Genel Müdür Temel Ateş Genel Koordinatör Akın Ateş Eğitim Koordinatörü Nevzat Asma Dizgi, Grafik, Tasarım Esen Dizgi Servisi Görsel Tasarım Mustafa Uzun Bu kitabın tamamının ya da bir kısmının elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayıt sistemiyle çoğaltılması, yayımlanması ve depolanması yasaktır. Bu kitabın tüm hakları yazarına ve Esen Basın Yayın Dağıtım Limitet Şirketi ne aittir. İsteme Adresi ESEN BASIN YAYIN DAĞITIM LTD.ŞTİ. Bayındır 2. Sokak Nu.: 34/11-12 Kızılay/ANKARA tel.: (0312) 417 34 43 417 65 87 faks: (0312) 417 15 78 ISBN : 978-605-5559-32-8 Bahçekapı Mah. 2460. Sok. Nu.:7 06369 Şaşmaz / ANKARA Tel : (0312) 278 34 84 (pbx) www.tunamatbaacilik.com.tr 2013 VI www.esenyayinlari.com.tr
ön söz Sevgili Öğrenciler ve Değerli Meslektaşlarım, Yeni programa göre dil ve anlatım dersinde, konuşulan ve yazılan dilin; anlamı, sesi, görünüşü, çağrışım değeri ve kurallarıyla bir sistem olduğu, bu sistemdeki ögelerin kullanım esnasında yeni değerler ve anlamlar kazandığı, her düzeydeki dil göstergesi ve dil birliklerinin şekil ve anlam olmak üzere iki yönü bulunduğu ancak bunları birbirinden ayırmanın imkânsız olduğu gibi hususlar temel hareket noktası durumundadır. Dil ve anlatım dersinin hareket noktası, dili kullanmanın, bilgiden çok beceriye dayandığı gerçeğidir. Dili kullanma becerisinin insanın her türlü etkinliğinde önemli rolü olduğu bilinmektedir çünkü insan, kültür alanını ana diline göre ve ana dilinin imkânlarıyla şekillendirir, kendini ve dünyayı dil aracılığıyla anlamlandırır. Kitabımızı hazırlarken yeni müfredatın kazanım ve amaçlarını esas aldık. Kitabımızı Tanıyalım 1. Konu Özetleri Her konunun başında verilen, yeni müfredatın kazanımlarına uygun kısa bilgilerdir. 2. Testler Konunun niteliğine bağlı olarak konu sonlarında yer alan, çoktan seçmeli sorulardan oluşan bölümdür. 3. Yazılı Sınav Soruları Her konunun sonunda; konuyu çok yönlü olarak tarayan, farklı ve nitelikli sorulardan oluşan yazılı sorularının ve çözümlerinin bulunduğu bölümdür. 4. Üniversiteye Giriş Sınav Soruları Bu bölümde, konularla ilgili olarak üniversite sınavında çıkmış soruları ve bu soruların cevaplarını bulacaksınız. Esen Yayınları Eğitim Koordinatörü Sayın Nevzat ASMA ya teşekkürlerimi sunuyorum. Kitabımızın, başta öğrencilerimiz olmak üzere tüm eğitim camiamıza yararlı olmasını diliyorum. Mustafa UZUN www.yazarmustafauzun.com
İSTİKLÂL MARŞI Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak. Bastığın yerleri toprak! diyerek geçme, tanı: Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı: Verme, dünyaları alsan da, bu cennet vatanı. Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl! Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl... Hakkıdır, Hakk a tapan, milletimin istiklâl! Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki fedâ? Şühedâ fışkıracak toprağı sıksan, şühedâ! Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda, Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüdâ. Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Ruhumun senden, İlâhi, şudur ancak emeli: Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli. Bu ezanlar-ki şahadetleri dinin temeli- Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, Medeniyet! dediğin tek dişi kalmış canavar? O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım, Her cerîhamdan, İlâhi, boşanıp kanlı yaşım, Fışkırır ruh-ı mücerred gibi yerden na şım; O zaman yükselerek arşa değer belki başım. Arkadaş! Yurduma alçakları uğratma, sakın. Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Doğacaktır sana va dettiği günler Hakk ın... Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın. Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Ebediyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl: Hakkıdır, hür yaşamış, bayrağımın hürriyet; Hakkıdır, Hakk a tapan, milletimin istiklâl! Mehmet Âkif ERSOY
ATATÜRK ÜN GENÇLİĞE HİTABESİ Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve müdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin, en kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni, bu hazineden, mahrum etmek isteyecek, dahilî ve haricî, bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok nâmüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın, bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini, müstevlilerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düşmüş olabilir. Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi, vazifen; Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır! Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asîl kanda, mevcuttur!
İÇİNDEKİLER 1. ÜNİTE METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI...10 A. Metinlerin Gerçeklikle İlişkileri, İşlevleri ve Yazılış Amaçları Bakımından Sınıflandırılması... 10 Öğretici Metinler... 11 Sanat Metinleri... 11 B. Anlatım Türleri ve Metinlerin Kullanılan Anlatım Türlerine Göre Sınıflandırılması...13 C. Dilin İşlevleri ve Metinlerin Kullanılan Dilin İşlevlerine Göre Sınıflandırılması...20 Metinlerin Sınıflandırılması Konusuyla İlgili Yazılı Sınavlar...23 Metinlerin Sınıflandırılması Konusuyla İlgili Testler...31 Üniversiteye Giriş Sınav Soruları...35 2. ÜNİTE ÖĞRETİCİ METİNLER 1. MEKTUP...38 Türk ve Dünya Edebiyatında Mektup Türünün Tarihsel Gelişimi ve Önemli Temsilcileri...38 Mektup Türleri ve Mektup Metinlerinin Özellikleri...39 a. Özel Mektup...39 b. Resmî Mektup...41 Dilekçe...42 c. İş Mektubu...43 Mektup Türlerinin Karşılaştırılması...45 Anlatımın Özellikleri...45 Yazım Kuralları...47 Yazım Kurallarıyla İlgili Testler...59 Noktalama İşaretleri...65 Noktalama İşaretleriyle İlgili Testler...75 Bağdaşıklık ve Bağlaşıklıkla İlgili Anlatım Bozuklukları...81 Anlatım Bozukluklarıyla İlgili Testler...94 Mektup Türüyle İlgili Yazılı Sınav...98 Mektup Türüyle İlgili Testler...103 2. GÜNLÜK (GÜNCE)... 111 Türk ve Dünya Edebiyatında Günlük (Günce) Türünün Tarihsel Gelişimi ve Önemli Temsilcileri... 112 Günlük (Günce) Türüyle İlgili Yazılı Sınav... 113 Günlük (Günce) Türüyle İlgili Testler... 117
3. ANI (HATIRA)...123 Günlük ile Anının Karşılaştırılması...124 Türk ve Dünya Edebiyatında Anı (Hatıra) Türünün Tarihsel Gelişimi ve Önemli Temsilcileri...124 Anı (Hatıra) Türüyle İlgili Yazılı Sınav...127 Anı (Hatıra) Türüyle İlgili Testler...133 4. BİYOGRAFİ (HAYAT HİKÂYESİ) - OTOBİYOGRAFİ (ÖZ YAŞAM ÖYKÜSÜ)...139 Türk ve Dünya Edebiyatında Biyografi (Hayat Hikâyesi) Türünün Tarihsel Gelişimi ve Temsilcileri... 140 Otobiyografi (Öz Yaşam Öyküsü)...141 Biyografi, Otobiyografi ve Anının Karşılaştırılması...141 Biyografi-Otobiyografi Türleriyle İlgili Yazılı Sınav...142 Biyografi-Otobiyografi Türleriyle İlgili Testler...147 5. GEZİ YAZISI (SEYAHATNAME)...157 Gezi Yazısı ile Anının Karşılaştırılması...158 Türk ve Dünya Edebiyatında Gezi Yazısı (Seyahatname) Türünün Tarihsel Gelişimi ve Temsilcileri... 159 Gezi Yazısı (Seyahatname) Türüyle İlgili Yazılı Sınav...161 Gezi Yazısı (Seyahatname) Türüyle İlgili Testler...166 6. SOHBET (SÖYLEŞİ)...175 Türk Edebiyatında Sohbet (Söyleşi)...176 Sohbet (Söyleşi) Türüyle İlgili Yazılı Sınav...177 Sohbet (Söyleşi) Türüyle İlgili Testler...182 7. HABER YAZILARI...191 Türk ve Dünya Edebiyatında Gazetenin Tarihsel Gelişimi...196 Haber Yazıları ile İlgili Yazılı Sınav...198 Haber Yazıları ile İlgili Testler...204 8. FIKRA...213 Türk Edebiyatında Fıkranın Tarihsel Gelişimi...214 Fıkra Türüyle İlgili Yazılı Sınav...215 Fıkra Türüyle İlgili Testler...220 9. DENEME...227 Deneme ve Sohbet Türlerinin Karşılaştırılması...228 Türk ve Dünya Edebiyatında Deneme Türünün Tarihsel Gelişimi...229 Deneme Türüyle İlgili Yazılı Sınav...230 Deneme Türüyle İlgili Testler...235
10. MAKALE...243 Fıkra ile Makalenin Karşılaştırılması...245 Deneme ile Makalenin Karşılaştırılması...245 Türk ve Dünya Edebiyatında Makale Türünün Tarihsel Gelişimi...245 Makale Türüyle İlgili Yazılı Sınav...247 Makale Türüyle İlgili Testler...253 11. ELEŞTİRİ (TENKİT)...261 Türk ve Dünya Edebiyatında Eleştiri (Tenkit) Türünün Tarihsel Gelişimi...264 Eleştiri (Tenkit) Türüyle İlgili Yazılı Sınav...266 Eleştiri (Tenkit) Türüyle İlgili Testler...273 Üniversiteye Giriş Sınav Soruları...281 3. ÜNİTE SÖZLÜ ANLATIM 1. RÖPORTAJ...296 Haber Yazısı ile Röportajın Karşılaştırılması...298 Bir Yeri Anlatan Röportajla Gezi Yazısının Karşılaştırılması...298 Bir Kişiyi Anlatan Röportajla Biyografinin Karşılaştırılması...299 Türk ve Dünya Edebiyatında Röportaj Türünün Tarihsel Gelişimi ve Önemli Temsilcileri...299 Röportaj Türüyle İlgili Yazılı Sınav...301 Röportaj Türüyle İlgili Testler...307 2. MÜLAKAT (GÖRÜŞME)...315 Mülakat (Görüşme) Türüyle İlgili Yazılı Sınav...317 Mülakat (Görüşme) Türüyle İlgili Testler...322 3. SÖYLEV (HİTABET, NUTUK)...331 Türk ve Dünya Edebiyatında Söylev Türünün Tarihsel Gelişimi...333 Söylev (Hitabet, Nutuk) Türüyle İlgili Yazılı Sınav...334 Söylev (Hitabet, Nutuk) Türüyle İlgili Testler...340 KAYNAKÇA...347 Cevap Anahtarı... 348
1. ÜNİTE METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI
Metinlerin Sınıflandırılması METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI METİN Metin; bildirme işlevi olan, bir ya da birden çok kişi tarafından üretilen ve cümlelerle gerçekleşen anlamlı bir bütündür. Metni oluşturan cümleler rastgele sıralanmaz, yazar tarafından bilinçli olarak belli bir mantık sırasına göre ve dil bilgisi kurallarına uygun olarak ortaya konur. Metin kelimesinin Batı dillerindeki karşılığı olan text, texte sözcüğünün kökeni Latincedir. Latincede textus, texere sözcüğü, dokumak, örmek (kumaş, örgü) anlamlarına gelmektedir. Bu bağlamda metin, bir örgü sistemidir. Bu örgü; seslerin sözcükleri, sözcüklerin cümleleri, cümlelerin paragrafları oluşturmasıyla dokunur. Bu örgü; bir iletişim, yani anlatma ve anlaşma aracıdır. Metinler şu yönlerden sınıflandırılır: A. Metinlerin Gerçeklikle İlişkileri, İşlevleri ve Yazılış Amaçları Bakımından Sınıflandırılması B. Metinlerin Kullanılan Anlatım Türlerine Göre Sınıflandırılması C. Metinlerin Kullanılan Dilin İşlevlerine Göre Sınıflandırılması D. Metinlerin Sözlü ya da Yazılı Anlatımla Oluşturulmalarına Göre Sınıflandırılması A. METİNLERİN GERÇEKLİKLE İLİŞKİLERİ, İŞLEVLERİ VE YAZILIŞ AMAÇLARI BAKIMINDAN SINIFLANDIRILMASI METİNLER Öğretici Metinler Sanat Metinleri Bilimsel Metinler Tarihî Metinler Coşku ve Heyecanı Dile Getiren Metinler Olay Çevresinde Gelişen Edebî Metinler 10 Felsefi Metinler Kişisel Hayatı Konu Alan Metinler (anı, biyografi, otobiyografi, gezi yazısı, günlük, mektup) Gazete Çevresinde Gelişen Metinler (deneme, makale, eleştiri, fıkra, sohbet, röportaj, mülakat, haber yazısı Destan Masal Halk hikâyesi Mesnevi Manzum hikâye Hikâye Roman Şiir Anlatmaya Bağlı Edebî Metinler Geleneksel Türk Tiyatrosu Karagöz Orta oyunu Meddah Köy seyirlik oyunları Göstermeye Bağlı Edebî Metinler Modern Türk Tiyatrosu Trajedi Komedi Dram
Metinlerin Sınıflandırılması ÖĞRETİCİ METİNLER Öğretici metinler; bilgi vermek, bir konuyu açıklamak, tanıtmak, herhangi bir konuda düşünceleri ortaya koymak gibi amaçlarla kaleme alınır. ÖĞRETİCİ METİNLERİN ÖZELLİKLERİ Öğretici metinlerde somut gerçekler yeniden yorumlanmaz, olduğu gibi anlatılır. Önemli olan, okuyucuya bilgi vermek ya da bilgiyi okuyucuyla paylaşmaktır. Bu nedenle öğretici metinlerde ifadeler açık ve nettir. Dil göndergesel işlevde kullanılır, sanatlı ifadelerden kaçınılır. Bu metinler, her okunduğunda farklı yorumlanmaz. Bu metinleri okuyan herkesin aynı şeyleri öğrenmeleri hedeflenir. Başlıca öğretici metin türleri şunlardır: 1. Tarihî Metinler Tarihî konuları anlatan ve belgelere dayanan metinlerdir. 2. Felsefî Metinler Felsefî konuları anlatan metinlerdir. 3. Bilimsel Metinler Bilimsel gelişmeleri anlatan metinlerdir. 4. Gazete Çevresinde Gelişen Metinler Makale, deneme, sohbet, fıkra, eleştiri, haber yazısı, röportaj vb. 5. Kişisel Hayatı Konu Alan Metinler Anı, mektup, günlük, gezi yazısı, biyografi, otobiyografi vb. SANAT METİNLERİ Bir duygunun, hayalin, tasarının, düşüncenin ya da güzelliğin anlatımında kullanılan yöntemlerin tümüne ve bunların sonunda erişilen üstün yaratıcılığa sanat denir. Sanat metinlerine edebî metinler de denir. SANAT METİNLERİNİ ÖĞRETİCİ METİNLERDEN AYIRAN ÖZELLİKLER l Sanat metinlerinde estetik ön plandadır, anlamları da biçimleri de güzellik yaratmak amacıyla oluşturulur. l Sanat metinleri (edebî metinler), yaratıcılığın ürünüdür; bireysel ve biriciktir. Bu durum sanat metinlerinin farklı, özgün olduğunu göstermektedir. l Sanat metinleri bilgi vermez, öğretmez, bilimsel ve nesnel özellik taşımaz; hissettirir, sezdirir, çağrıştırır. l Sanat metinlerinde ger çek, ol du ğu gi bi ak ta rıl maz; sa nat çı nın duy gu ve dü şün ce süz ge cin den ge çi ri le rek ye ni den oluş tu ru lur. Sanatçının amacı faydalı olmak, bir ihtiyacı karşılamak ya da bilim adamının yaptığı gibi evrende olup bitenleri anlamak, onun sırlarını çözmek, doğayı kontrol altına alarak insanların daha rahat ve güvenli bir yaşam sürdürmelerini sağlamak değildir. l Sanat metinlerinde dil, gün lük do ğal dil den doğmuştur fa kat ya zar her dü zey de ki dil öge le ri ne ye ni an lam lar yük ler. Bu da yan an lam lı, me caz lı, çağrışımlı söz ler le ger çek leşti ri lir. 11
Metinlerin Sınıflandırılması l İnsanın sanat metinlerinde kendini ifade etmesi üç yolla olur: 1. İnsan yaşadığı her tür lü ruh du ru mu nu, he ye ca nı nı, duy gu su nu, coşku su nu di le ge tir mek is ter ve bu nu şi ir le ya par. 2. Di ğer ifa de bi çi mi an lat ma dır. İn san; dü şün dük le ri ni, gör dük le ri ni, ta sar la dık la rı nı vb. an lat mak is ter. Bu is te ğe bağlı ola rak an lat ma ya da ya lı sa nat lar olan ro man, öy kü vb. doğmuştur. 3. İn sa nın ken di ni ifa de et me bi çim le rin den bi ri de gös ter me, mey dan da ya da sah ne de can lan dır ma dır. İnsan, bu is te ği ni de ti yat roy la ser gi ler. l Sanat metinleri kurmacadır, ya ni ta sar la na rak üre ti len ya pıt lar dır. KURMACA METİNLER Tasarlanarak üretilen, anlamları da biçimleri de sanat ve güzellik yaratmak amacıyla oluşturulan metinlere kurmaca metinler denir. Öğretici metinler de sanat metinleri de aynı gerçek dünyayı konu alır ancak sanatçı, gerçekleri insana özgü özelliklerden hareketle değiştirir, hayal gücünden yararlanarak yeniden oluşturur. Bu durumda kurmaca metin, gerçekle ilişkili olan ancak hayal gücüne bağlı olarak yaratılan öznel bir tasarımdır. Şiir, roman, hikâye, mesnevi, masal, destan, efsane, tiyatro, manzum hikâye, fabl kurmaca metinlerdir. Sanat metinlerinde dö ne min bilimsel, fel se fî, tek nik ve sos yal alan larında ki ve ri le ri; si ya sî tar tışma la rı sanatın ola nak la rıy la ele alınır. Ör ne ğin, Pe ya mi Sa fa nın 9. Ha ri ci ye Ko ğu şu ad lı ro ma nın da ko nu, ba sit ve ger çek ha yatta karşılaşabileceğimiz bir olay üze ri ne kurulmuştur. Ro man kah ra ma nı, on beş ya şın da dır. Ye di ya şın dan be ri baca ğın da ki ke mik has ta lı ğı yü zün den acı çek mek te dir. Has ta ne has ta ne do laşmak ta dır. Ak ra ba sı nın kı zı Nüz het e âşık tır fa kat Nüz het, bir dok tor la ev len miştir. Ço cuk on la rı kıs ka nır ve bu na lım lı, acı gün ler ya şar Pe ya mi Sa fa bu ro man da, bi lin çal tı na in miş, in san ru hu nun en ka ran lık yön le ri ni bi linç üs tü ne çı kar ma ya çalışmıştır. Pe ya mi Sa fa bun la rı sanatın ken di ne öz gü dün ya sın da yap mış, hayal gücüne bağlı olarak kur gu la mıştır. Bu ay rın tı; 9. Ha ri ciye Ko ğu şu ad lı ro ma nı psi ko lo ji ki ta bı ol mak tan çı kar mış, psi ko lo ji den ve ger çek lik ten ya rar la nan bir ede bî me tin (sanat metni) yap mıştır. ANLATMAYA BAĞLI EDEBÎ METİNLERLE GÖSTERMEYE BAĞLI METİNLERİN ORTAK YÖNLERİ Bütün sanat metinleri, bel li bir sis tem ve ya pı ya gö re ya zı lır. Ya zar; ola yı or ta ya na sıl ko ya ca ğı nı, na sıl bir so nu ca ula şa ca ğı nı bir ya pı ya bağ lı ola rak be lir ler. Bu ya pı yı oluştu ran un sur lar: Olay ör gü sü, ki şi ler, me kân ve za man dır. Bu unsurlar, anlatmaya ve göstermeye bağlı metinlerin ortak özelliğidir. ANLATMAYA BAĞLI EDEBÎ METİNLERLE GÖSTERMEYE BAĞLI METİNLERİN FARKLI YÖNLERİ l An lat ma ya bağ lı ede bî me tin ler de sa nat çı bir ola yı, ta sar la ya rak oku yu cu ya an la tır. Göstermeye bağlı metinlerde (tiyatro) ise bir olay, sah ne dü ze ni ne bağ lı ola rak top lu luk önün de can lan dı rı lır. Ti yat ro da olay lar se yir ci ye gös te ri le rek su nu lur. l An lat ma ya bağ lı ede bî me tin ler de dil; ba zı olay la rı din le yi ci ye ya da oku yu cu ya an lat mak, nak let mek için kul la nı lır. Do la yı sıy la an la tı lan la oku yu cu/din le yi ci ara sın da mut la ka bir an la tı cı var dır. An la tı cı; Söz lü Ede bi yat Dö ne minde so mut tur, ya ni ma sal cı ya da hi kâ ye ci ola rak doğ ru dan din le yi ci nin kar şı sı na çı ka rak hi kâ ye si ni an la tır. Ya zı lı ede bi ya ta ge çil di ğin de özel lik le ro man ve öy kü de ise an la tı cı so yut tur, var ka bul edi le rek olay lar onun ağzıy la anlatılır. 12
Metinlerin Sınıflandırılması Ti yat ro da ise an la tı cı yok tur. Ya zar, ese rin de ki her şeyi, kah ra man la rı ko nuş tu ra rak ifa de et mek du ru munda dır. Göstermeye bağlı edebî metinler okunmak için değil; sahnelenmek, izlenmek amacıyla kaleme alınır. l Anlatmaya bağlı edebî metinlerde genelde öyküleyici anlatım kullanılır. Göstermeye bağlı edebî metinlerde ise söyleşmeye bağlı anlatımdan yararlanılır. B. ANLATIM TÜRLERİ VE METİNLERİN KULLANILAN ANLATIM TÜRLERİNE GÖRE SINIFLANDIRILMASI 1. ÖYKÜLEYİCİ ANLATIM Bir anlatıcının herhangi bir olayı veya birbiriyle ilişkili olayları anlatması, nakletmesi sonucu ortaya çıkan anlatıma öyküleyici anlatım denir. Öyküleyici anlatımda anlatma, nakletme esastır. Öyküleyici anlatımda olay, kişi, zaman, mekân ve anlatıcı ortak ögelerdir. Olay ve Olay Örgüsü: Her öyküleyici anlatımda anlatılacak, nakledilecek veya gösterilecek bir olay veya olay örgüsü vardır. Bir arada bulunmak zorunda olan en az iki kişinin veya iki kişi yerine geçen kavram veya varlığın bireysel farklılıklar sebebiyle karşı karşıya gelmesi veya çatışması sonucu ortaya çıkan eyleme olay denir. Olay; or ta ya çı kan, olu şan du rum, il gi çe ken ve ya çe ke bi le cek ni te lik te olan her tür lü iştir. An lat ma ya ve gös ter me ye bağ lı ede bî me tin ler bir olay çev re sin de ger çek le şir. Bir şeyin an la tı la bil me si için ön ce ol ma sı, ya ni bir ola yın bu lunma sı ge re kir. Ola ya bağ lı ola rak da ki şi ler, me kân ve za man bu ya pı yı ta mam lar. Olay örgüsü ile olay arasında fark vardır. Olayın yaşanmış olması veya yaşanabilirliği mümkündür, olay örgüsü ise okuyucuda estetik etki uyandırmak amacıyla tasarlanmış, hayal edilmiş bir olaydan hareketle gerçekleştirilen bir düzenlemedir. Zaman: Olayın ya da olay örgüsünün gerçekleştiği süreye zaman denir. Anlatmaya bağlı edebî eserler belli bir zaman diliminde gerçekleşir. Mekân: Anlatmaya bağlı edebî metinlerde olayın ya da olay örgüsünün gerçekleştiği yere mekân denir. Anlatıcı: An lat ma ya bağ lı ede bî me tin ler de, ya zar, an lat ma gö re vi ni ken di si yap maz; bir an la tı cı ya ve rir. Anla tı cı; olay la rı oku ra ak ta ran, an la tan kur ma ca bir kişidir. An la tı cı, bu açı dan an lat ma ya bağ lı ede bî me tin le rin ayrıl maz par ça sı dır. Ola yı kim an la tı yor? so ru su bi zi an la tı cı ya gö tü rür. Oku yu cu, eser de ki her şeyi an la tı cı dan öğ re nir. An la tı cı, olay la rı oku yu cu ya ak ta rır ken ken di ne öz gü bir bakış açı sı geliştirir. An la tı cı nın du ru mu na bağ lı olarak üç tip bakış açı sı var dır: 1. İlahî Bakış Açısı İla hî ba kış açı sı na sa hip an la tı cı olay la rın içe ri sin de yer al ma ma sı na rağ men kah ra man la rın dü şün ce le ri ni, ruh sal du rum la rı nı, ni yet le ri ni bi lir ya da se zer; geç mişle ri ni ve ge le cek le ri ni bi lir; her za man ve her yer de dir, ay nı an da fark lı yer ler de mey da na ge len olay la rı be tim ler. Kı sa ca, ola yın tüm ay rın tı la rı nı, gö rü nen ve gö rün me yen tüm yön le ri ni bil mek te dir. An la tı nın tüm ve ri le ri ne ege men dir. Bu bil gi si çer çe ve sin de, metnin ya ra tı cı sı ol du ğu nu da sez di rir oku yu cu ya. Olay la rı açık lar, yo rum lar. 2. Kahraman Anlatıcının Bakış Açısı Kah ra man an la tı cı nın ba kış açı sı na sa hip an la tı cı, ay nı za man da met nin asıl kah ra man la rın dan bi ri dir. Olay lar bu kişi ta ra fın dan oku yu cu ya ak ta rı lır. Kah ra man an la tı cı nın bakış açı sı na sa hip an la tı cı; ila hî bakış 13
Metinlerin Sınıflandırılması açı sı na sa hip an la tı cı dan fark lı ola rak sa de ce bil dik le ri ni, gör dük le ri ni ve duy duk la rı nı oku yu cu ya ak ta rır. Bil me dikle ri ni an lat ma du ru mu yok tur. 3. Gözlemci Anlatıcının Bakış Açısı Göz lem ci bakış açı sı na sa hip an la tı cı, olay ör gü sün de çok faz la ön pla na çık ma yan ya da hiç yer al ma yıp da olay la rı sa de ce göz le me bağ lı ola rak yan sı tan kişidir. Bu kişi, gör dü ğü nü duy du ğu nu nes nel ve ta raf sız bir bi çim de an la tır. Bu bakış açı sın da, kah ra man la rın dü şün ce le riy le il gi li bil gi le re ve öz nel li ğe yer ve ril mez. Bu ra da esas olan, olay la rı ka me ra ger çek li ğiy le ak tar ma ve gös ter me dir. Öyküleyici Anlatımla Oluşturulan Metinler Anlatmaya bağlı edebî metinler (Destan, masal, halk hikâyesi, mesnevi, manzum hikâye, hikâye, roman) Tarihî metinler Kişisel hayatı konu alan metinler (mektup, biyografi, otobiyografi, anı, gezi yazısı, günlük) 2. BETİMLEYİCİ ANLATIM Betimleme; duyu organlarıyla algılanabilecek bir kişi, nesne, dekor ya da mekânı ayrıntılı olarak göz önünde canlandıracak biçimde anlatma, yani sözcüklerle resmetmedir. Betimleyici anlatımda amaç, varlıkları ya da durumları gözlemden yararlanarak okuyucunun hayalinde canlandırmaktır. Bu durum, başta görme duyusu olmak üzere tüm duyulardan yararlanılarak sağlanır. Betimlemelerde gözlem, yalnız gözle sınırlandırılmaz; diğer duyu organları aracılığıyla da alınan bilgilerle beslenir, desteklenir. Görselleştirme, insan zekâsında gerçekleşen bir süreçtir. Yazılı bir anlatımda bu süreç, sözcükler yardımı ile oluşturulur. Ressamın ya da kameramanın yaptığını yazar, sözcüklerle gerçekleştirir. Bir varlığın görüntü olarak algılanması, o varlığın ayırt edici özellikleriyle tasvir edilmesine bağlıdır. Bu nedenle betimlemede sıfatlara, zarflara, renk ve biçim ayrıntılarına çok yer verilir. Betimleyici anlatım, işlevi açısından kendi içinde dört gruba ayrılır: Bilgi verici betimleme: Bilgi verici betimlemenin kullanıldığı metinler, belgesel metin olma özelliği taşır. Belge sunma, metinde sözü edilen şeylerin gerçek dünyadaki göndergelerini (gerçek dünyadaki karşılıklarını) açıklamak için kullanılır. Yani bilgi verici betimleme, gerçek üzerine bilgi vermeyi amaçlar. Örneğin bir turist rehberinde ya da sözlükteki bir betimlemede, nesnenin gerçek dünyadaki karşılığıyla ilgili belgesel bilgi verme amaçlanmıştır. Gerçeği yansıtan betimleme: Gerçeği yansıtan betimlemelerde bir tarihî olay, gerçeğe benzer şekilde ayrıntılarıyla güçlendirilerek anlatılır. Yani bu betimlemelerde yaşanmış olayların sahnesi canlandırılır. Tarih kitaplarında ya da tarihte olmuş bir olayın anlatımında gerçeği yansıtan betimleme kullanılır. Sanat işlevi olan betimleme: Sanat işlevi olan betimlemeler, okuyucuların estetik zevk almaları için oluşturulur. Bu tür betimlemeler, yazarın duygularını da açıklayacak biçimde ortaya konur. Sanat betimlemeleri, olayın sahnesi veya aksesuarını yansıtır. 14
Metinlerin Sınıflandırılması Simgesel işlevi olan betimleme: Simgesel işlevi olan betimlemeler, yorum gerektirir. Bu tür betimlemelerde okuyucu, yorum yaparak metindeki betimlenen şeye ulaşabilir. Öyküleyici anlatımla betimleyici anlatım arasında bir yakınlık vardır. Bu iki anlatım türü, metinlerde çoğu zaman iç içedir. Öyküleyici anlatım, yapmak fiiliyle ilgili bildirimlerde bulunur. Öyküleyici anlatımda, hareket bildiren fiiller çokça kullanılır. Betimleyici anlatımın kullanıldığı metinler ise durağan bir özellik taşır; bu metinlerde genelde durum fiilleri kullanılır. Betimleyici anlatımlarda beş duyu organıyla algılanabilir özellik taşıyan sözcüklere fazlasıyla yer verilir. Betimleyici Anlatımla Oluşturulan Metinler Roman, hikâye, masal Tarihî metinler Biyografi, otobiyografi, anı, gezi yazısı Röportaj 3. COŞKU VE HEYECANA BAĞLI ANLATIM (LİRİK ANLATIM) Coşku ve heyecana bağlı anlatımda yazar, insanın ruhsal yanına seslenerek onda duygu yoğunluğu ya da duygu değişimi yaratmayı amaçlar. Yazar, böyle bir anlatımı gerçekleştirebilmek için söz sanatlarından, dilin sessel özelliklerinden, anlamsal yapılarından yararlanır. Kendi duygularını açıklarken okuyucuyu etkilemek için dilin tüm olanaklarını kullanır. Okuyucu, okuduğu metin karşısında heyecan ve hayranlık duyar. + Coşku ve heyecana bağlı anlatımla oluşturulan en önemli metin türü şiirdir. Şiir; imgelerin, duyguların, düşünce ve coşkuların etkili bir biçimde söze dökülmesiyle oluşturulur. Coşku ve heyecana bağlı anlatımla oluşturulan metinlerde heyecan, mutluluk veya mutsuzluk ifade eden; dinî duyarlılık, derin düşünce, yüceltme gibi hâlleri dile getiren imgelere yer verilir. Söylev türünde de coşku ve heyecana bağlı anlatım türünden yararlanılır. 4. DESTANSI (EPİK) ANLATIM Destansı anlatımın konusu olağanüstü kahramanlıklardır. Destansı anlatım, milletlerin hayatlarını derinden etkilemiş, toplumda derin, kalıcı izler bırakmış savaş, göç, tabiatla çatışma gibi olaylar üzerine inşa edilir. Destansı anlatımın temelinde destanlar vardır. Destanlar, ulusların başlarından geçen önemli olayları (savaş, göç, doğal afet, kıtlık vb.) ve bu olaylarda kahramanlık gösterenleri, olağanüstü nitelikler taşıyacak şekilde anlatan uzun manzum hikâyelerdir. l Destansı anlatımda etkileyici, coşkulu ve yiğitçe bir söyleyiş vardır. l Çok sayıda fiil, sürekli bir hareket vardır ve bu fiilleri gerçekleştiren kahramanın değeri abartılı bir biçimde ortaya konur. Anlatımda geçen çok sıradan bir olay, sonraları kutsal bir duruma dönüşür. l Destansı anlatımda şiir sanatının her türlü özelliğinden (ses uyumu, söz sanatları, uyak vb.) yararlanılır. + Destansı (epik) anlatımla oluşturulan en önemli metin türleri şunlardır: şiir, tarihsel anlatılar, kahramanlık öykü, roman ve tiyatroları. 15
Metinlerin Sınıflandırılması 5. EMREDİCİ ANLATIM Emredici anlatım, yazarın okuyucuyu bir şeyler yaptırmaya, bir davranışı gerçekleştirmeye, bir eylemi yerine getirmeye zorladığı metinlerde kullanılan anlatım türüdür. Yazar, metni aracılığıyla bir eylem, bir iş yapmayı buyurur. Emredici anlatım; emir, telkin, yöneltme, öneri ya da yasaklamayı belirten kullanımlarla ortaya konur. Bu tip anlatımda okuyucuya bir şey buyurmak, emretmek söz konusudur. Okuyucu, emredici anlatımla oluşturulan metinlerde kendisine söylenenlere uymak ve onları yapmakla yükümlüdür. Emredici anlatımda yazar, anlatımsal olarak doğrudan okuyucuya seslenir ya da kendisinin de olduğu biz zamirini kullanarak okuyucunun ne yapması gerektiğini ortaya koyar. Cümlelerde fiiller hâkimdir. Emredici anlatımda öğretici ve açıklayıcı yönler de bulunur. Emredici Anlatımla Oluşturulan Metinler Kanun, yönetmelik ve tüzük metinleri, uyulması gereken kuralları belirten yazılar ve açıklamalar, trafik kurallarını bildiren metinler, kullanım kılavuzları, ilaçların kullanma talimatları, resmî talimatlar, yemek tarifleri... 6. ÖĞRETİCİ ANLATIM Öğretici anlatım; açıklama, aydınlatma, bilgi verme amacıyla oluşturulan metinlerde kullanılan anlatım türüdür. Öğretici anlatımda okuyucuya bir bilgiyi aktarmak amaçlandığından bu bilginin aktarılmasında her türlü yol ve yaklaşım kullanılabilir. Öğretici anlatımda söz sanatlarına, yan anlam ifade eden kelime ve kelime gruplarına yer verilmez. Dil daha çok göndergesel işlevde kullanılır. Gereksiz söz tekrarları yapılmaz. Ses akışını bozan, söylenmesi güç sesler ve kelimeler kullanılmaz. Duygu ve düşünceler, kısa ve kesin ifadelerle dile getirilir. Öğretici anlatımla oluşturulmuş metinlerin anlaşılması ve yorumlanması için okuyucunun verilen bilgiyi kavrayabilecek birikime sahip olması gerekir. Öğretici Anlatımla Oluşturulan Metinler Ders kitapları, ansiklopediler, tarihî metinler, felsefi metinler ve bilimsel metinler 16
Metinlerin Sınıflandırılması 7. AÇIKLAYICI ANLATIM Açıklayıcı anlatımla kaleme alınan metinlerde, okuyucunun bildiği (bu bilgide yanlışlık veya eksiklik olabilir) ya da hiç bilmediği bir konuda ona doğru ve yeni bilgiler vermek amaçlanır. Açıklayıcı anlatımla yazılan metinlerde, bir konunun okuyucu tarafından daha iyi anlaşılması için bir düşünce ve durum açıklanır. Bu anlatım türünde açıklamalar ve aydınlatıcı bilgiler diğer anlatım türlerine göre çok daha fazla olur. Açıklayıcı yazılar, sorunu ortaya koyan cümle veya cümlelerle başlar; sorunu çözümleyen açıklamalar, örnekler, karşılaştırmalarla devam eder ve özetleyici veya yargı bildiren ifadelerle sonuçlanır. Açıklama sonucunda niçin ve nasıl sorularına cevap bulunarak üzerinde durulan konu aydınlığa kavuşturulur. Açıklayıcı anlatımda dil, göndergesel işlevdedir ve kelimelerin gerçek anlamlarında kullanılmasına özen gösterilir. Kesin ve açık ifadelerin kullanılmasına önem verilir. Açıklayıcı metinler; tanımlama, açıklayıcı betimleme, sınıflandırma, örneklendirme, benzerlik ve karşıtlıklardan yararlanılarak düzenlenir. Gerektiğinde istatistik, levha, grafik, resim gibi gereçlerden yararlanılır. Açıklayıcı anlatımla kaleme alınan metinlerde yazarın, konu hakkında bilgisinin olması gerekir. Yazar, metinde niyetini açık olarak ortaya koyar. Bu anlatım türü, belli bir konuyu açıklamaya, öğretmeye yönelik olduğundan açıklayıcı metinlerde o konuyla ilgili terimlere yer verilir. Açıklayıcı Anlatımla Oluşturulan Metinler Makale, deneme, eleştiri, fıkra, haber yazısı, bilimsel metinler, felsefi metinler, ders kitapları, başvuru kitapları... 8. KANITLAYICI ANLATIM Kanıtlamak, bilinen ya da söylenilen düşünceye katılmama sebebini belirterek var olan düşünceden farklı bir düşünceyi ortaya koymak ve bu düşüncenin okur tarafından kabul edilmesini sağlamaktır. Kanıtlayıcı anlatım; inandırmak, aydınlatmak, herhangi bir konuda farklı düşünen bir kişinin fikirlerini değiştirmek ve o kişiye kendi görüşünü kabul ettirmek amaçlarıyla kullanılır. Bu anlatım türünde, bir tezi savunmak, bir düşünceden yola çıkarak bir başka düşünceyi çürütmek temel ilkedir. Kanıtlayıcı anlatımda yazar; karşı tarafın düşüncelerini çürütmeyi, geçersiz kılmayı ve o kişinin, kendisi gibi düşünmesini sağlamayı amaçlar. Karşı düşünce, sadece bir kişiye ait olmak zorunda değildir; yazar, toplumda yerleşmiş yanlış kanıları da değiştirmeye çalışabilir. Kanıtlayıcı anlatım türüne bağlı olarak kaleme alınan metinlerde yazar; önce, kabul etmediği, yanlış bulduğu bir düşünceyi ortaya koyar. Sonra, bu konuyla ilgili kendi doğrularını dile getirir. Asıl doğrunun, kendi görüşleri olduğunu savunur. Bunu yaparken diğer görüşü neden benimsemediğini açıklar. Karşı düşünceye sahip kişiyi kendi düşüncesine çekmeye, kendi görüşlerinin doğru olduğuna inandırmaya çalışır. 17
Metinlerin Sınıflandırılması Kanıtlayıcı anlatım türünde yazar, üzerinde durduğu konuyu aydınlatmak ve düşüncelerini kabul ettirmek için örneklere başvurur. Kanıtların bulunması ve savunulan düşüncenin örneklendirilmesi bu anlatım türünün temel özelliğidir. Örneklendirme, soyut bir düşüncenin somutlaştırılmasını, anlaşılır kılınmasını sağlar. Yazar, konuyu aydınlatmak maksadıyla farklı kişilerin düşüncelerine de başvurur. Kanıtlayıcı Anlatımla Oluşturulan Metinler Makale, deneme, eleştiri, fıkra, röportaj, bilimsel değerlendirme ve yorumlar, ders kitapları, felsefi yazılar... 9. TARTIŞMACI ANLATIM Tartışmacı anlatım, bir düşünce ve anlayış çatışmasının ürünüdür. Güncel olayların söz konusu edildiği bu anlatımda, toplumla ve ahlakla ilgili genel tutumlar değerlendirilir ve yanlışlıklar ortaya konur. Zorlamaya, kışkırtmaya dayalı bir anlatımla düşünceler kanıtlanır. Tartışmacı anlatımla kanıtlayıcı anlatım arasında benzerlik vardır. Üslup özellikleri, tartışmacı anlatımı diğer anlatım türlerinden ayırır. Bu anlatım türünde, amaç doğrultusunda bir üslup kullanılır. Amaç, bir düşünceyi çürütmek olduğundan yazar, sanki karşısında biri varmış gibi sohbet havası içinde kaleme alır yazısını ve doğrudan okuyucuya seslenir. Buyurma, öneride bulunma, esinleme gibi tutumlarla okuyucunun da yazar gibi düşünmesine çalışılır. Kullanılan dilsel yapılar da kanıtlama ve kışkırtmaya yöneliktir. Kızgınlığı belirten cümle yapıları, şaşkınlık bildiren ifadelerin kullanımı, söz dalaşı, kalem kavgası ve okuyucuya doğrudan seslenme biçimleri tartışmacı anlatımda yer alır. + Tartışmacı anlatım genelde eleştiri, yergi içerikli anlatımlar, fıkra, röportaj, deneme gibi yazı türlerinde kullanılır. 10. DÜŞSEL (FANTASTİK) ANLATIM Düşsel (fantastik) anlatım; doğaüstü olayların anlatıldığı, hayal ürünü unsurlara dayanan anlatım türüdür. Düşsel (fantastik) anlatımda, yapıyı (olay örgüsü, kişi, mekân ve zaman) meydana getiren ögeler arasındaki ilişki değişmez. Değişiklik, iletişime katılan ögelerin farklılığındadır. Buna göre düşsel (fantastik) anlatımın olay örgüsünde, gerçek dünyada göremeyeceğimiz gerçek dışı durumlar yer alır. Kişiler, günlük yaşamda karşılaşılabilecek kişiler değildir. Olağanüstü nitelik taşıyan hayal ürünü kahramanlar, cinler, periler, devler, ejderhalar, vampirler, hayaletler, cadılar, büyücüler vardır. Olaylar, gerçek dünyada bulabileceğimiz bir mekânda geçmez. Mekân, masala özgü bütünüyle düşsel bir yerdir. Zaman, hep farklı düzlemlerde geçer. Zaman ötesi boyutlara geçilir. + Düşsel (fantastik) anlatım genelde masal, efsane, korku romanları, bilim kurgu metinleri gibi yazı türlerinde kullanılır. 18
Metinlerin Sınıflandırılması 11. GELECEKTEN SÖZ EDEN ANLATIM Gelecekten söz eden anlatım, daha sonra olacak bir durum ya da olayla ilgili varsayım ve tahminlerde bulunulan metinlerde kullanılan anlatım türüdür. Bu anlatımla oluşturulan metinler varsayıma dayanır. Yazarın amacı, gelecekte gerçekleşecek olaylarla ilgili olarak okuyucuyu bilgilendirmektir. Bu metinlerin bazıları bilimsel nitelik taşır. Gözlem ve deneylerden çıkan sonuca göre gelecekle ilgili tahminlerde bulunulur, bir kısmı ise bilim kurgu ya da kehanete dayanır. Bu anlatım türünde genelde gelecek zaman kipi kullanılır. Gelecekten söz eden anlatımla düşsel (fantastik) anlatımın karşılaştırılması: l Gelecekten söz eden anlatımda ve düşsel anlatımda kişinin kendi hayal dünyasındakiler, yani yaşanmamış olaylar dile getirilir ve buna göre bir anlatım yolu seçilir. l Düşsel (fantastik) anlatımda gerçeklikle ilgisi olmayan tamamen hayale, çağrışımlara dayalı olaylar, kişiler, zamanlar anlatılır ve bu yapı unsuruyla metin oluşturulur. l Gelecekten söz eden anlatımda ise gerçeklerden yola çıkılarak varsayıma, tahmine dayalı bir anlatım yolu benimsenir. Yani gelecekten söz eden anlatım gerçeğe daha yakındır. + Gelecekten söz eden anlatım genelde meteoroloji tahmin raporları, bilim kurgu metinler, burç tahminleri gibi yazı türlerinde kullanılır. 12. SÖYLEŞMEYE BAĞLI ANLATIM (DİYALOG) Diyalog, karşılıklı konuşma demektir. Söyleşmeye bağlı anlatım, karşılıklı konuşmaya dayanan anlatım türüdür. Bu tür metinler, genel olarak en az iki kişi arasındaki konuşmayla oluşur. Eğer bir kişinin kendi kendine konuşması (iç konuşma) söz konusu ise buna da monolog denir. Monolog da söyleşmeye dayanır. Söyleşmeye bağlı anlatımla oluşturulan metinlerdeki diyalog ve monologlarla günlük hayattaki konuşmalar arasında fark vardır: Belli bir sanat amacıyla üretilmiş metinler, gündelik konuşmalar gibi tekdüze değildir. Bu metinlerde yazar, kendine göre anlatılabilecek olarak gördüğü unsurları belli bir düzen içinde okuyucuya aktarır. Söyleşmeye bağlı anlatımla oluşturulan metinlerin en belirgin örneği tiyatrodur. Roman ve hikâyelerde de diyalog ve monologlara yer verilir. + Söyleşmeye bağlı anlatım (diyalog) genelde tiyatro, röportaj, söyleşi (sohbet), mülakat, roman, hikâye gibi yazı türlerinde kullanılır. 13. MİZAHİ ANLATIM Güldürme, eğlendirme amacının güdüldüğü anlatıma mizahi anlatım denir. Güldüren metin veya metin parçalarında güldürmeyi sağlayan çeşitli unsurlar vardır: Kişinin normal olmayan davranışlarının doğruluğundan emin olması ve bunu eylemlerine yansıtması, okuyucunun dünyasıyla örtüşmediğinden gülünç bir durum oluşturur. Ses, hareket, konuşma, görünüş taklitleriyle güldürü sağlanır. Normalden sapmalarla çok sıradan bir durum da gülünç hâle getirilebilir. Mizahi anlatımda dil her zaman özenli olarak kullanılmaz, argoya yer verilebilir. Gülmeceye dayalı metinler farklı özellikler taşıyabilir: Küçük düşürmenin, alayın söz konusu olduğu metinlere hiciv denir. Fransızca bir kelime olan humor da alay, dalga geçme, hafife alma anlamındadır. Söylenen sözün tersini kastederek (kinayeli bir söyleyişle) kişiyle veya olayla alay etmeye ironi denir. Kara mizah ise yalnız güldürmeyi değil, düşündürmeyi ve yergiyi de amaçlayan mizahtır. 19
Metinlerin Sınıflandırılması C. DİLİN İŞLEVLERİ VE METİNLERİN DİLİN İŞLEVLERİNE GÖRE SINIFLANDIRILMASI 1. DİLİN GÖNDERGESEL İŞLEVİ Göndergesel işlevde kullanılan dil, varlık ve eşyaları nesnel olarak ifade eder. Dilin bu işlevi, bilgi iletmek amacıyla kullanılır. Dilin göndergesel işlevinde, anlatılmak istenen doğrudan anlatılır. İleti doğrudan yansıtıldığı için sözcükler gerçek anlamlarıyla kullanılır; şiirsel anlatıma, mecaz, yan anlam ve imgelere yer verilmez. Dilin Göndergesel İşleviyle Oluşturulan Metinler Bilimsel metinler, gazetedeki nesnel anlatımlar, makale, kullanım kılavuzları, bir konunun açıklanmasına yönelik yazılar 2. DİLİN HEYECANA BAĞLI İŞLEVİ Yazar; dilin heyecana bağlı işlevinde metni, iletinin konusu karşısındaki duygu ve heyecanlarını dile getirme amacıyla oluşturur. Dilin göndergesel işlevinde nesnellik, heyecana bağlı işlevinde ise öznellik hâkimdir. Dilin heyecana bağlı işlevinde önemli olan, vericinin (yazarın) öznel tutumudur. Yazar, metinde kendini ele veren (öznel tutumunu ortaya koyan) her türlü izi belirtir; duygu, his ve coşkularını yansıtan, düşüncelerini açıklayan harika, iyi, güzel, kötü, çirkin, yanlış, doğru gibi öznel yargılarını ortaya koyar. Dilin heyecana bağlı işlevinde duygu ve heyecanlar (coşkunluk, korku, heyecan, sevinç, üzüntü...) dile getirilirken; l Birinci tekil kişi (ben) ve birinci çoğul kişi (biz) kullanılır. l Ünlem işaretlerine yer verilir. l Bir sözcük çok değişik vurgu ve tonlamalarla söylenerek ona yeni anlamlar yüklenir. l Öznellik bildiren ünlem, zarf ve sıfatlar kullanılır. l Bedensel davranışları, jest ve mimikleri yansıtan anlatımlara başvurulur. Dilin Heyecana Bağlı İşleviyle Oluşturulan Metinler Söylev, günce (günlük), otobiyografi (öz yaşam öyküsü), deneme, özel mektuplar, öznel betimlemeler... 20