İLKÖĞRETİMDE KULLANILAN FEN BİLGİSİ DERS KİTAPLARININ BAZI KRİTERLERE GÖRE İNCELENMESİ Şule AYCAN, Ümit Hüseyin KAYNAR, Suat TÜRKOĞUZ, Ercan ARI Celal Bayar Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, MANİSA ÖZET: Bu çalışmada, İlköğretimde okullarında okutulan 6.,7. ve 8 sınıflara ait Fen Bilgisi kitaplarında, genel, fiziksel, eğitsel, görsel, anlatım ve dil özellikleri bakımından incelenmiştir. Kitaplardaki hatalar bulunup, sonuçlar istatistiksel olarak değerlendirilmiştir. Fen bilimlerinde konu birliğini sağlamak ve ileride hazırlanacak olan kitap, dergi v.s. basım kaynaklarına örnek olması kaydıyla bu çalışma yapılmıştır. 1. GİRİŞ Eğitim, bireyin içinde yaşadığı topluma uyumunu sağlamak ve yeteneklerini geliştirmek amacı ile davranışlarında istenilen değişiklikleri oluşturma etkinliği ve sürecidir. İlköğretim, eğitim sistemi içinde en önemli basamaktır. İlköğretimin toplum ve birey için taşıdığı önem her türlü tartışmanın dışında tutulmaktadır. Çünkü, ilköğretim çocuk için fırsat eşitliği ve şanstır. Çocuğun yaşadığı topluma ait bir varlık ve öğe olması ancak ilköğretim sayesinde olmaktadır. Bu yüzden de eğitimin bu kademesi, çoğu ülkede olduğu gibi ülkemizde de temel eğitim olarak tanımlanmaktadır. Diğer eğitim basamakları da ilköğretime dayanır. Bu nedenle temel eğitim, toplumun sadece eğitim sistemini değil, öteki sistemleri de olumlu ya da olumsuz etkilemektedir. Kitap, öğretim programlarında yer alan ünite ve konularla ilgili bütünlük arz eden bilgileri öğrencilerin hizmetine sunması, onlara tekrar, pekiştirme, sınava hazırlama ve kendi hızlarına uygun olarak çalışma olanağı sağladığından kullanışlı ve ekonomik araç olarak önem taşır. Öğrencileri toplumsal yönden eğitmeği, onlara içinde yaşadığı toplumu yönetim düzenini, ekonomik özelliklerini, hak ve ödevlerini, ülkesini ve dünyayı tanıtacak bir kitap geleceğin çağdaş insanının da yetiştirilmesine yardımcı olacaktır. Ders kitapları eğitim programının temel unsurlarından birisidir. Eğitim programı ile öğrenci arasındaki en iyi temel iletişim kaynağıdır. Öğretimde öğretmenin gücünü daha iyi kullanmasına, vermek istediklerini daha sistematik vermesine; öğrencinin de öğretmenin anlattıklarını istediği zaman ve yerde istediği tempoda tekrar etmesine imkan veren temel materyallerdir. Ders Kitapları, Eğitimin amaçlarını gerçekleştirmek üzere öğrencinin öğrenmesine kaynaklık eden en önemli öğretim materyalidir. Ders kitapları öğretim programlarının uygulanması niteliğindedir. Etkili bir Fen bilgisi kitabı, öğrencinin öğrenmesi için fırsatlar sunabilmeli, çocuğun kitapla bağlantısını kuvvetlendirmelidir. Fen konularının eğlenceli olması ve günlük yaşamla bağlantısı dikkate alınırsa, fen kitapları açısından bu durum kolayca gerçekleştirilir. Bunlara ilave olarak ders kitaplarında düşünme becerisi, problem çözme becerisi ve eleştirici düşüncenin gelişmesi dikkate alınır. Fen bilgisi dersi bir deney, gözlem ve araştırma dersidir. Fen bilgisi ders kitaplarının hazırlanmasında dersin bu özelliği dikkate alınırsa, programda belirtilen amaç ve davranışlara ulaşmak mümkün olacaktır. Fen bilgisinin gerçek dershanesi doğadır. Kısaca yaşamın kendidir. Bu konuda kitap, çocukları yazılı metinden çok gözlem ve inceleme yapmaya yöneltirse daha yararlı olacaktır. Fen Bilgisi ders kitapları, diğer ders kitaplarında olduğu gibi, fen bilgisi ile ilgili amaç ve davranışları öğrenciye kazandırmak için hazırlanmıştır. Bu nedenle fen bilgisi programı uygun olarak hazırlanmış olması gerekir. Ülkemizde ders kitapları Milli Eğitim Bakanlığı tarafından onaylandıktan sonra kullanılabilmektedir. Kitabın kabul edilmesi için belli başlı ölçütlere uygun olarak düzenlenmiş olması gerekmektedir.
2.MATERYAL VE YÖNTEM 2.1. Kullanılan Materyaller Bu çalışmada, manisa ili demirci ilçesinde ilköğretim okullarında okutulmuş olan çoğunluğu üç yayınevine ait 6., 7. ve 8. sınıf Fen bilgisi ders kitapları bazı kriterlere göre incelenmek için seçilmiştir. 2.2. Amaç Bu çalışmanın amacı, Manisa ili Demirci ilçesindeki okutulan Fen Bilgisi 6., 7. ve 8. sınıf Ders kitapları Genel, Fiziksel, Eğitsel, Görsel, Anlatım, Dil ve Deneyler açısından incelenmiştir. İncelemeler sonucunda kitaplardaki hatalar çıkarılmış olup istatistiksel dağılımları değerlen-dirilmiştir. 2.3. Yöntem Bu çalışma, Celal Bayar Üniversitesi Fen Bilgisi Öğretmenliği bölümü son sınıfında okutulan Konu Alan Ders Kitabı İnceleme kapsamında yapılmış bir çalışmadır. Öncelikle derslerde kitap inceleme ile ilgili teorik konular örneklerle işlenmiş olup daha sonra uygulama aşamasına geçilmiştir. Konu alan Ders kitabı İnceleme Dersi 2 teorik ve 2 uygulama olmak üzere toplam 4 saatlik bir derstir. İncelemeye katılan öğrenci sayısı toplam 96 kişidir. Öğrenciler 8 er kişilik çalışma grupları oluşturuldu. Her bir grubun faaliyetleri ders hocası bir öğretim görevlisi ve iki araştırma görevlisi ile kontrol birimi oluşturuldu. Kitaplardan elde edilen veriler ve hatalar grup sorumluları ve kontrol birimince değerlendirildi. 2.4. Uygulama Aşamaları Bu çalışma süresince aşağıdaki uygulama aşamaları takip edilmiştir. 1. Çalışma gruplar oluşturuldu. Her bir çalışma grubu ilçedeki bir ilköğretim okuluna gönderildi. 2. Okullarda okutulan veya daha önce okutulmuş olan Fen bilgisi kitapları hakkında öğretmenlerden bilgi alındı. Ayrıca kitaplara ilişkin öğretmenlere tutum ölçekleri oluşturuldu. 3. Okullardan elde edilen bilgiler ile ilçedeki okullarda okutulan Fen bilgisi kitapları hakkında ön taslaklar hazırlandı. 4. Her bir gruba bir kitap verilip, daha önceki teorik önbilgiler ışığında inceleme kriterleri uygulandı. 5. Ders kitapları değerlendirildi ve istatiksel dağılımları yapıldı. 6. Kitaplardaki yapılan hatalar çıkarıldı ve çalışma gruplarınca incelemeye alındı ve inceleme anketleri düzenlendi. 7. Kitapların okutulduğu okullarla temasa geçip öğretmenlerle gerekli değerlendirmeler yapıldı. 8. Sonuçlar, rapor edilip ders ortamında çeşitli sunu araçları (tepegöz, data-show) ile anlatıldı. 9. Bu bilgiler ışığında amatörce kitap yazıldı ve kiriterleri, sınıfta öğrencilerle değerlendirildi. 2.5. İnceleme Kriterleri Çalışmada Fen Bilgisi ders kitapları aşağıdaki kriterlerde incelemeye alınmıştır. Bunlar; a-) Fiziksel Özellikler - Görünüş - Renk - Baskı özellikleri - Ön, arka, sırt ve iç kapakların incelenmesi - Sayfa yapıları, boyutları ve yazı büyüklükleri b-) Eğitsel Özellikler - Öğrenme süreci - Hazırlık ve değerlendirme aşamaları c-) Görsel Tasarım Özellikleri - Fotoğrafların, grafiklerin ve tabloların incelenmesi - Çekicilik unsurları d-) Anlatım ve Dil Özellikleri - Metin yapısı - Metin açıklanması - Yanlış bilgi ve eksik bilgi - Düzeye uygunluk - Cümle ve kelime yapıları
3. BULGULAR Yapılan bu çalışmada, üç tür yayın evinin 6., 7. ve 8. sınıf Fen bilgisi kitapları incelenmiştir. Kitapların incelenmesi yukarıdaki kriterler doğrultusunda yapılmıştır. Kitapların değerlendirilmesi tablolarda kısaltılmış olup hata sayıları ve oranları verilmiştir. Tablo.1 de üç tür yayınevinin 6. sınıf Fen Bilgisi kitapları inceleme sonuçları verilmiştir. Tablo.1: Farklı Yayınevlerine ait 6. sınıf Fen bilgisi Kitapları inceleme sonuçları. A- 6.sınıf B- 6.sınıf C- 6.sınıf İncelenen Kriterler Baskı ları 33 14,3 7 4,5 2 1 Dilbilgisi- İmla- Anlatım 46 19,9 56 35 85 8 Bozukluğu ları Yanlış Bilgi, Eksik Bilgi 92 39,8 48 30 52 23 Resim, Grafik, Şekil ve 52 22,5 40 25 68 30 Tablo ları Deney ları 8 3,5 8 5,5 18 8 Toplam 231 161 225 Burada, A- B- C simgeleri farklı yayınevlerinin türünü belirmektedir. Tablo dan anlaşıcağı gibi, her üç yayınevinin kitaplarında yüksek sayıda hata bulunmuştur. 6. sınıf kitaplarında yanlış ve Eksik bilgi daha fazla bulunmuştur. yine bu kitaplarda resim, grafik, şekil ve tablo hataları da fazla miktarda görülmüştür. Tablo.2 de üç tür yayınevinin 7. sınıf Fen Bilgisi kitapları inceleme sonuçları verilmiştir. Tablo.2: Farklı Yayınevlerine ait 7. sınıf Fen bilgisi Kitapları inceleme sonuçları. A- 7.sınıf B- 7.sınıf C- 7.sınıf İncelenen Kriterler Baskı ları 11 5 14 6,4 12 6.3 Dilbilgisi- İmla- Anlatım 82 40 109 48 53 27.8 Bozukluğu ları Yanlış Bilgi, Eksik Bilgi 62 30 47 21,6 48 25.2 Resim, Grafik, Şekil ve 41 20 38 17 53 27.8 Tablo ları Deney ları 10 5 10 5,01 19 10 Toplam 204 218 190 Tablodaki sonuçlara göre, 7. sınıf Fen Bilgisi kitaplarında Dil bilgisi, İmla ve Anlatım bozukluğu hataları daha yoğunluktadır. Sadece C yayınevinin 7. sınıf kitabında bu oran diğerlerine göre daha düşüktür. Yine yanlış ve Eksik bilgi yüksek oranlarda olduğu görülmektedir. Bu sırayı resim, grafik, şekil ve tablo hataları takip etmektedir. Tablo.3: Farklı Yayınevlerine ait 8. sınıf Fen bilgisi Kitapları inceleme sonuçları A - 8.sınf B- 8. sınıf C- 8. sınıf İncelenen Kriterler Baskı ları 13 5,1 10 9,25 10 9,4 Dilbilgisi- İmla- Anlatım 45 17,5 24 22,2 35 33 Bozukluğu ları Yanlış Bilgi, Eksik Bilgi 61 24,1 25 23,1 20 18,8 Resim, Grafik, Şekil ve 86 33,9 27 25 25 26,5 Tablo ları Deney ları 48 18,9 22 20,3 16 15 Toplam 253 108 106
Tablodaki sonuçlara göre, 8. sınıf Fen Bilgisi kitaplarında Resim, Grafik, Şekil ve Tablo hataları daha yoğunluktadır. A yayınevinin deney hataları diğer yayın evlerinin hatalarının yaklaşık iki katıdır. Sadece C yayınevinin 7. sınıf kitabında tüm değerler diğerlerine göre daha düşüktür. Yine yanlış ve Eksik bilgi yüksek oranlarda olduğu görülmektedir. Bu sırayı Dilbilgisi- İmla- Anlatım Bozukluğu hataları takip etmektedir. Tablo 4 de A yayınevinin, 6., 7. ve 8. sınıf Fen Bilgisi kitaplarındaki hata oranları verilmektedir. Tablo.4: A Yayınevine ait 6.,7. ve 8. Sınıf Fen bilgisi Kitapları İnceleme Sonuçları A- 6 A- 7 A- 8 İncelenen Kriterler Baskı ları 33 14,3 11 5 13 5,1 Dilbilgisi- İmla- Anlatım 46 19,9 82 40 45 17,5 Bozukluğu ları Yanlış Bilgi, Eksik Bilgi 92 39,8 62 30 61 24,1 Resim, Grafik, Şekil ve 52 22,5 41 20 86 33,9 Tablo ları Deney ları 8 3,5 10 5 48 18,9 Toplam 231 204 253 Tablodaki sonuçlara göre, A Yayınevine ait 6., 7. ve 8. sınıf Fen Bilgisi kitaplarında, Yanlış Bilgi, Eksik Bilgi ve değerlendirme hataları daha yoğun olduğu bulunmuştur. Özellikle 6. sınıf kitabında 92 tane hata tespit edilmiştir. Resim, Grafik, Şekil ve Tablo hataları ve Dilbilgisi- İmla- Anlatım Bozukluğu hataları tüm sınıflarda aynı yoğunluktadır. En düşük hata oranı 7. sınıf kitabında görülmüştür. Tablo 5 de B yayınevinin, 6., 7. ve 8. sınıf Fen Bilgisi kitaplarındaki hata oranları verilmektedir. Tablo.5: B Yayınevine ait 6.,7. ve 8. Sınıf Fen bilgisi Kitapları İnceleme Sonuçları B- 6 B- 7 B- 8 İncelenen Kriterler Baskı ları 7 4,5 14 6,4 10 9,25 Dilbilgisi- İmla- Anlatım 56 35 59 48 24 22,2 Bozukluğu ları Yanlış Bilgi, Eksik Bilgi 48 30 47 21,6 25 23,1 Resim, Grafik, Şekil ve 40 25 38 17 27 25 Tablo ları Deney ları 8 5,5 10 5,01 22 20,3 Toplam hata sayısı 161 168 108 Tablodaki sonuçlara göre, B Yayınevine ait 6., 7. ve 8. sınıf Fen Bilgisi kitaplarında, Yanlış Bilgi, Eksik Bilgi ve değerlendirme ve Dilbilgisi- İmla- Anlatım Bozukluğu hataları daha yoğun olduğu bulunmuştur. Resim, Grafik, Şekil ve Tablo hataları ve Resim, Grafik, Şekil ve Tablo hataları tüm sınıflarda aynı yoğunluktadır. En düşük hata oranı 8. sınıf kitabında görülmüştür. Tablo 6 de C yayınevinin, 6., 7. ve 8. sınıf Fen Bilgisi kitaplarındaki hata oranları verilmektedir.
Tablo.6: C Yayınevine ait 6.,7. ve 8. Sınıf Fen bilgisi Kitapları İnceleme Sonuçları C 6 C- 7 C- 8 İncelenen Kriterler Baskı ları 2 1 12 6,3 10 9,4 Dilbilgisi- İmla- Anlatım 85 37,7 53 27.8 35 33 Bozukluğu ları Yanlış Bilgi, Eksik Bilgi 52 23 48 25,2 20 18,8 Resim, Grafik, Şekil ve 68 30 53 27,8 25 23,5 Tablo ları Deney ları 18 8 19 10 16 15 Toplam 225 190 106 Tablodaki sonuçlara göre, C Yayınevine ait 6., 7. ve 8. sınıf Fen Bilgisi kitaplarında, Resim, Grafik, Şekil ve Tablo ve Dilbilgisi- İmla- Anlatım Bozukluğu hataları daha yoğun olduğu bulunmuştur. Yanlış Bilgi, Eksik Bilgi ve değerlendirme hataları tüm sınıflarda aynı yoğunluktadır. En düşük hata oranı 8. sınıf kitabında görülmüştür. 4. SONUÇLAR VE ÖNERİLER Yapılan bu çalışmalar sonucunda aşağıdaki sonuçlar çıkarılmıştır. - 6. sınıf kitaplarında en az hata B yayınevine ait kitapta bulunmuştur. - 7. C. - 8. C. - Dilbilgisi- İmla- Anlatım Bozukluğu ları en fazla hata B ve C yayınevine ait kitaplarda, - Resim, Grafik, Şekil ve Tablo ları en fazla A yayınevine ait kitaplarda görülmüştür. - Deney hataları çok fazla olmayıp, yayınevleri arasında en fazla oran A yayınevine ait kitaplarda görülmüştür. - Hazırlanan kitaplarda, kapak hazırlama kriterlerine hiç uyulmadığı saptanmıştır. Kitap kapakları yayınevlerinin reklamları ile doludur. Bulunması gereken ana özellikler (basım yılı, adedi, TSE amblemi, gençliğe hitabe, Türkiye haritası v.s.) bulunmamaktadır. - Resim ve şekiller gerçeği yansıtmamakla beraber göz uyumunu bozacak nitelikte kaymalar bulunmaktadır. Resimler çok eski ve elle çizilmiş görünümündedir. - Fen bilgisi dersi için en önemli unsur olan deneylerde, basite indirgenmiş olup yapıcı, yaratıcı eleştirisel değildir. Bilimsel düşünmenin bilim ve teknolojideki gelişmelerin temeli olduğunu öğrenciye kavratıcı özellik taşımamaktadır. - Cümle yapıları ve anlatım bozukluğu ifadeleri had safhada bulunmaktadır. - Kitapların güvenilirliği açısından en önemli unsur olan Yanlış ve eksik bilgi bazı kitaplarda çok fazla yapılmıştır. Özellikle A yayınevine ait kitapların hepsinde fazla sayıda bilgi yanlışlıkları vardır. Yapılan bu çalışmanın, Fen bilimlerinde konu bütünlüğünü sağlamak ve ileride hazırlanacak olan kitap, dergi v.s. basım kaynaklarına ve bu kitapları inceleyen ve basımına izin veren Talim Terbiye Kuruluna örnek olması düşüncesiyle hazırlanmıştır. Bu tür eleştirisel çalışmaların ilköğretimde zayıf olan Fen bilgisi başarısını arttıracağı düşüncesindeyiz. Geleceğimiz olan öğrencilerin özellikle zayıf oldukları Fen Bilimlerinde, başarıyı arttırmak için tüm kurumların ellerinden gelen tüm çabayı, ticari kaygılar duymadan göstereceklerine inanmaktayız. 5. KAYNAKLAR Ataç, Z., Atasoy, B. vd. Konu alanı ders kitabı inceleme klavuzu, Nobel Yayınları- 2001-Ankara Milli Eğitim Bakanlığı (2000), İlköğretim programı, Ankara, Milli Eğitim Yayınevi Varış, F.; Eğitimde program geliştirme teori ve teknikleri, A.Ü. Eğitim fak. Yayn No. 157, Ankara