübreleme 1 5 Ekim - Gübreleme 1 6 Çapalama 2 7 İlaçlama 1 8 Sulama 3 9 Hasat (yolma) 1 10 Harman taşıma 1 11 Harman yükleme-boş. 1 12 Dövme (harman) 1 13 Çuvallama - yük. - boş. 1 14 Ambara taşıma 1 Tablo 5.Taze fasulye yetiştirilmesinde yürütülen işlemler ve yıllık yinelemeleri Table 5. The operations and their annual frequencies conducted for green bean cultivation İŞLEM SAFHASI TESİS BAKIM Hasat SIRA İŞLEMİN İ Ş L E M L E R NO TEKERÜRÜ 1 Sürüm 1 2 İkileme 1 3 Üçleme 1 4 Gübreleme (fosforlu) 1 5 Karık açma 1 6 Ekim ve can suyu verme 1 7 Sırık dikme ve işçilik 1 8 Gübreleme (azotlu) 1 9 Çapalama 2 10 Sulama 8 11 İlaçlama 2 12 Hasat 6 13 Yükleme boşaltma 6 14 Taşıma 6 11

Tablo 6. Sanayi domatesi yetiştirilmesinde yürütülen işlemler ve yıllık yinelemeleri Table 6. The operations and their annual frequencies conducted for industrial tomato cultivation İŞLEM SAFHASI TESİS BAKIM HASAT SIRA NO İ Ş L E M L E R 1 Sürüm 2 İkileme 3 Üçleme 4 Gübreleme (fosforlu) 5 Karık açma 6 Dikim ve can suyu verme 7 Gübreleme (azotlu) 1 8 Çapalama 3 9 Sulama 6 10 İlaçlama 3 İŞLEMİN TEKERÜRÜ 11 Toplama 3 12 Yükleme boşaltma 3 13 Taşıma 3 3.2. Girdilerin Belirlenmesi Yöntemleri Tarım ve ormancılık alanında faaliyet gösteren işletmelerde parasal girdilerin belirlenmesi için, işlem birim zamanlarının ve buna bağlı olarak işlem maliyetlerinin, materyal maliyetlerinin ve nihayet yıllık giderlerin belirlenmesi gerekmektedir. 3.2.1. İşlem Birim Zamanlarının Belirlenmesi I-214 melez kavak ağaçlandırma işlemleri insan ve makine gücü ile yürütülmektedir. Bu işlemlerin standart birim zamanları Birler ve arkadaşları (1989) tarafından belirlenmiştir. Çalışmada kavak ağaçlandırma işlemleri için belirlenen bu birim zamanlardan yararlanılmıştır. Ara tarım bitkilerinin kavak yetiştirme işlemlerinden farklı olan işlemlerinin birim zamanlarının belirlenmesi için, yayımlanmış literatürlerden (Özkan,1993, 1996; KHGM, 1988; Yalçın, 1980; Aksoy, 1986) yararlanılmış ve bu bitkilerin açık alanda yetiştirilmeleri durumunda belirlenen birim zamanları esas alınmıştır. Ara tarım işlemlerinin birim zamanları, kavak sıraları arasında işlenmeyen 1m lik şeritler, ekipmanın işlem genişliği ve sıralar arası geçiş adedi ve bazı hasat işlemleri için hasat miktarındaki azalışlara bağlı olarak birinci yıldan üçüncü yıla doğru bir azalışın olacağı göz önünde bulundurularak belirlenmiştir. 12

Makineli işlemlerin birim zamanları Makine Saat/dekar (MS/da) insan gücü ile yürütülen işlemlerin birim zamanları da İş Günü/dekar (İG/da) biriminden belirlenmiştir. Bir iş günü 8 saat olarak alınmıştır. 3.2.2. İşlem Birim Maliyetlerinin Belirlenmesi Birim maliyetler (TL/da), işlemin yürütülmesi için gerekli olan insan gücü, makine gücü veya işlemde kullanılan materyal maliyetlerine göre değişmektedir. 3.2.2.1. İnsan Gücü İle Yürütülen İşlemlerin Birim Maliyetlerinin Belirlenmesi İnsan gücü ile yürütülen işlemlerin birim maliyetlerinin hesaplanması için, İG/da biriminden belirlenen birim zamanlar ile günlük işgücü yevmiyesi (TL/İG) çarpılmıştır. Günlük işgücü yevmiyesi, T.C. Bayındırlık Bakanlığı 1996 yılı işçilik gündeliklerine Tarım-Orman İşçileri için yapılan bazı sosyal ve ek ödemeler ilave edilerek bulunmuştur. 3.2.2.2. Makine Gücü İle Yürütülen İşlemlerin Birim Maliyetlerinin Belirlenmesi Makine gücü ile yürütülen işlemlerin birim maliyetleri, MS/da cinsinden belirlenen işlem birim zamanları ile TL/MS cinsinden belirlenen makinenin saatlik maliyeti çarpılarak TL/da cinsinden hesaplanmaktadır. Bu nedenle, makineli işlemlerin saatlik maliyeti, kullanılan makine, traktör, bağlı ekipman ile bu makine veya traktörü kullanan operatörün saatlik maliyetleri toplamından oluşmaktadır (Smeyers, 1981). Smeyers in kullandığı bu yöntem uyarınca makineli işlem saatlik ve buna bağlı olarak işlem birim maliyeti aşağıdaki şekilde hesaplanmıştır. Makine veya traktörün saatlik maliyeti; amortisman, tamir-bakım, yakıt gideri, yağlama, faiz, sigorta ve operatör saatlik maliyetlerinin toplamından oluşmakta ve şöyle hesaplanmaktadır: a) Amortisman : D t = V t /(A t x H t ) b) Tamir-bakım : R t = 1.0 x D t c) Yakıt gideri : F = HP x 0.5 x 0.2 x P d) Yağlama gideri : L = 0.2 x F e) Faiz : I t = (V t x r)/2h t f) Sigorta ve diğer : OI = 0.1(D t + R t + F + L + I t ) g) Op.saatlik maliyeti : OP = Operatör yevmiyesi / 8 TL/MS cinsinden Saatlik Maliyet (TM) = D t +R t +F+L+I t +OI+OP olmaktadır. 13

Ekipman saatlik maliyeti (EM) ise; amortisman, tamir-bakım ve faiz giderlerinden oluşmaktadır. a) Amortisman : D e = V e /(A e x H e ) b) Tamir-bakım : R e = (V e /100) x (C/100) c) Faiz gideri : I e = (V e x r)/2h e TL/MS cinsinden Ekipman Maliyeti (EM) = D e + R e + I e olmaktadır. Buradan; TL/MS cinsinden Makineli İşlem Saatlik Maliyeti (MİSM) = TM+EM olarak bulunmaktadır. Formüllere ilişkin kısaltmalar aşağıda tanıtılmıştır. V t = Traktör veya makinenin satın alma değeri, A t = Traktör veya makinenin amortisman yılı sayısı, H t = Traktör veya makinenin yıllık çalışma saati, HP = Traktör veya makinenin nominal beygir gücü, P = 1 litre yakıtın fiyatı, r = Faiz oranı, V e = Ekipmanın satın alma değeri, A e = Ekipmanın amortisman yılı sayısı, H e = Ekipmanın yıllık çalışma saati, C = Ekipmanın 100 saatlik çalışma sonucu tamir bedelinin satın alma değerine oranıdır. Açıklanan yöntem uyarınca, TL/da cinsinden Makineli İşlem Birim Maliyeti (MİBM); TL/MS cinsinden hesaplanan Makineli İşlem Saatlik Maliyeti (MİSM) ile, Ms/da biriminden belirlenen Makineli İşlem Birim Zamanlarının (MİBZ) çarpılması ile bulunmuştur. Formüle etmek gerekirse; MİSM = MİSM x MİBZ olmaktadır. 3.2.2.3. Materyal ve Diğer Giderlerin Birim Maliyetlerinin Belirlenmesi Kavak ağaçlandırmaları ve ara tarım uygulamalarında fidan, tohum, organik gübre, mineral gübre, sulama suyu, ilaç gibi materyaller kullanılmaktadır. Karlılık analizlerinin sağlıklı yapılabilmesi açısından kullanılan bu materyallerin birim alan (da) başına olan maliyetlerin göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Materyal birim maliyetleri, adet (ad) veya kg cinsinden birim alanda kullanılan materyal miktarı ile TL/ad veya TL/kg cinsinden satış fiyatlarının çarpılması ile TL/da olarak hesaplanmıştır. I-214 melez kavak ağaçlandırmaları için gerekli materyal miktarı kavaklığın yaşı ve dikim aralıkları itibariyle Birler ve arkadaşları (1989) tarafından belirlenmiştir. Ara tarım uygulamalarında kullanılan materyal miktarları ise, literatür (Özkan, 1993, 1996; KHGM, 1988; Yalçın, 1980; Aksoy, 1986; Ülgen ve ark., 1995) ve yöresel uygulamalardan elde edilen veriler yardımı ile belirlenmiştir. 14

Materyallerin fiyatları piyasa çalışmalarından ve resmi kurum kayıtlarından elde edilmiştir. Materyal masraflarının dışında arazi kiraları ve diğer çeşitli giderler de kavak ve ara tarım uygulamalarının önemli girdilerindendir. Çalışma konusu ara tarım uygulamalarının II. ve III. bonitet kavak ağaçlandırma alanlarını kapsaması nedeniyle, söz konusu bonitet alanları için ortalama arazi kirası, örnekleme yerlerindeki kira bedellerinin soruşturulması ile elde edilmiştir. Çeşitli giderler, herhangi bir işlem olarak tanımlanamayan veya önceden kestirilemeyen işler için yapılan masraflardır. Miktarı önceden belirlenemeyen bu gibi giderlerin de analizler de göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Bu giderlerin miktarının kestirilmesinde kullanılan yöntem, yıllık giderler toplamının belli bir yüzdesini almaktır. Bu oran çeşitli sektörlerde farklı düzeylerde alınmaktadır. Birler ve arkadaşları (1989) I-214 melez kavak ağaçlandırma yatırımlarında, Alanay (1988) karakavak ağaçlandırma yatırımlarında, Özkan (1993-1999) ve KHGM (1988) Tarım ürünleri maliyet analizlerinde yıllık giderlerin %5 ini alarak çeşitli giderleri belirlemişlerdir. Türker (1986) ise, ağaçlandırma yatırımları için bu giderleri Genel İdare ve Önceden Bilinmeyen Giderler olarak adlandırılmış ve masrafların %15 ini alarak hesaplamıştır. Çalışmamızda yönetim ve denetim işleri ayrı bir işlem olarak alınmış ve bunlar için yapılan birim maliyetler belirlenmiştir. Bu nedenle, genel eğilime de uyarak çeşitli giderlerin hesaplanmasında, yıllık giderler toplamının (kira gideri hariç) %5 ile çarpılması uygun görülmüştür. 3.2.2.4. Yıllık Maliyetlerin Belirlenmesi Yıl içerisinde birim alanda yapılan bir işlemin maliyeti, işlemin yürütülmesinden kaynaklanan birim maliyeti ile işlem yineleme sayısının çarpılması ve buna kullanılan materyal birim maliyetinin eklenmesi ile elde edilmektedir. Bu şekilde elde edilen tüm işlem maliyetleri toplanarak yıllık toplam işlem maliyetleri belirlenmiştir. Yukarıda açıklandığı üzere, çeşitli giderler olarak adlandırılan giderler, yıllık toplam işlem maliyetlerinin %5 i alınarak hesaplanmıştır. Ayrıca, arazi kirası olarak yıllık kira giderleri de yıllık maliyetlerde hesaba katılmıştır. 3.3. Çıktıların Belirlenmesi Yöntemleri Ara tarım uygulanan kavak ağaçlandırmalarından kavak odunu ve tarım ürünü olmak üzere iki çeşit ürün alınmaktadır. Parasal çıktıların belirlenmesi için üretilen hasılaların (fiziki çıktılar) bilinmesine gerek vardır. 15

3.3.1. Kavak Odunu ve Ara Tarım Hasılalarının Belirlenmesi Kavak odunu hasılası, söz konusu I-214 melez kavak klonu ağaçlandırmaları için Birler (1986) tarafından hazırlanan ve farklı bonitet ve dikim aralıkları bazında ürün çeşitlerine (soymalık tomruk, bıçkılık tomruk, yongalık odun) göre hektardaki (ha) odun hasılasını veren hacım hasılat tablolarından yararlanılmıştır. Bu tablolar ağaçlandırma yaş kademelerine göre ürün çeşitlerinin miktarını m 3 /ha biriminden vermektedir. Bu yüzden, tablodaki miktarlar 0.1 ile çarpılarak m 3 /da birimine dönüştürülerek kullanılmıştır. I-214 melez kavak ağaçlandırmaları altında yetiştirilen hibrid mısır, şeker pancarı, kuru fasulye, taze fasulye ve salçalık domatesin yıllık ürün verimleri (hasıla) için yetiştiricilerin arazilerinde örnekleme çalışmaları yapılmıştır. Bunun için, adı geçen tarım ürünleri ile çeşitli yörelerde yapılan ara tarım uygulamaları belirlenerek takip edilmiştir. Farklı dikim aralıklarındaki I-214 melez kavak ağaçlandırmalarındaki ara tarım ürünlerinin yıllık verimleri bunların hasatları izlenerek kg/da cinsinden belirlenmiştir. Farklı yerlerde farklı miktarda belirlenen çok sayıdaki verimlerin ortalaması alınmak sureti ile ortalama yıllık verimler elde edilmiştir. Ağaçlandırmaların 2. ve 3. yıllarında sağlanan ara tarım ürünlerinin miktarında giderek artan bir azalmanın olduğu görülmüştür. İkinci ve üçüncü yılda meydana gelen bu azalmanın, kavak ağaçlarının gölgelemesinden ve su ve besin maddesi tüketiminden kaynaklandığı bildirilmektedir (FAO, 1979; Shiji, 1992). 3.3.2. Para Hasılasının Belirlenmesi Para hasılası yıllar itibariyle, elde edilen ürünlerin miktarları ile ürün satış fiyatları çarpılarak hesaplanmaktadır. Kavak odunu ve ara tarımda kullanılan bitkilerin ürün miktarlarının nasıl belirlendiği bir önceki başlık altında açıklanmıştır. Dikili haldeki kavak odununun satış fiyatları yetiştirici ve tüketiciler bazında yapılan piyasa çalışması sonucu ürün çeşitlerine göre belirlenmiştir. Ara ürün satış fiyatlarının belirlenmesinde ise, pazar araştırmalarından, Tarım İl Müdürlüklerince düzenlenen aylık üretici ürün satış istatistiklerinden ve şeker fabrikaları kayıtlarından yararlanılmıştır. 3.4. Değerlendirme Yöntemi Yatırım projeleri makro ve mikro ekonomik olmak üzere başlıca iki şekilde değerlendirilmektedir. Çalışmamızda mikro ekonomik değerlendirme esas alınarak bununla ilgili değerlendirme ölçütleri kullanılmıştır. Bu ölçütler, projeleri karlılık açısından değerlendirmekte ve ticari karlılık ölçütleri olarak adlandırılmaktadır. Ticari karlılık değerlendirmelerinde, Basit Karlılık Oranı (BKO), Geri Ödeme Süresi (GÖS), Net Bugünkü değer (NBD), İç Karlılık 16

Oranı (İKO) ve Net Fayda Maliyet Oranı (NFMO) gibi ölçütler kullanılmaktadır (UNIDO, 1977; Geray, 1986). I-214 melez kavak ağaçlandırma yatırımları 8-13 yıllık bir idare süresini kapsamaktadır. İdare süresi içerisinde her yıl masraf yapılmasına rağmen, gelirler idare süresinin sonunda elde edilmektedir. Buna karşılık tarım ürünlerinin gelirleri yıllık olarak sağlanmaktadır. Ancak, ara tarım uygulanan kavak ağaçlandırmalarda esas olan yatırım kavak ağaçlandırma yatırımıdır. Bu nedenle, değerlendirme yaparken paranın zaman değeri boyutunu dikkate alan değerlendirme ölçütlerinden NBD, NFMO ve İKO kullanılmıştır. Seçilen değerlendirme ölçütleri ile ilgili bilgiler aşağıda verilmiştir. 3.4.1. Net Bugünkü Değer (NBD) NBD projelerin ömrü boyunca elde edilen gelirler (çıktı) ve yapılan masrafların (girdi) belli bir iskonto ile bugüne indirgenmiş değerleri arasındaki fark olmaktadır. Aşağıda formül uyarınca hesaplanmaktadır. n NBD ( CI CO) t t t 0 veya NBD n t 0 CI t CO Formüldeki kısaltmalar, n t=0 = Projenin 0 yılından n yılına kadar olan süresi için toplamı, CI t = t yılındaki nakit gelirleri (çıktı), CO t. = t yılındaki nakit giderleri (girdi), t = Seçilmiş olan iskonto oranına (p) karşılık gelen t yılındaki iskonto faktörünü göstermektedir. NBD nin hesaplanabilmesi için önceden belirlenmiş bir iskonto oranı gerekmektedir. Bu iskonto oranı, ülkelerin sosyo-ekonomik durumlarına göre farklılıklar göstermektedir. Gelişmekte olan ülkelerde tarım sektöründe iskonto oranının % 8-15 arasında değiştiği bildirilmektedir (Gittinger, 1974). İtalya da yapılan karma sistem değerlendirmelerinde % 7 iskonto oranı kullanılmıştır (FAO, 1979). Avustralya da ki çiftlik ormancılığı (Farm Forestry) değerlendirmelerinde de % 7 oranı kullanılmıştır (National Australia Bank, 1994). Alanay (1988), Karakavak Ağaçlandırmaları ve Zirai Ara Kültür Ekonomisi Üzerine Araştırmalar adlı çalışmasında karakavak ağaçlandırmaları için % 12, ara tarım ürünleri için ise, % 6 iskonto oranını esas almıştır. Birler ve ark. (1989) I-214 melez kavak ağaçlandırmaları için yaptıkları ekonomik analizlerde Dünya Bankası nın kullandığı %12 iskonto oranını kullanmışlardır. Ok (1997), Aynı Yaşlı Ormanlarda Kesim Düzeninin Ekonomik Analizi adlı doktora tezinde % 4 iskonto oranını kullanmıştır. 1996 yılı ekim ayı şartları gözönünde bulundurularak NBD hesaplamasında % 8 iskonto oranının kullanılması uygun görülmüştür. NBD i sıfır veya sıfırdan büyük olan t n t 0 t t 17

(NBD 0) projelerinin yapılabilir olduğu varsayılmaktadır. NBD nin büyümesi ile projeler öne geçmektedir. NBD bir matematik büyüklük olduğundan proje büyüklüğünden etkilenmektedir. Kavakçılıkta NBD in en yüksek olduğu yıl, bu ölçüte göre mali idare süresini vermektedir. 3.4.2. Net Fayda / Maliyet Oranı NBD ölçülü yatırımın net faydasını ölçer, fakat pozitif yararları elde etmek için kullanılması gereken toplam yatırım ile ilişkisini göstermez. NBD in proje büyüklüğünden etkilenmesi yüzünden, proje büyüklüğünden doğrudan etkilenmeyen ve farklı miktarlarda yatırımı gerektiren alternatif projelerin de mukayesesine imkan veren Net Fayda Maliyet Oranı kullanılmak suretiyle de yatırımları değerlendirmek mümkün olmaktadır. NFMO, herhangi bir n yılındaki NBD nin, o yıla kadar yapılan masrafların toplam bugünkü değerine oranlanması ile hesaplanmaktadır. Formülasyon şu şekilde olmaktadır. NBD NFMO PI Burada, PI = Proje için yapılan masrafların yani yatırımın bugünkü değeri olmaktadır. NFMO da önceden belirlenmiş bir iskonto oranına gereksinim duymaktadır. Çalışmada % 8 iskonto oranı kullanılmıştır. Bu ölçüte göre belirlenen değerler, sıfır ve sıfırın üzerinde (NFMO 0) ise projeler yürütülmeye değer kabul edilmektedir. Ölçütün en yüksek olduğu yaş kavak ağaçlandırmasının bu ölçüt bakımından mali idare süresini vermektedir. 3.4.3. İç Karlılık Oranı Proje değerlendirmelerinde NBD ve NFMO ölçütlerinin kullanılabilmesi için önceden belirlenmiş bir iskonto oranına gerek duyulmaktadır. İskonto oranının belirlenmesinde bazı güçlükler bulunmaktadır. Bu bakımdan, önceden iskonto oranının belirlenmesine gerek göstermeyen ve alternatif yatırım projelerinin karşılaştırılmasına olanak sağlayan İKO ölçütü çalışmanın değerlendirilmesinde kullanılmıştır. İKO, NBD i sıfır yapan, başka bir deyişle, proje girdi ve çıktılarının NBD lerini eşitleyen faiz oranıdır. Aşağıdaki formül uyarınca hesaplanmaktadır. NBD n 0 ( CI CO) t t veya t t 0 n CI t CO n t 0 t 0 Değerlendirme sonucu elde edilen İKO, gerçek faiz veya borçlanılan faiz oranına eşit veya büyük ise proje kabul edilmektedir. Kavak ağaçlandırmalarında İKO nın en yüksek olduğu yaş bu ölçüte göre mali idare süresini vermektedir. t t 18

4. BULGULAR 4.1. İşlem Birim Zamanları Değişik dikim aralıklarında tesis edilen I-214 melez kavak ağaçlandırmalarında insan ve makine gücü ile yürütülen işlemlere ait birim zamanlar İG/ha ve MS/ha birimlerinden belirlenmiştir (Birler ve ark., 1989). Hektar bazında belirlenen bu birim zamanlar dekar bazına dönüştürülerek çalışmada kullanılmış ve Tablo 7 de verilmiştir. Ara tarım bitkilerinin yetiştirilmesinde gerekli olan işlemlerin birim zamanları ise, Materyal ve Yöntem bölümünde belirtildiği üzere, açık alanda yapılan işlemlerin birim zamanları esas alınarak belirlenmiştir. Kavak ağaçları sıraları üzerinde işlenmeyen alanlar ve kullanılan ekipmanın işlem genişliğine göre sıralar arasındaki gidiş-geliş sayısı birim zamanların belirlenmesinde dikkate alınmıştır. Ara tarım ürünlerin bazı hasat işlemlerinin birim zamanlarında yıldan yıla hasat miktarlarındaki azalışa paralel olarak bir azalmamanın olacağı doğaldır. Bu bakımdan bazı hasat işlemlerinin birim zamanları 1., 2. ve 3. yıllar için ayrı ayrı belirlenmiştir. Ara tarım uygulamalarının yapıldığı yıllarda kavak bakım işlemlerinden tek yönlü bakım sürümü, tek yönlü diskaro çekme ve ağaç diplerinde ot alma ve çapalama işlemi yerine, ara tarım için yapılan tam alan çapalama işlemi ve birim zamanı dikkate alınmıştır. Belirtilen yöntemler uyarınca farklı dikim aralıklarında değişik tarım bitkileri ile kombine edilen I-214 melez kavak ağaçlandırmalarında yürütülen işlemler için belirlenen birim zamanlar Tablo 8-12 de verilmiştir. 4.2. Birim Maliyetler Kavak ağaçlandırmalarında ve bu ağaçlandırmalardaki ara tarım uygulamalarından doğan maliyetler, insan ve makine gücü ile yürütülen işlem maliyetleri, işlemlerin yürütülmesi esnasında kullanılan materyal maliyetleri ve diğer (arazi kirası, çeşitli masraflar) giderlerden oluşmaktadır. Birim maliyetlerin belirlenmesi için adı geçen maliyetlerin bilinmesi gerekmektedir. 4.2.1. İnsan Gücü ile Yürütülen İşlemlerin Birim Maliyetleri İnsan gücü ile yürütülen işlemlerin birim maliyetini belirleyebilmek için öncelikle iş gücü günlük maliyetinin bilinmesi gerekmektedir. Ağaçlandırma ve tarım ürünlerinin yetiştirilmesinde yürütülen işlemler çeşitli nitelikteki insan gücüyle yerine getirilmektedir. Bazı işlemler niteliksiz insan gücü ile yapılırken, birtakım işlemlerin de nitelikli elemanlar (operatör, fidancı, formen) tarafından yürütülmesinde zorunluluk vardır. İş günü (İG) maliyeti çıplak gündelik işçi ücretlerine birtakım ek ödemelerin eklenmesi ile bulunmuştur. 19