T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 3004 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1957 TOPLU fi HUKUKU Yazarlar Doç.Dr. Süleyman BAfiTERZ (Ünite 1, 5) Prof.Dr. Haluk Hadi SÜMER (Ünite 2, 4) Prof.Dr. Ercan AKY T (Ünite 3) Prof.Dr. H. Nüvit GEREK (Ünite 6) Yrd.Doç.Dr. Ender GÜLVER (Ünite 7, 8) Prof.Dr. Fevzi fiahlanan (Ünite 7, 8) Editör Prof.Dr. H. Nüvit GEREK ANADOLU ÜN VERS TES
Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Arfl.Gör.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc s Ö r.gör.dr. Zekiye Rende Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Toplu fl Hukuku ISBN 978-975-06-1661-7 1. Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde 20.000 adet bas lm flt r. ESK fieh R, Ocak 2013
çindekiler iii çindekiler Önsöz... K saltmalar... viii ix fl Hukukunda Toplu liflkilerin Yeri ve Toplu fl Hukukunda Temel Kavramlar... 2 fi HUKUKUNDA TOPLU fi L fik LER N N YER... 3 TOPLU fi HUKUKUNDA TEMEL KAVRAMLAR... 5 Sendika... 5 flçi... 8 flveren... 10 flveren Vekili... 10 flyeri... 11 Toplu fl Sözleflmesi... 13 Konfederasyon... 14 flkolu... 15 Grev ve Lokavt... 19 Grev... 19 Lokavt... 20 Özet... 23 Kendimizi S nayal m... 24 Yaflam n çinden... 25 Okuma Parças... 25 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 25 S ra Sizde Yan t Anahtar... 26 Yararlan lan Kaynaklar... 26 Kurulufllar n Kurulmas, Organlar ve Yönetimi... 28 SEND KALARIN KURULUfiUNA HÂK M OLAN LKELER... 29 flkoluna Göre Sendikalaflma lkesi... 29 Serbest Kurulufl lkesi... 31 Sendika Çoklu u lkesi... 31 KURUCU OLAB LME KOfiULLARI... 31 Sendika Kurucular çin... 31 flçi Sendikalar Aç s ndan flçi, flveren Sendikalar Aç s ndan flveren Niteli ine Sahip Olma... 31 Konfederasyon Kurucular çin... 33 KURUCU SAYISI... 33 KURULUfiTA ZLENECEK YÖNTEM... 33 Tüzü ün Haz rlanmas... 33 Tüzü ün Kuruluflun Merkezinin Bulunaca lin Valili ine Verilmesi ve lan... 34 KURULUfiLARIN ORGANLARI... 34 Genel Kurul... 35 Genel Kurulun Oluflumu... 35 Genel Kurulun Toplanmas... 35 Genel Kurulun Toplant ya Ça r lmas... 36 Genel Kurulun Çal flmas... 37 Genel Kurulun Görev ve Yetkileri... 37 Genel Kurulda Al nan Kararlar n Yarg Denetimi... 38 Genel Kurul D fl nda Kalan Di er Organlar... 38 SEND KALARIN YÖNET M VE fiyer NDE TEMS L... 39 1. ÜN TE 2. ÜN TE
iv çindekiler Sendika Yöneticili i... 39 flyeri Sendika Temsilcili i... 40 Atanmas, Say s ve Nitelikleri... 40 Görev ve Yetkileri... 40 flyeri Sendika Temsilcili i S fat n n Sona Ermesi... 41 flçi Kuruluflu Yöneticili inin ve flyeri Sendika Temsilcili inin Güvencesi... 41 flçi Kuruluflu Yöneticili inin Güvencesi... 41 flyeri Sendika Temsilcilerinin fl Güvencesi... 42 Özet... 44 Kendimizi S nayal m... 45 Yaflam n çinden... 46 Okuma Parças... 46 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 46 S ra Sizde Yan t Anahtar... 46 Yararlan lan Kaynaklar... 47 3. ÜN TE Sendika Üyeli i ve Güvencesi... 48 SEND KA/KONFEDERASYON ÜYEL... 49 flçi Sendikas Üyeli i... 49 Kanun Anlam nda Bir flçi Bulunmal d r... 50 Bu flçi Çal flt flyerinin Girdi i flkolundaki Bir Sendikaya Üye Olabilir... 50 Baflka Bir Sendikaya Üyelik Bulunmamal ve Belli Bir Yafla Ulafl lmal d r... 51 Sendika Tüzü ünde Aranan Di er Koflullar Sa lanmal d r... 52 Üyeli in Kazan m Yollar ndan Birisi Gerçekleflmelidir... 53 flveren Sendikas Üyeli i... 55 Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanunu Anlam nda flveren Bulunmal d r... 55 Ehliyet Koflulu Sa lanmal d r... 55 flyerinin Girdi i flkolunda Bir Sendikaya Üye Olunabilir... 56 Üyeli in Kazan m Yollar ndan Birisi Gerçekleflmelidir... 56 Konfederasyon Üyeli i... 58 Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanunu Anlam nda Bir Sendika Bulunmal d r... 58 Bu Sendikan n Usulünce Üyelik Karar Almas Gerekir... 58 Konfederasyon Üyeli inin Kazan m Yollar ndan Birisi Gerçekleflmelidir... 58 Üyelikte Teklik lkesi... 59 Uluslararas Kurulufllara Üyelik... 60 ÜYEL KTEN DO AN HAKLAR VE BORÇLAR... 61 Üyelik Haklar... 61 Kuruluflun/Örgütün Faaliyet ve Yönetimine Kat lma Hakk... 61 Örgütün Tesis ve Faaliyetlerinden Yararlanma Hakk... 61 Üyenin Korunma Hakk... 61 Üyelik Borçlar... 62 Aidat Ödeme Borcu... 62 Örgüt/Kuruluflun Düzenine Uyma Borcu... 64 SEND KA ÜYEL N N SONA ERMES -ASKI-DEVAM HALLER... 65 Üyeli i Sona Erdiren Haller... 65 Üyeli in Kendili inden Son Bulmas... 65 Üyeli in radî Biçimde Sona Ermesi... 66 Üyeli in Baflka Sendikada Devam Yoluyla Üyeli in Son Bulmas... 69
çindekiler v Üyeli i Sona Erdirmeyen Haller... 70 Üyeli in Ask da Kald Hal... 70 Üyeli i Sona Erdirmedi i Gibi Ask ya da Almayan Haller... 70 SEND KA ÜYEL N N GÜVENCES... 72 Sendika Üyeli inin Güvenceye Ba land Aflamalar... 72 fle Almada Üyelik Güvencesi... 73 fl liflkisinin Devam Esnas nda Üyelik Güvencesi... 73 fle Son Vermede Üyelik Güvencesi... 73 Sendikal Nedenli Ay r mc Tutuma Karfl Yapt r mlar... 74 Sendikal Tazminat... 74 Baflka Bir Tazminat da stenebilip stenemeyece i... 76 fl Güvencesinin flletilebilmesi... 78 fl Güvencesi Koflullar na Sahip flçi fl Güvencesini flletmezse... 81 Cezai Yapt r m... 82 dari Para Cezas... 82 Gerçek Ceza... 83 Özet... 84 Kendimizi S nayal m... 85 Yaflam n çinden... 86 Okuma Parças... 86 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 86 S ra Sizde Yan t Anahtar... 87 Yararlan lan Kaynaklar... 87 Kurulufllar n Faaliyetleri, Gelir ve Giderleri, Denetlenmeleri ve Sona Ermeleri... 88 KURULUfiLARIN FAAL YETLER... 89 Serbest Faaliyetler... 89 Yasak Faaliyetler... 90 KURULUfiLARIN GEL R VE G DERLER... 90 KURULUfiLARIN DENET M VE fieffaflik... 92 SEND KA VE KONFEDERASYONLARIN SONA ERMES VE FAAL YETLER N N DURDURULMASI... 92 Kurulufllar n Faaliyetlerinin Durdurulmas... 92 Kurulufllar n Sona Ermesi... 93 Sona Erme Halleri... 93 Sona Ermenin Sonuçlar... 94 Özet... 96 Kendimizi S nayal m... 97 Yaflam n çinden... 98 Okuma Parças... 98 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 98 S ra Sizde Yan t Anahtar... 99 Yararlan lan Kaynaklar... 99 Toplu fl Sözleflmelerinin Önemi, fllevleri, çeri i, Tarihsel Geliflimi ve Toplu fl Sözleflmesi Türleri... 100 TOPLU fi SÖZLEfiMELER N N ÖNEM VE ETK S... 101 TOPLU fi SÖZLEfiMELER N N filevler... 103 Koruma fllevi... 103 Düzen fllevi... 104 Bar fl fllevi... 105 Adil Gelir Da l m fllevi... 106 Devletin Düzenleme Alan n n S n rlanmas fllevi... 106 4. ÜN TE 5. ÜN TE
vi çindekiler Ekonomiyi Etkileme fllevi... 106 TOPLU fi SÖZLEfiMELER N N ÇER... 107 Normatif Hükümler... 107 Borç Do urucu Hükümler... 110 TOPLU fi SÖZLEfiMELER N N TAR HLSEL GEL fi M... 111 Yabanc Ülkelerde... 111 Türkiye de... 113 TOPLU fi SÖZLEfiMELER N N DÜZEY VE TÜRLER... 115 flyeri Toplu fl Sözleflmesi-Grup Toplu fl Sözleflmesi... 117 flletme Toplu fl Sözleflmesi... 119 Özet... 122 Kendimizi S nayal m... 123 Yaflam n çinden... 124 Okuma Parças... 124 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 124 S ra Sizde Yan t Anahtar... 125 Yararlan lan Kaynaklar... 125 6. ÜN TE Toplu fl Sözleflmesinin Yap lmas ve Toplu fl Sözleflmesinden Yararlanma... 126 TOPLU fi SÖZLEfiMES EHL YET VE YETK S... 127 TOPLU fi SÖZLEfiMES N N YAPILMASINDA SAFHALAR... 129 Yetki Tespiti çin Baflvuru ve Yetki Tespitinin Yap lmas... 130 Yetki tiraz nda Bulunulmas... 130 Yetki Belgesi Verilmesi... 131 Yetki Belgesi Bulunmaks z n Yap lan Toplu fl Sözleflmesi... 131 Toplu Görüflmeye Ça r... 131 Toplu Görüflme... 131 Toplu fl Sözleflmesinin mzalanmas... 132 TOPLU fi SÖZLEfiMES NDEN YARARLANMA... 133 Taraf flçi Sendikas na Üyesi Olanlar n Toplu fl Sözleflmesinden Yararlanmalar... 134 Taraf flçi Sendikas Üyesi Olmayan flçilerin Toplu fl Sözleflmesinden Yararlanmalar... 136 Taraf flçi Sendikas n n zni ile Yararlanma... 136 Dayan flma Aidat Ödeyerek Toplu fl Sözleflmesinden Yararlanma... 136 Teflmil Yoluyla Toplu fl Sözleflmesinden Yararlanma... 137 Toplu fl Sözleflmesinden Yararlanmayacak Olanlar... 139 Kapsam D fl B rak lan flçiler (Kapsam D fl Personel)... 139 flveren Vekilleri ile Toplu fl Sözleflmesi Görüflmelerinde flveren Temsilcisi Olanlar... 139 Greve Kat lmayan flçiler... 140 Süresi Biten Toplu fl Sözleflmesinden Yararlanma... 140 Taraflar n Durumlar ndaki De iflikliklerin Toplu fl Sözleflmesine Etkisi... 141 flyerinin veya flyerinin Bir Bölümünün Devredilmesinin Toplu fl Sözleflmesine Etkisi... 141 Özet... 142 Kendimizi S nayal m... 143 Yaflam n çinden... 144 Okuma Parças..... 144 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 145 S ra Sizde Yan t Anahtar... 145 Yararlan lan Kaynaklar... 145
çindekiler vii Toplu fl Uyuflmazl klar ve Çözüm Yollar... 146 fi UYUfiMAZLI I KAVRAMININ TANIMI VE TÜRLER... 147 Tan m... 147 Türleri... 147 Hak Uyuflmazl -Menfaat Uyuflmazl... 147 Bireysel fl Uyuflmazl -Toplu fl Uyuflmazl... 148 TOPLU fi UYUfiMAZLIKLARININ ÇÖZÜM YOLLARI... 149 Toplu Hak Uyuflmazl klar n n Çözümü... 149 Yorum Davas... 149 Eda Davas... 149 Tahkim... 149 Toplu Menfaat Uyuflmazl klar n n Çözümü... 150 Toplu Menfaat Uyuflmazl klar n n Çözümünde Uygulanan Sistemler... 150 Türkiye de Kabul Edilen Sistem... 150 Toplu Menfaat Uyuflmazl klar n n Bar flç Çözüm Yollar... 151 Özet... 156 Kendimizi S nayal m... 157 Yaflam n çinden... 158 Okuma Parças... 158 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 159 S ra Sizde Yan t Anahtar... 159 Yararlan lan Kaynaklar... 159 Grev ve Lokavt... 160 GREV... 161 Grev Kavram... 161 Grevin Tan m ve Unsurlar... 162 Tan m... 162 Kanuni Grev... 163 Tan m... 163 Kanun D fl Grev... 174 Kavram... 174 LOKAVT... 176 Lokavt Kavram... 176 Lokavt n Tan m ve Unsurlar... 177 Kanuni Lokavt... 178 Tan m... 178 Kanuni Lokavt n Sonuçlar... 179 Kanun D fl Lokavt... 181 Kavram... 181 Kanun D fl Lokavt n Sonuçlar... 182 Özet... 183 Kendimizi S nayal m... 184 Yaflam n çinden... 185 Okuma Parças... 186 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 186 S ra Sizde Yan t Anahtar... 186 Yararlan lan Kaynaklar... 187 7. ÜN TE 8. ÜN TE Sözlük... 189
viii Önsöz Önsöz Toplu fl Hukuku kitab Anadolu Üniversitesi ktisat Fakültesi ö rencilerinin ders kitab ihtiyaçlar n karfl layabilmek amac yla haz rlanm flt r. Toplu ifl hukuku öncelikle sendikal kurulufllar inceler. Sendikal özgürlükler, sendika üyeli i, sendikal güvenceler ve sendikal faaliyetler bu çerçevede ele al n r. Toplu ifl hukukunun bir di er önemli ilgi alan da toplu ifl sözleflmeleridir. Toplu ifl sözleflmelerinin önemi ve yarar, toplu ifl sözleflmelerinin yap lmas ve uygulanmas, toplu ifl uyuflmazl klar n n çözümü bafll ca konular oluflturmaktad r. Kitab n haz rlanmas nda ünite yazarl klar n kabul ederek çok de erli desteklerini veren, özellikle 6356 say l Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanunu nun kabul edilmesinden sonra çok k sa bir sürede, gerekli de ifliklikleri iflleyerek kitab n zaman nda ö rencilerimize ulaflt r lmas hususunda ola anüstü çaba sarfeden Prof.Dr. Fevzi fiahlanan, Prof.Dr. Haluk Hadi SÜMER, Prof.Dr. Ercan AKY T, Doç.Dr. Süleyman BAfiTERZ ve Yrd.Doç.Dr. Ender GÜLVER e üniversitem ve ö rencilerimiz ad na çok teflekkür ederim. Kitab n haz rlanmas nda her aflamada ve her ayr nt da sab rla ve titizlikle bana yard mc olan Doç.Dr. Dilek BAYBORA ve Yrd.Doç.Dr. Fatma KOCABAfi a özellikle ve içtenlikle teflekkür etmek isterim. Kitab n bas m n n gerçekleflebilmesi için bizlere her türlü olana sa layan Anadolu Üniversitesi Rektörlü üne, ktisat Fakültesi ve Aç kö retim Fakültesi Dekanl klar na, tasar m, dizgi, bask ifllemlerinde görev alan ve katk sa layan bütün çal flma arkadafllar ma ayr ca teflekkür eder, kitab n ö rencilerimize yararl olabilmesini dilerim. Editör Prof.Dr. H. Nüvit GEREK
K saltmalar ix K saltmalar AY : Anayasa D K : Deniz fl Kanunu E : Esas HD : Hukuk Dairesi HGK : Hukuk Genel Kurulu HMK : Hukuk Muhakemeleri Kanunu HUMK : Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu ILO : Uluslararas Çal flma Örgütü H : fl Kanunu K : Karar m : madde MK : Medeni Kanun ÖÖKK : Özel Ö retim Kurumlar Kanununa SK : Sendikalar Kanunu T : Tarih TBK : Türk Borçlar Kanunu TCK : Türk Ceza Kanunu TSGLK : Toplu fl Sözleflmesi, Grev ve Lokavt Kanunu Yarg : Yarg tay
1TOPLU fi HUKUKU Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; fl hukukunda toplu ifl iliflkilerinin yerini aç klayabilecek, Toplu ifl hukukunda temel kavramlar tan mlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Toplu fl liflkileri Sendika flçi flveren flveren Vekili flyeri Toplu fl Sözleflmesi Konfederasyon flkolu Grev Kanuni Grev Lokavt Kanuni Lokavt çindekiler Toplu fl Hukuku fl Hukukunda Toplu liflkilerin Yeri ve Toplu fl Hukukunda Temel Kavramlar fi HUKUKUNDA TOPLU fi L fik LER N N YER TOPLU fi HUKUKUNDA TEMEL KAVRAMLAR
fl Hukukunda Toplu liflkilerin Yeri ve Toplu fl Hukukunda Temel Kavramlar fi HUKUKUNDA TOPLU fi L fik LER N N YER fl hukuku, ifl sözleflmesine dayal olarak çal flan ve bu itibarla iflçi olarak adland - r lan ba ml çal flanlarla iflverenleri aras ndaki ifl iliflkilerini düzenleyen hukuk dal d r. An lan iliflkide iflçi iflverene kiflisel ve hukuki olarak ba ml d r. Zorunlu olmamakla birlikte bu ba ml l a ço u kez ekonomik ve teknik ba ml l n da efllik etti i görülür. Bu ba ml l k nedeniyle iflveren karfl s nda güçsüz durumda bulunan iflçinin korunmas ihtiyac ifl hukukunun borçlar hukukundan ayr l p ba ms z bir disiplin olarak geliflmesine neden olmufltur. fl hukuku, 18. ve 19. yüzy llarda bat Avrupa da Sanayi Devrimine paralel olarak iflçi s n f n n ortaya ç kmas yla birlikte do mufltur. Liberalizmin ilk evresini (klasik liberalizm) oluflturan bu dönemde ifl iliflkileri, iflçiyle iflverenin eflitli i düflüncesinden hareketle borçlar hukukunun sözleflme özgürlü ü ilkesine göre flekillenmifltir. Bu dönemde iflçilerin ifl koflullar devlet müdahalesi olmaks z n tamamen piyasa koflullar nda, arz-talep dengesine ve sözleflme özgürlü üne göre belirlenmifl, dolay s yla ücretler sefalet düzeyinde kalm fl, çocuk iflçili inin yüksek oldu u, ifl sürelerinin insan takatini aflar uzunlukta bulundu u, çok fazla ifl kazas yafland - gözlenmifltir. Çal flma koflullar ndaki bu kötü durum bir süre sonra yine liberal ö retiden ilham alan baz sorular n sorulmas na neden olmufl, bu ba lamda birleflip örgütlenme özgürlü ünün liberalizmin temeli say lan bireysel özgürlü ün bir parças olup olmad sorgulanmaya bafllanm flt r. Liberalizmin ikinci evresi (sosyal liberalizm) olarak adland r labilecek bu süreçte özellikle 20. yüzy l n bafllar ndan itibaren ortak menfaatlerini, güçlerini birlefltirmek suretiyle daha iyi bir flekilde savunmak isteyen iflçilerin birleflme özgürlü ü politik olarak reddedilemez hale gelmifltir. Bu itibarla an lan dönemde liberalizmin bireysel özelli ini yitirmeye bafllad sosyalleflti i görülür. Bu e ilimin artmas nda genel seçim hakk n n kabul edilmesinin etkisi yads namaz. An lan dönemde iflçi s n f içinde kendi kendine yard m fikrinin geliflmesi, iflçilerin ç karlar n korumak için biraraya gelmeleri, önce birleflmenin suç olmaktan ç kar l p ceza ba fl kl tan nmas ve giderek hukuk düzenince bir hak olarak kabul edilmesiyle sonuçlanm flt r. flçinin bireysel düzeyde sakatlanmas olas l bulunan iradesinin yerine, birleflme özgürlü ünden yararlan larak oluflturulan kolektif iradenin geçmesi ile de toplu ifl hukukunun temelleri at lm flt r. Liberalizmin üçüncü evresine girdi i ikinci dünya savafl sonras dönemde ise, önce toplu ifl sözleflmesi hak ve özgürlü ü ile grev ve lokavt haklar anayasalarda fl hukuku, ifl sözleflmesine dayal olarak çal flan ve bu itibarla iflçi olarak adland r lan ba ml çal flanlarla iflverenleri aras ndaki ifl iliflkilerini düzenleyen hukuk dal d r.
4 Toplu fl Hukuku tan nmaya bafllanm fl, toplu ifl hukuku da buna paralel olarak geliflmifltir. Söz konusu dönemde devletlerin de çal flma iliflkilerine, di er deyiflle sözleflme özgürlü- üne müdahalesinin artt ve çal flma iliflkilerinin asgari koflullar n n giderek artan bir flekilde kanunlarla belirlendi i ve modern ifl mevzuat n n olufltu u görülmektedir. Bu geliflmenin h zlanmas nda özellikle Uluslararas Çal flma Örgütü (ILO) taraf ndan kabul edilip, üye devletlerce onanmak suretiyle bu devletlerin iç hukukunun bir parças haline gelen uluslararas sözleflmelerin etkisinin büyük oldu unu belirtmek gerekir. 1970 li y llardan itibaren ise, yaflanmaya bafllanan ekonomik krizler, teknolojik geliflmeler, uluslararas düzeyde artan rekabet ortam ve ortaya ç kan yeni (atipik) çal flma biçimlerinin etkisiyle ekonomik olanla sosyal olan aras nda yeni denge aray fllar n n bafllad, neo-liberal anlay fl n geliflip hâkim oldu u bu dönemde, devletin ifl iliflkilerine müdahalesinin azalt lmas yönünde ifl hukuku kal plar n n de ifltirilip esneklefltirilmesi e iliminin güçlendi i görülmektedir. Bu e ilim ifl koflullar n n belirlenmesinde taraf iradelerinin ve bu arada iflçi taraf nda kolektif iradenin etkinli inin art r lmas anlay fl n içermektedir. Ancak bu noktada bir paradoks ortaya ç kmaktad r. Zira söz konusu esnekleflme e ilimi, toplu ifl hukukunun temelini oluflturan örgütlenme hakk n n kullan m n güçlefltirmekte ve dünya genelinde oldu u gibi ülkemizde de sendikal örgütlülük düzeyi h zla düflmektedir. Bu durumda ifl hukukunun kat kal plar n n terk edildi i alanda ortaya ç kan bofllu un büyük ölçüde iflçi ile iflveren aras nda bireysel düzeyde ba tlanacak sözleflmelerle doldurulmas gündeme gelmektedir. Bu e ilim, gerekli önlemler al n p kurals zlaflmaya dönüflmesi engellenmedi i ve özellikle de örgütlenme özgürlü ü korunmad takdirde ifl hukukunun do umunda yaflanan sorunlara geri dönülmesi herhalde olas d r. DÜfiÜNEL M SORU 1 Esnekleflme SIRA e iliminin S ZDE örgütlenme hakk üzerinde nas l bir etkisi olmufltur? Yukar da aç klamaya çal flt m z flekilde liberalizmin sosyalleflti i ikinci evrede do an toplu DÜfiÜNEL M ifl hukuku bafll ca iki k s mdan oluflmaktad r. Bunlardan ilki iflçilerin birleflmek suretiyle oluflturduklar ve sendika olarak adland r lan örgütsel yap n n kuruluflu, iflleyifli, SORUiç ve d fl iliflkileri, faaliyetleri ve sona ermesine iliflkin hukuki iliflkilerin düzenlendi i sendikalar hukukudur. kinci k s mda ise, iflçi sendikalar n n Toplu ifl hukuku bafll ca 2 k s mdan oluflmaktad r: Sendikalar hukuku, iflverenler ya da örgütleriyle üyelerinin kolektif menfaatlerini korumak üzere yapt klar görüflmelerin, bu görüflmeler s ras nda ortaya ç kan uyuflmazl klar n çözü- D KKAT D KKAT Toplu ifl sözleflmesi hukuku. müne iliflkin, uzlaflt rma, arabuluculuk, tahkim gibi alternatif çözüm yollar ile grev ve lokavt gibi SIRA ifl S ZDE mücadelesi araçlar n n ve nihayet taraflar aras nda anlaflmaya var ld takdirde ba tlanan toplu ifl sözleflmelerine iliflkin konular n düzenlendi i toplu ifl sözleflmesi hukuku yer al r. Bu ba lamda belirtmek gerekir ki bireysel düzeyde çal flma iliflkileri ifl hukukunun konusuna girmeyen kamu görevlilerinin sen- AMAÇLARIMIZ dika ve toplu sözleflme hak ve özgürlükleri de bu hukuk dal n n uygulama alan nda K T A P yer al r. K T A P Görüldü ü gibi bir hukuk dal olarak toplu ifl iliflkileri, sendikalar ve ba tlad klar toplu ifl sözleflmeleri ile oluflturulan düzen kapsam ndaki kurallar bütününü TELEV ZYON ifade etmektedir. Bu hukuk dal n n çal flma iliflkilerinin düzenlenmesindeki etkinli i art r labildi i oranda, buna paralel olarak ifl hukukunun etkinli inin de artaca- TELEV ZYON n söylemek yanl fl olmaz. Zira iflçiler demokratik toplum düzeninin gereklerine uygun yap lanm fl, sa l kl iflleyen, iflverenlere karfl ba ms z ve yeterli temsil gücüne NTERNET sahip NTERNET sendikal örgütler içinde yer alabildikleri ölçüde, ekonomik bak mdan
1. Ünite - fl Hukukunda Toplu liflkilerin Yeri ve Toplu fl Hukukunda Temel Kavramlar 5 daha güçlü olan iflverenler karfl s nda menfaatlerini daha iyi koruyabilir. An lan nitelikleri tafl yan, ba ms z ve temsil gücü yüksek sendikalarca ba tlanacak toplu ifl sözleflmeleri sayesinde ifl hukukunun ortaya ç k fl amac n oluflturan, iflverenlerin ekonomik menfaatleri ile iflçilerin sosyal menfaatleri aras ndaki hassas dengenin kurulmas en üst düzeyde sa lanabilecektir. Söz konusu dengenin kurulmas nda toplu ifl hukukunun araç ve yöntemleri ço- u kez bireysel ifl hukukuyla iç içe bir yap sergiler. Her fleyden önce ifl koflullar - n n belirlenmesinde kaynaklar hiyerarflisinde bireysel ifl sözleflmelerinin üzerinde yer alan toplu ifl sözleflmeleri normatif bir etkiye sahiptir. Bireysel ifl sözleflmelerini etkiler ve ifl sözleflmelerinin toplu ifl sözleflmesine ayk r hükümlerinin yerini toplu ifl sözleflmesi hükümleri al r. Yine toplu ifl sözleflmeleriyle iflverenin fl Kanunundan do an hakl nedenle fesih hakk n n s n rlanmas, ifl güvencesi hükümlerinin uygulama alan n n geniflletilmesi olanakl d r. Ekonomik, teknolojik ve yap sal nedenlerle toplu iflçi ç karmalarda fesih bildirimlerinin iflyeri sendika temsilcilerine de yap lmas ve temsilcilerle görüflülüp fesihlerin olumsuz etkilerinin olabildi ince azalt lmas yükümlülü ü bulunmaktad r. flyeri sendika temsilcileri iflyerlerinde iflverenle iflçiler aras nda köprü görevi görmekte, hak uyuflmazl klar nda iflçiler yarg organlar nda sendikalar nca temsil edilmektedir. Bu örnekleri art rmak mümkündür. TOPLU fi HUKUKUNDA TEMEL KAVRAMLAR Sendika DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M 6356 say l Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanununda iflçi ve iflverenlerin oluflturduklar örgütsel yap lar ifade etmek üzere genel olarak kurulufl kavram na SORU SORU yer verilmifltir. Kanunun 2. maddesinin birinci f kras n n (g) bendinde kurulufl kavram n n sendika ve konfederasyonlar ifade etti i belirtilmifltir. Burada k saca sendika kavram aç klanmaya çal fl lacak, konfederasyon tipi üst yap lanma D KKAT ise afla - D KKAT da ayr ca ele al nacakt r. 6356 say l Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanununda sendika, iflçilerin veya iflverenlerin çal flma iliflkilerinde, ortak ekonomik ve sosyal hak ve ç karlar n iflverenlerin çal flma Sendika: flçilerin SIRA veyas ZDE iliflkilerinde, ortak ekonomik korumak ve gelifltirmek için en az yedi iflçi veya iflverenin biraraya gelerek bir iflkolunda faaliyette bulunmak üzere oluflturduklar tüzel kiflili e AMAÇLARIMIZ sahip kurulufllar menfaatlerini korumak ve ve sosyal hak ve AMAÇLARIMIZ olarak tan mlanm flt r (m.2/, ). Bu tan mda sendikaya iliflkin dört temel unsura gelifltirmek için meydana getirdikleri tüzel kiflili e yer verildi i görülmektedir. Bunlar amaç, asgari kurucu say s, iflkolunda faaliyet ve tüzel kiflilik unsurlar d r. Ancak sendikan n Anayasa n n sendika kurma sahip kurulufllard r. K T A P K T A P hakk n n düzenlendi i 51. maddesi ile Kanunun bütünü birlikte de erlendirildi inde an lan unsurlara serbestçe kurulabilme, birbirlerine ve devlete karfl ba ms zl k ve demokratik toplum düzeninin ilkelerine uygunluk unsurlar n n TELEV ZYON eklenmesi de uygun TELEV ZYON olur. 6356 say l Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanunu metni için http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2012/11/20121107-1.htm adresine NTERNET bakabilirsiniz. NTERNET Anayasa n n sendika kurma hakk n n düzenlendi i 51. maddesinde de, çal flanlar n ve iflverenlerin, üyelerinin çal flma iliflkilerinde, ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve gelifltirmek için önceden izin almaks z n sendikalar ve üst kurulufllar kurma hakk na sahip oldu u belirtilmifltir. Böylece sendikalar n faaliyetleri önce çal flma iliflkileri alan yla ard ndan da iflçilerin ekonomik ve sosyal
6 Toplu fl Hukuku Sendikalar n kurulufllar ndaki ihtiyarilik sendikalar, kurulmalar nda kanuni zorunluluk bulunan ve tekel oluflturan meslek kurulufllar ndan ay rmaktad r. hak ve ç karlar n n korunmas amac yla s n rlanm flt r. Sendikalar amaçlar n n bu flekilde s n rlanm fl olmas nedeniyle dernekler ve ticaret flirketleri gibi benzer tüzel kifliliklerden ayr lm flt r. Ancak günümüzde sendikalar n amac n n bu flekilde s n rlanm fl olmas hakl olarak elefltirilebilir. Zira bugün sendikalar n, sadece üyesi iflçileri de il toplumun bütününü ilgilendiren ekonomik ve sosyal konularda rol üstlenebildikleri, siyasal yaflamda etkili bir bask grubu niteli i tafl d klar görülmektedir. Bu ba lamda örnek vermek gerekirse, sendikalar n ulusal e itim politikalar n n oluflturulmas nda görüfl aç klayabilecekleri, ulusal e itim alt yap s n n oluflturulmas na katk verebilecekleri, deprem vb. toplumsal felaketler nedeniyle ortaya ç kan yaralar n sar lmas na, zararlar n n giderilmesine güçleri oran nda yard m edebilecekleri kabul edilmelidir. Nitekim 6356 say l Kanunun 28. maddesinin yedinci f kras nda kurulufllar n yönetim kurulu karar yla ve nakit mevcudunun yüzde onunu aflmamak kayd yla yurt içi ve yurt d fl ndaki do al afet bölgelerine do rudan veya yetkili makamlar arac l yla konut, e itim ve sa l k tesisleri kurulmas amac yla kamu kurum ve kurulufllar na ayni ve nakdî yard mda bulunabilecekleri öngörülmüfltür. 2821 say l Sendikalar Kanunundan farkl olarak 6356 say l Kanunda sendika tan m na asgari kurucu say s ve iflkolunda faaliyet unsurlar n n da eklendi i görülmektedir. Asgari kurucu say s daha önce Sendikalar Kanununda belirtilmemekle birlikte, Türk Medeni Kanununun 56. maddesinde derneklerin kurululuflunda aranan bu unsurun, Sendikalar Kanununun 63 maddesinde yer alan, bu kanunda hüküm bulunmayan konularda Türk Medeni Kanununun ve Dernekler Kanunun bu kanuna ayk r olmayan hükümlerinin uygulama alan bulaca fleklindeki düzenleme nedeniyle eski kanun döneminde de sendikalar n kuruluflunda arand n belirtmek gerekir. Sendika tan m nda yer alan ve sendikalar n sadece kurulu bulunduklar iflkolunda faaliyette bulunabileceklerine iliflkin yeni düzenleme ise, sendikalar n hak ehliyetini s n rland ran bir unsurdur. 2821 say l Kanunun 3. maddesinde sendikalar n kuruluflu ba lam nda dile getirilirken bu unsura, 6356 say l Kanunda sendikan n tan m nda da yer verilmifltir. Anayasa n n 51. maddesinde, uluslararas sözleflmelerde de ifadesini bulan sendika hak ve özgürlü ünün bir gere i olarak, iflçilerin ve iflverenlerin önceden izin almaks z n sendika kurabilecekleri belirtilmifltir. Anayasa da temelini bulan serbestçe kurulabilme ilkesi, Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanununun 3. maddesinde de tekrarlanm flt r. Bu ilkeden anlafl lmas gereken, sendikalar kurulurken devletin bir katk s n n bulunmas na ihtiyaç olmamas, sendikalar n sadece kurucular n n iradesiyle yaflama geçirilebilmesi, kurulmas nda herhangi bir zorunluluk bulunmamas d r. Kurulufllar ndaki ihtiyarilik sendikalar, kurulmalar nda kanuni zorunluluk bulunan ve tekel oluflturan meslek kurulufllar ndan ay rmaktad r. Sendikalar n n serbestçe kurulabilmelerinin uzant s nda faaliyetlerini yürütürken devlete karfl ba ms z olmalar da gerekir. Bu ba lamda devletlerin özellikle denetim yetkisini bir bask arac olarak kullanmak suretiyle sendikalar güdümünde tutmamalar gereklidir. Bunun ça dafl demokrasinin de bir gere i oldu u kuflkusuzdur. Bu amaçla 1982 Anayasas n n 52. maddesinde yer alan devletin sendikalar üzerindeki idari ve mali denetiminin kanunla düzenlenece ine iliflkin hüküm 23.0.1995 tarih ve 4121 say l Kanunla kald r lm fl, takiben Sendikalar Kanununun devletin sendikalar üzerinde idari ve mali denetim yetkisine iliflkin düzenleme getiren 47. maddesi hükmü de ifltirilerek, sendika ve konfederasyonlar n idari ve mali denetimlerini kendi denetleme kurullar ve denetçileri vas tas yla yerine getirece i öngörülmüfltür. 6356 say l Kanunun 29. maddesinin birinci f kras nda da
1. Ünite - fl Hukukunda Toplu liflkilerin Yeri ve Toplu fl Hukukunda Temel Kavramlar DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M kurulufllar n denetiminin, kanun ve kuruluflun tüzük hükümlerine göre denetleme kurullar taraf ndan yap laca öngörülmüfltür. Ayn maddede iç denetim olarak SORU SORU adland r lan bu denetim d fl nda, kurulufllar n yeminli mali müflavirler arac l yla gelir ve giderlerine iliflkin mali denetimlerini en geç iki y lda bir yapt rmalar da öngörülmüfltür. Bu denetim ise d fl denetim olarak adland r lmaktad r. D KKAT Kanunda D KKAT d fl denetim yap lm fl olmas n n denetleme kurulunun yükümlülü ünü ortadan kald rmayaca belirtilmifltir. Görüldü ü gibi, Sendikalar ve Toplu SIRA fl S ZDE Sözleflmesi Kanununda da Anayasa ve uluslararas sözleflmelere uygun olarak devlete sendikalar üzerinde idari ve mali denetim yetkisi tan nmam flt r. Bu ba lamda belirtelim ki 3056 say l Kanunun 20. maddesinde, AMAÇLARIMIZ bu Kanun uyar nca kurulan Baflbakanl k Teftifl Kurulu Baflkanl n n görevleri aras nda say lan, AMAÇLARIMIZ an lan kurulun her seviyede iflçi ve iflveren teflekküllerini incelemek ve denetlemek yetkisine sahip oldu una iliflkin hüküm Anayasa da ve Sendikalar Kanunun- K T A P K T A P da yap lan de iflikli e ra men de ifltirilmemifltir. Bununla birlikte an lan hüküm Anayasa Mahkemesi nce, Anayasa ya ve 87 say l ILO sözleflmesine ayk r l gerekçesiyle iptal edilmifltir. Böylece Türkiye de sendikalar n devlete karfl ba ms z- TELEV ZYON TELEV ZYON l n n önündeki ciddi bir engel ortadan kald r lm flt r. ILO nun 87 say l Sendika Özgürlü üne ve Örgütlenme Hakk n n Korunmas na NTERNET liflkin Sözleflme metni için http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/about/sozlesme- NTERNET ler.htm adresine bakabilirsiniz. Bu karfl l k, 2443 say l Devlet Denetleme Kurulu Kurulmas Hakk nda Kanunda, bu kurulun görevleri aras nda Cumhurbaflkan n n iste i üzerine her düzeydeki iflçi ve iflveren meslek kurulufllar nda her türlü, araflt rma, inceleme ve denetle- DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M me yapma yetkisi yer almaktad r. Ancak Baflbakanl k Teftifl Kuruluna Baflbakan ad na iflçi ve iflveren kurulufllar n denetleme yetkisi veren ve Anayasa SORU Mahkemesince iptal edilen 3056 say l Kanun hükmü gibi, Devlet Denetleme Kuruluna Cum- SORU hurbaflkan ad na iflçi ve iflveren kurulufllar n denetleme yetkisi D KKAT veren kanun hükmü de 87 say l ILO sözleflmesine ve Anayasa ya ayk r d r. D KKAT Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanunun 28. maddesinin ikinci f kras nda, kurulufllar n kamu kurum ve kurulufllar, siyasi partiler, esnaf ve küçük sanatkâr kuru- lufllar ile kamu kurumu niteli indeki meslek kurulufllar ndan yard m ve ba fl alamayaca öngörülmüfltür. Bu düzenlemenin de sendikalar n devlete AMAÇLARIMIZ karfl ba ms zl - n n sa lanmas noktas nda bir güvence olarak getirildi i belirtilmek gerekir. AMAÇLARIMIZ 7 Sendikalara yap lacak mali yard m ve ba fllar hakk nda daha fazla bilgi K Tiçin A Pbu kitab n 4. ünitesine bakabilirsiniz. Devlete karfl oldu u gibi iflçi sendikalar n n birbirlerine ve TELEV ZYON iflveren sendikalar - na karfl ba ms zl da ayn derece de önemlidir. Bu ba ms zl k Anayasa n n 51. maddesine dayal sendika hak ve özgürlü ü kapsam nda kabul edilen kolektif sendika özgürlü ünün içeri ini oluflturur. Söz konusu ba ms zl n korunmas amac yla Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanununun 28. maddesinin üçüncü f kra- NTERNET s nda iflçi kurulufllar n n iflverenler ve bu Kanun ve di er kanunlara göre kurulan iflveren kurulufllar ndan; iflveren kurulufllar n n da iflçilerden ve bu Kanun ve di er kanunlara göre kurulu iflçi kurulufllar ndan yard m ve ba fl alamayaca hükmüne yer verilmifltir. Sendikalar n biribirlerine karfl ba ms zl n güvence alt na almak üzere benimsenen bu ilkeye sendikan n safl ilkesi ad verilmektedir. Sendika- K T A P TELEV ZYON NTERNET
8 Toplu fl Hukuku Sendikan n Safl lkesi: flçiler ile iflçi sendika ve konfederasyonlar n n Sendikalar Kanununa veya di er kanunlara göre kurulu iflveren kurulufllar na, iflverenler ve iflveren kurulufllar n n da iflçi sendika ve konfederasyonlar na üye olamamalar d r. DÜfiÜNEL M SORU D KKAT lar bu çerçevede gerek do rudan do ruya, gerek temsilcileri veya mensuplar ya da araya koyacaklar di er kimseler vas tas yla birbirlerinin kurulmalar na, yönetimlerine ve faaliyetlerine de müdahale etmeyeceklerdir. Demokratik toplum düzenin önemli bir parças olan sendikalar n bu düzenin gereklerine uygun davranmalar, iflçiyle iflveren aras nda menfaat dengesi sa lama ifllevlerini gerekti i gibi yerine getirebilmeleri için demokratik bir yap ya sahip olmalar, sendika içi demokrasinin iyi iflletilmesi gerekir. Nitekim Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanununun 31. maddesinin birinci f kras nda kurulufllar n Anayasa da belirtilen Cumhuriyetin niteliklerine ve demokratik esaslara ayk r faaliyetler- DÜfiÜNEL M de bulunamayaca, aksi halde merkezlerinin bulundu u yer Cumhuriyet Baflsavc s n n talebi SORU üzerine mahkeme karar ile kapat laca öngörülmüfltür. Bu çerçevede sendika içi demokrasinin korunmas amac yla Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi D KKAT Kanununun 9. maddesinde zorunlu sendika organlar n n hangileri oldu unun, yap lar ve üye say lar n n, bu organlara seçilme koflullar n n, organlara iliflkin seçim sonuçlar n n, aç lan kapat lan flubelerin, nas l ilan edilece inin düzenlendi i görülmektedir. Bunun gibi, 10. maddede genel kurullar n oluflumu, 11. maddede görev ve yetkileri, 12. maddede toplant zaman, 13. maddede toplant ve karar yeter say lar 14. maddede de, genel kurullarda yap lacak seçimlerde uygulanacak esaslar düzenlenmifltir. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P Sendikalar n K organlar T A P ve yönetimi hakk nda daha fazla bilgi için bu kitab n 2. ünitesine bakabilirsiniz. TELEV ZYON Sendikalar n TELEV ZYON SIRA zorunlu S ZDEorganlar hangileridir? 2 Sendika tan m nda yer alan son unsur tüzel kifliliktir. Sendikalar bu özellikleri DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M ile s n rl ve geçici amaçlarla biraraya gelmifl fiili iflçi topluluklar ndan ayr lm flt r. NTERNET Sendikalar NTERNET sahip olduklar tüzel kiflilik vasf dolay s yla hak ehliyetine sahiptir. Bu SORU itibarla üyeleri SORU ad na de il kendileri ad na haklara ve borçlara sahip olur. Yine sahip olduklar fiil ehliyeti dolay s yla kendi organlar arac l yla hukuki ifllemler yaparlar, bu ba lamda toplu ifl sözleflmesi ba tlarlar, üyelerinin menfaatlerini korumak üzere dava açabilirler, aç lan davalarda has m gösterilirler. Sosyal taraf olma- D KKAT D KKAT lar itibariyle temsil ettikleri kesimin hak ve ç karlar n n korunmas na hizmet ederler. Kamu düzenini yak ndan ilgilendiren bir ifllev gördüklerinden derneklerden ayr yar kamusal özellikler içren bir yap da düzenlenmifllerdir. Kamu hizmeti göremedikleri gibi kamu erki de kullanamazlar. Bu itibarla özel hukuk tüzel kiflileri- AMAÇLARIMIZ dir ve özel AMAÇLARIMIZ hukuk hükümlerine tabidirler. Nitekim Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanununun 80. maddesinin birinci f kras nda, kurulufllar hakk nda, bu Kanunda hüküm K Tbulunmayan A P hâllerde 4721 say l Türk Medeni Kanunu ve 5253 sa- K T A P y l Dernekler Kanununun bu Kanuna ayk r olmayan hükümlerinin uygulanaca öngörülmüfltür. fiu halde Medeni Kanun ve Dernekler Kanunu Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi TELEV ZYON Kanununa göre genel kanun TELEV ZYON niteli indedir. NTERNET flçi Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanununun 2. maddesinin üçüncü f kras na göre bu Kanunun NTERNET uygulanmas bak m ndan iflçi, 4857 say l fl Kanununda tan mland gibidir. fl Kanununun 2. maddesinin birinci f kras nda iflçi, ifl sözleflmesine dayal çal flan gerçek kifli olarak tan mlanm flt r. fl Kanununun 8. maddesine göre ise ifl sözleflmesi, bir taraf n (iflçi) ba ml olarak ifl görmeyi, di er taraf n (iflveren) da
1. Ünite - fl Hukukunda Toplu liflkilerin Yeri ve Toplu fl Hukukunda Temel Kavramlar ücret ödemeyi üstlenmesinden oluflan sözleflmedir. Bu düzenlemede ifl sözleflmesi üç unsur belirtilerek tan mlanm flt r. Söz konusu unsurlar ifl görme, ücret ve ba ml l k iliflkisi oluflturmaktad r. fl görme, ifl sözleflmesinde iflçinin kiflisel olarak yerine getirmesi gereken temel edimidir. ki tarafa borç yükleyen ifl sözleflmesinde ifl görmenin karfl l n iflverenin ücret edimi oluflturur. Ba ml l k ise, ifl sözleflmesini eser (istisna), vekâlet ve neflir gibi di er ifl görme sözleflmelerinden ay ran unsurdur. flçi iflverene karfl kiflisel ve hukuki bak mdan ba ml olarak çal fl r. Bu ba ml l n kayna ifl sözleflmesidir. flçi ifl sözleflmesi ba tlamak suretiyle iflverenin emir ve otoritesi alt na girer. An lan hiyerarflik iliflki ifl sözleflmesiyle kuruldu u için hukuki, iflçiyi iflverenin emir ve otoritesi alt na soktu u için ise kifliseldir. Ancak 1950 li y llardan bafllayarak özellikle vas fl iflçilik nedeniyle ba ml l k iliflkisinin bu flekilde tan mlanmas sorgulanmaya bafllanm flt r. Zira ifl gücü vasf artt kça ifl görürken iflverenden giderek ba ms zlaflmaktad r. Uzman ifl gücü genellikle kendi bilgi, beceri ve deneyimleri çerçevesinde iflverenden talimat almaks z n ifl görür. Bunun gibi atipik ve esnek çal flma biçimlerinin yayg nlaflmaya bafllamas da bu süreçte etkili olmufltur. Örne in evde çal flmalarda iflçinin do rudan iflverenin otoritesi alt nda bulunup emir ve ondan talimat almamas söz konusu de ildir. Bu nedenle evde çal flanlar n ifl sözleflmesiyle çal flt klar n n kabulü için ba ml l k iliflkisinin gözden geçirilmesi ihtiyaç duyulmufltur. An lan çal flma biçimleri nedeniyle ba ml l k iliflkisinin daha gevflek bir flekilde tan mlanmas aray fllar sonucunda iflverenin kurdu u ifl organizasyonunda iflveren yarar na çal flma kavram ortaya at lm fl ve kabul görmüfltür. Bu yeni anlay fla göre, iflverenin kurudu u ifl organizasyonunda iflveren yarar na çal flma, ifl sahibi ile iflgören kifli aras nda ba ml l k iliflkisinin kurulmas ve ücret unsuru da varsa bu flekilde çal flan kiflinin iflçi olarak tan mlanmas için yeterlidir. Ancak hemen belirtmek gerekir ba ml l k iliflkisinin bu flekilde yeniden tan mlanmas dahi zaman içinde baz çal flma iliflkileri bak m ndan ba ml çal flman n ba ms z çal flmadan ayr lmas nda yetersiz kalm flt r. Örne in, iflgören kifli iflverenin kurdu u ifl organizasyonunda onun yarar na üretimde bulunsa da yapt iflin riskini kendisi üstleniyorsa ifl sahibi ile aras nda ba ml l k iliflkisi kuruldu unun ileri sürülemeyece i hakl olarak savunulmufltur. Böylece ba ml çal flmay ba ms z çal flmadan ay rma noktas nda iflletme riskinin üstlenilmesi ölçütü ortaya ç km fl ve kabul görmüfltür. Buna göre iflverenin ifl organizasyonunda ifl görmenin ba ml l k iliflkisine vücut verebilmesi için yap lan iflin iflletme riskinin de ifl sahibi taraf ndan üstlenilmesi gerekir. Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanunu iflçiyi fl Kanununa at fta bulunarak ifl sözleflmesiyle çal flan kifli olarak tan mlamakla birlikte, baflka ifl görme sözleflmeleriyle çal flan baz gruplar da bu kanunun uygulamas bak m n iflçi saym flt r. Kanunun 2. maddesinin dördüncü f kras uyar nca, ifl sözleflmesi d fl nda ücret karfl - l ifl görmeyi tafl ma, eser, vekâlet, yay n, komisyon ve adi flirket sözleflmesine göre ba ms z olarak meslekî faaliyet olarak yürüten gerçek kifliler de bu Kanunun ikinci ila alt nc bölümleri bak m ndan iflçi say lm flt r Belirtmek gerekir ki, yukar da unsurlar belirtilerek tan mlanan ifl sözleflmesine dayal çal flan kiflinin iflçi say lmas noktas nda tabi oldu u sosyal güvenlik rejiminin önemi bulunmamaktad r. Örne in tafl ma, eser, vekâlet, yay n, komisyon ve adi flirket sözleflmesine göre ba ms z olarak meslekî faaliyet yürütenler kural olarak 5510 say l Sosyal Sigortalar ve Genel Sa l k Sigortas Kanunun 4/1, a hükmüne göre iflçi statüsünde de il, an lan Kanunun 4/1, b hükmü uyar nca ba m s z çal flan olarak sosyal güvenlik kapsam na al nm flt r. flçi: Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanununun 2. maddesinin üçüncü f kras na göre bu Kanunun uygulanmas bak m ndan iflçi, 4857 say l fl Kanununda tan mland gibidir. fl Kanununun 2. maddesinin birinci f kras nda iflçi, ifl sözleflmesine dayal çal flan gerçek kifli olarak tan mlanm flt r. Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanununa göre ifl sözleflmesiyle çal flan kifliler d fl nda baflka ifl görme sözleflmeleriyle çal flan baz gruplar da iflçi say lmaktad r. Bunlar ifl sözleflmesi d fl nda ücret karfl l ifl görmeyi tafl ma, eser, vekâlet, yay n, komisyon ve adi flirket sözleflmesine göre ba ms z olarak meslekî faaliyet olarak yürüten gerçek kiflilerdir. 9
10 Toplu fl Hukuku flveren: Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanunda, bu Kanun yönünden iflveren tan m konusunda fl Kanununa at f yap lm flt r. fl Kanununda göre iflveren, iflçi çal flt ran gerçek veya tüzel kifli ya da tüzel kiflili i bulunmayan kurum ve kurulufllard r. flveren Vekili: flveren ad na iflletmenin bütününü yönetenlerdir. flveren Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanununun 2. maddesinin üçüncü f kras nda bu Kanun yönünden iflveren tan m konusunda da fl Kanununa at f yap lm flt r. fl Kanununda ise iflveren, iflçi çal flt ran gerçek veya tüzel kifli ya da tüzel kiflili i bulunmayan kurum ve kurulufllar fleklinde tan mlanm flt r. Görüldü ü gibi Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanunu bak m ndan iflveren olman n temel koflulu iflçi çal flt rmakt r. flveren bir gerçek veya tüzel kifli olabilir. Tüzel kifli iflverenin bir özel hukuk tüzel kiflisi (flirket, dernek, vak f, kooperatif, sendika vb) veya kamu hukuku tüzel kiflisi (K T, üniversite, belediye vb) olmas mümkündür. Bunun gibi 4857 say l fl Kanununa yap lan at f dolay s yla eski Sendikalar Kanunundakinden farkl olarak, 6356 say l Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanunu bak m ndan tüzel kiflili i olmayan kurulufllar da iflveren say lm fl, ayr ca kamu kuruluflu olma koflulu aranmam flt r. Uygulamada tüzel kiflili i olmayan özel kurulufllara örnek olarak adi ortakl klar gösterilmektedir. Afla da ayr ca aç klanaca üzere, Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanununda tan mlanan iflveren vekilleri de bu Kanunun uygulamas nda iflveren say l r (m.2/ii). Kanunun 17. maddesinin ikinci f kras na göre ise, bu Kanun anlam nda iflveren say lanlar iflveren sendikalar na üye olabilirler. Dolay s yla söz konusu iflveren vekilleri toplu ifl sözleflmesinden de yararlanamazlar. Nitekim Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanununun 39. maddesinin yedinci f kras nda, bu Kanun anlam nda iflveren vekilleri ile toplu ifl sözleflmesi görüflmelerine iflvereni temsilen kat lanlar n, toplu ifl sözleflmesinden yararlanamayaca belirtilmifltir. Görüldü ü gibi, Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanunu anlam nda iflveren vekilli inden ba ms z olarak toplu görüflmede iflvereni temsil edenler de iflveren gibi de erlendirilmifl ve ba tlanan toplu ifl sözleflmesinden yararlanamayacaklar kabul edilmifltir. Kan m zca bu kifliler, Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanunu anlam nda iflveren vekili olmasalar ve iflveren say lmasalar da bu Kanuna göre ba tlanan toplu ifl sözleflmesinden yararland r lmad klar sonucuna varmak yanl fl olmaz. flveren Vekili Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanununun 2. maddesinde iflveren vekili, iflveren ad na iflletmenin bütününü yönetenler fleklinde tan mlanm flt r (m.2/1, e). Ayn maddenin ikinci f kras nda ise, iflveren vekillerinin bu Kanun bak m ndan iflveren say lacaklar öngörülmüfltür. fl Kanununda iflveren ad na hareket eden, iflin, iflyerinin ve iflletmenin yönetiminde her düzeyde görev alanlar iflveren vekili kabul edilirken (m.5) Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanununda iflveren vekili kavram iflletmenin bütününü yönetenlerle s n rlanm flt r. An lan s n rlaman n nedeni, Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanunu anlam nda iflveren vekillerinin iflveren say lmas ve iflveren sendikalar na üye olabilmesi ve bu sendikalar n ba tlad klar toplu ifl sözleflmelerinden yararlanamamas d r. flvereni temsilen iflyerinin yönetiminde görev alsalar da olabildi ince çok say da kiflinin iflçi sendikalar na üye olabilmesi ve toplu ifl sözleflmesi düzeni içinde yer alabilmesi için iflveren vekili kavram an lan flekilde daralt l p s n rlanm flt r. Buna karfl l k iflveren vekili tan m fl Kanunundaki gibi genifl tutuldu u takdirde çok say da iflçi iflveren vekili olacak ve bu kanun anlam nda iflveren say ld klar ndan iflçi sendikalar na üye olamayacaklard r. flletmenin bütününü yöneten iflveren vekilleri genellikle genel müdür unvanl iflverene yak n kiflilerdir. Belirtmek gerekir ki, bu kifliler ifl sözleflmesiyle çal fl yor-
1. Ünite - fl Hukukunda Toplu liflkilerin Yeri ve Toplu fl Hukukunda Temel Kavramlar 11 larsa her halde fl Kanunu anlam nda iflçidir ve fl Kanunundan do an haklara sahiptirler. Bunlara yüklenen iflveren s fat sadece Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanununun uygulama alan yla ilgilidir. flletmenin bütününü yönetmeyen genel müdür yard mc lar, iflletme müdürleri, personel müdürleri, muhasebe müdürü, iflyeri hekimi, atölye ve ekip flefleri ve posta bafl lar gibi kifliler iflletmenin bütününü yönetmediklerinden fl Kanunu anlam nda iflveren vekili olduklar halde, Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanunu anlam nda iflveren vekili say lmazlar ve iflvereni temsilen toplu görüflmelere kat lm yorlarsa iflçi sendikalar na üye olabilirler. Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanunu iflletme kavram n esas ald na göre iflletmede yer alan iflyerlerinin bütününü yönetenlerin iflveren say lmas söz konusu de ildir. Yukar da de indi imiz üzere, iflletmenin bütününü yönetmedikleri için Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanunu anlam nda iflveren vekili olmamakla birlikte, daha alt hangi düzeyde olursa olsun iflveren vekili s fat tafl yanlar, örne in personel flefi toplu ifl sözleflmesi görüflmelerinde iflvereni temsil etikleri takdirde iflveren gibi de erlendirilir ve Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanununun 39. maddesinin yedinci f kras na uyar nca toplu ifl sözleflmesinden yararlanamaz. Bu durum d - fl nda fl Kanunu anlam nda iflveren vekili olmak gerek Sendikalar Kanunu Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanunu anlam nda iflçi say lmaya ve bu Kanunda öngörülen iflçilik haklar ndan yararlanmaya engel de ildir. Eklemek gerekir ki, müdür, flef gibi yönetici olmakla birlikte iflletmenin bütününü yönetmeyen iflveren vekillerinin toplu görüflmelere iflvereni temsilen kat lmasalar da taraflarca toplu ifl sözleflmesine konacak bir hükümle kapsam d fl b rak lmalar ve toplu ifl sözleflmesinden yararland r lmamalar da mümkündür. flyeri Toplu ifl hukukunda iflyeri kavram ayr bir öneme sahiptir. Her fleyden önce iflyeri sendikalar n kurulufl düzeylerinden birini ifade eder. Zira sendikac l k iflyeri sendikac l, iflkolu sendikac l ve meslek sendikac l gibi türlere ayr lmaktad r. 6356 say l Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanununda bu türlerden iflkolu sendikac l esas benimsenmifltir. Yukar da aç kland üzere sendikan n tan m nda kurulu bulundu u iflkolunda faaliyet göstermesi bir unsur olarak düzenlenmifltir. Kanunun 3. maddesinin birinci f kras nda sendikalar n kurulduklar iflkolunda faaliyette bulunacaklar öngörülmüfltür. flkolunun tespitinde Kanunun kabul etti i birim iflyeridir. iflyeri oluflturan her bir birimin iflkolu bunlar ticaret hukuku anlam nda iflletme olufltursalar da ayr ca belirlenir. Bir birimin ayr bir iflyeri oluflturup oluflturmad n n saptanmas bu aç dan da önem tafl r. Nitekim Kanunun 5. maddesinde bir iflyerinin girdi i iflkolunun tespitinden söz edilmektedir. Bu ilkenin 4. maddenin ikinci f kras nda, bir iflyerinde yürütülen as l ifle yard mc ifllerin de as l iflin girdi i iflkolundan say laca n n belirtilmesi suretiyle de vurguland görülmektedir. flyerine önem katan di er bir neden iflyerinin sendikal faaliyetlerin sürdürüldü ü yer olmas d r. Nitekim iflverenle iflçiler aras nda diyalog kurup sendikal faaliyette bulunmak üzere, sendika temsilcileri iflyerine münhas r olarak atan r ve sadece atand klar iflyerinde sendikal faaliyette bulunurlar. flyeri sendika temsilcilerini güvenceye almak üzere Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanununun 24. maddesinin dördüncü f kras nda iflyeri sendika temsilcilerinin yaz l r zas olmad kça iflverence iflyerlerinin de ifltirilemeyece i veya iflinde esasl de ifliklik yap lamayaca öngörülmüfltür. Zira temsilci iflyerine özgü olarak atand için ifl-
12 Toplu fl Hukuku yeri de iflti inde temsilcilik s fat sona erece i için, bu s fata ba l güvencelerden de yoksun kalacakt r. Toplu ifl hukukunda iflyeri bir toplu ifl sözleflmesi ünitesi oluflturmas nedeniyle de önem tafl r ve en çok tart fl lan konulardan birini oluflturur. Toplu ifl sözleflmeleri iflyeri toplu ifl sözleflmesi, farkl iflverenlere ait ayn iflkolundaki iflyerlerinin biraraya gelmesiyle oluflturulan grup toplu ifl sözleflmesi ya da kanun gere i bir iflverenin ayn iflkolundaki iflyerleri biraraya getirilerek yap lmas zorunlu bulunan iflletme toplu ifl sözleflmesi olmak üzere farkl düzeylerde ba tlan r. Toplu ifl sözleflmesi düzeyinin belirlenmesinde oldu u gibi toplu ifl sözleflmesi düzeyine göre yetkili sendika belirlenirken de iflyerinin belirlenmesi önem tafl r. flyeri ve grup toplu ifl sözleflmelerinde sendikan n iflyeri baz nda çal flan iflçilerin ço unlu unu üye kaydedip kaydetmedi i araflt r l r. Ayr ca iflletme toplu ifl sözleflmeleri ba lam nda, iflyerlerinin sendikalar hukuku anlam nda iflletme oluflturup oluflturmad klar n n belirlenmesi de zorunludur. Bu aç dan da iflyerinin s n rlar n n çizilmesi ve girdi i iflkolunun tespiti gerekir. Sendikalar ve Toplu fl Sözleflmesi Kanununun 2. maddesinin üçüncü f kras nda bu Kanun bak m ndan iflyeri kavram konusunda fl Kanunundaki tan ma at f yap lm flt r. fl Kanununun 2. maddesinin birinci f kras nda iflyeri, iflveren taraf ndan mal veya hizmet üretmek amac yla maddi olan ve olmayan unsurlar ile iflçinin birlikte örgütlendi i birim olarak tan mlanm flt r. Maddenin ikinci f kras na göre, iflverenin iflyerinde üretti i mal veya hizmet ile nitelik yönünden ba l l bulunan ve ayn yönetim alt nda örgütlenen yerler (iflyerine ba l yerler) ile dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, y kanma, muayene ve bak m, beden ve mesleki e itim ve avlu gibi di er eklentiler ve araçlar da iflyerinden say l r. Görüldü ü gibi fl Kanununa göre iflyeri, iflverence mal ya da hizmet üretmek fleklinde teknik bir amac n gerçeklefltirilmesi amac yla kurulmufl bir ifl organizasyonudur. Bu organizasyon bina, makineler, araç-gereç ve ham madde gibi maddi unsurlar ile deneyim, bulufllar, üretim teknikleri, müflteri çevresi gibi maddi olmayan unsurlar n iflçi ile birlikte belirlenen üretim amac na özgülenmesi ile oluflmaktad r. Kuflkusuz ki bu flekilde kurulan organizasyonun az çok bir süreklili i bulunmal d r. Örne in sadece bir nakil ifllemi için oluflturulan bu tür bir organizasyon iflyeri oluflturmaz. Bir iflyerinin mal ve hizmet üretiminin esas itibariyle yap ld yer d fl nda baflka yerleri de kullanmas durumunda bunlar n tek bir iflyeri mi, yoksa ba ms z iflyerleri mi say laca sorusunun yan tlanmas gerekir. Bu soru fl Kanununda iflverenin iflyerinde üretti i mal veya hizmet ile nitelik yönünden ba l l bulunan ve ayn yönetim alt nda örgütlenen yerlerin (iflyerine ba l yerler) iflyerinden say laca- öngörülerek yan tlanmaya çal fl lm flt r. Bu düzenlemeler dikkate al nd nda bir iflyerine ba l yerden söz edilebilmesi için ilk olarak, bu yerler aras nda bir hukuki ba l l k bulunmas, di er deyiflle ayn iflverene ait olmas, ikinci olarak söz konusu yerler aras nda yap lan iflin niteli i yönünden de ba l l k bulunmas, di er bir ifadeyle amaçta birlik bulunmas, son olarak da bu yerler aras nda iflin yönetimi bak m ndan ba l l k bulunmas gerekir. Yönetimde birlik olarak adland r labilecek bu son unsur mal ya da hizmet üretimi ifllerinin tek elden yönetilmesini ifade eder. Bu üç unsurun da birlikte bulunmas durumunda ayr ayr iflyerlerinden de il esas itibariyle iflin yap ld yere ba l yerlerden söz edilir ve bu yerlerin hepsi tek bir iflyeri oluflturur. fl Kanununda örnek olarak say lan dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, y kanma, muayene ve bak m, beden ve meslekî e itim ve avlu gibi di- er eklentiler ile araçlar n da iflyerinden say laca ayr ca belirtilmifltir.