GÜZEL SANATLAR VE SPOR LİSELERİ TÜRK MÜZİĞİ ÇALGI TOPLULUKLARI 12 DERS KİTABI YAZARLAR Ayşe AKAR KOPARİPEK Hakan Cumhur KAHRAMAN DEVLET KİTAPLARI İKİNCİ BASKI..., 2015
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI..: 6005 YARDIMCI VE KAYNAK KİTAPLAR DİZİSİ....: 529 15.0.Y.0002.4449 Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayımlanamaz. Editör Yrd. Doç. Dr. Abdurrahim Can ELDEMİR Dil Uzmanı Akın ATEŞ Program Geliştirme Uzmanı Sedat DAĞ Ölçme ve Değerlendirme Uzmanı İsmail ŞENER Rehberlik ve Psikolojik Danışma Uzmanı Kübra AKGÜN Görsel Tasarım Uzmanı Duygu SARI ISBN: 978-975-11-3891-0 Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulunun 30.10.2014 gün ve 4906319 sayılı yazısı ile eğitim aracı olarak kabul edilmiş, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün 10.04.2015 gün ve 3897233 sayılı yazısı ile ikinci defa 1.820 adet basılmıştır.
Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak. Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl! Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl. Hakkıdır Hakk a tapan milletimin istiklâl. Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, Medeniyyet dediğin tek dişi kalmış canavar? Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın; Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Doğacaktır sana va dettiği günler Hakk ın; Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı: Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı: Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı. Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda? Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şüheda! Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda, Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda. Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli: Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli. Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeli- Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım, Her cerîhamdan İlâhî, boşanıp kanlı yaşım, Fışkırır ruh-ı mücerret gibi yerden na şım; O zaman yükselerek arşa değer belki başım. Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl; Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyyet; Hakkıdır Hakk a tapan milletimin istiklâl! Mehmet Âkif Ersoy
GENÇLİĞE HİTABE Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini, ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek dâhilî ve hâricî bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini, müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düşmüş olabilir. Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi vazifen, Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır. Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asil kanda mevcuttur. Mustafa Kemal Atatürk
1. ÖĞRENME ALANI: BİRLİKTE ÇALMA 10 BİRLİKTE ÇALMA TEKNİKLERİNİN GELİŞTİRİLMESİ 11 1. Toplu Çalma Disiplini...12 2. Transpoze Ederek (Aktarımlı) Çalma...18 3. Topluluk İçerisinde Solo Uygulama Yapma...23 2. ÖĞRENME ALANI: GELENEKSEL TÜRK MÜZİĞİ USULLERİ 28 BİRLEŞİK USULLER 29 1. Beş Zamanlı Birleşik Usul...32 2. Altı Zamanlı Birleşik Usuller...35 3. Yedi Zamanlı Birleşik Usuller...38 4. Sekiz Zamanlı Birleşik Usuller...42 5. Dokuz Zamanlı Birleşik Usuller...46 6. On Zamanlı ve On Zamanlıdan Daha Büyük Zamanlı Birleşik Usuller...49 3. ÖĞRENME ALANI: GELENEKSEL TÜRK MÜZİĞİ MAKAMLARI ŞED (GÖÇÜRÜLMÜŞ) MAKAMLAR 58 59 1. Şed (Göçürülmüş) Makamlarda Uygulamalar...60 MÜREKKEP (BİRLEŞİK) MAKAMLAR 91 1. Mürekkep (Birleşik) Makamlarda Uygulamalar...92 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME FORMLARI 122 1. Toplu Eser Seslendirme Dereceleme Ölçeği...123 2. Öz Değerlendirme Formu...124 3. Grup Değerlendirme Formu...125 4. Öğrenci Gözleme Formu...126 5. Proje Değerlendirme Ölçeği...127 6. Akran Değerlendirme Formu...128 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARININ YANIT ANAHTARI 129 TERİMLER VE KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ 130 KAYNAKÇA 133 77
Hazırlık Çalışmaları Bu bölüm, yeni bilgilerin öğrenilmesi amacıyla ön bilgilerin harekete geçirilmesini amaçlar. Hazırlık Araştıralım Çalışmaları Etkinlikler için sınıfa getirilecek materyalleri içerir. Bu bölüm bir önceki derste öğretmen ve öğrenciler tarafından mutlaka incelenmelidir. Hazırlık Bilgi Çalışmaları Notu Konuya ilişkin bilgilerin verildiği bölümdür. Hazırlık Etkinlik Çalışmaları Öğrencilerin gerektiğinde ders öncesinde hazırlık yaparak sınıf içinde konuya yönelik etkin katılımını sağlamayı amaçlayan bölümdür. Hazırlık Okuma Çalışmaları Metni Konuya ya da etkinliğe yönelik metinleri belirtir. Hazırlık Ölçme Çalışmaları ve Değerlendirme Çalışmaları Öğrencilerin üniteyle ilgili öğrendiklerini; çoktan seçmeli, boşluk doldurmalı, doğru yanlış ve açık uçlu sorularla değerlendirmeyi amaçlayan bölümdür. 8
Ürün Dosyası Öğrencilerin, yapmış olduğu araştırma ve etkinliklerden seçerek sakladığı ürünlerin yerleştirildiği dosyadır. Ayrıca öğretmenin süreç değerlendirmesinde kullanacağı bir materyaldir. 1. EK: Toplu eser seslendirme dereceleme ölçeği: Öğrencilerin toplu eser seslendirmesi sırasında ölçütlerin gözlenmesi amacıyla hazırlanmıştır. 2. EK: Öz değerlendirme formu: Her konu sonunda öğrencinin kendisini değerlendirmesi için hazırlanmıştır. 3. EK: Grup değerlendirme formu: Grupça yapılan etkinliklerde grubun kendi kendini değerlendirmesi için hazırlanmıştır. 4. EK: Öğrenci gözlem formu: Yapılan etkinliklerde her bir öğrencinin öğretmen tarafından değerlendirilmesi için hazırlanmıştır. 5. EK: Proje değerlendirme ölçeği: Yapılan proje ödevlerinde her bir öğrencinin öğretmen tarafından değerlendirilmesi için hazırlanmıştır. 6. EK: Akran değerlendirme formu: İlgili bölümlerde öğrencinin arkadaşlarını değerlendirmesi için hazırlanmıştır. Arkadaşlar, güzel sanatların hepsinde ulus gençliğinin ne türlü ilerletilmesini istediğinizi bilirim. Bu yapılmaktadır. Ancak bunda en çabuk, en önde götürülmesi gerekli olan Türk müziğidir. Bir ulusun yeni değişikliğinde ölçü, müzikte değişikliği alabilmesi, kavrayabilmesidir... Ulusal ince duyguları, düşünceleri anlatan yüksek deyişleri, söyleşileri toplamak; onları bir gün önce genel son müzik kurallarına göre işlemek gerektir. Ancak bu şekilde Türk müziği yükselebilir, evrensel müzikteki yerini alabilir. Mustafa Kemal Atatürk 1 Kasım 1934 TBMM Açılış Konuşması ndan 9
1.ÖĞRENME ALANI BİRLİKTE ÇALMA
1. ÜNİTE BİRLİKTE ÇALMA TEKNİKLERİNİN GELİŞTİRİLMESİ Toplu Çalma Disiplini Transpoze Ederek (Aktarımlı) Çalma Topluluk İçerisinde Solo Uygulama Yapma
1 Toplu Çalma Disiplini Hazırlık Hazırlık Çalışmaları 1. Bugüne kadar gözlemlediğiniz çalgı topluluklarını, çalma disiplinleri açısından değerlendiriniz. Hazırlık Araştıralım Çalışmaları 1. Farklı akort aletlerini bularak sınıfa getiriniz. 2. Klasik Batı müziği, klasik Türk müziği ve Türk halk müziği çalgı topluluklarına ait kayıtların bulunduğu CD, DVD vb. araçları sınıfa getiriniz. 3. Daha önce toplulukla çalınmış bir eserin notasını sınıfa getiriniz. 4. 11. Sınıf Türk Müziği Çalgı Toplulukları (TMÇT) kitabınızın temel bilgiler ünitesini inceleyiniz. 1. Etkinlik Getirdiğiniz konser kayıtlarını sınıfta izleyip sanatçıların oturma düzenlerini ve şefle uyumlarını inceleyiniz. 2. Etkinlik 11. Sınıf Türk Müziği Çalgı Toplulukları (TMÇT) kitabının temel bilgiler ünitesinden anımsadıklarınızı sınıfta paylaşınız. 3. Etkinlik Çalgılarınızı, akort aletini ve birbirinizin sesini dinleyerek akort ediniz. Oturma düzenlerinizi ve sehpalarınızı kontrol ediniz. Bursa Büyükşehir Belediyesi Konservatuvarı Öğrencileri Çalgı Topluluğu 12
4. Etkinlik / a Aşağıdaki eserleri toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. Makamı: Rast Usulü : Nim sofyan ERDİ BAHAR Beste: Münir Nurettin SELÇUK Güfte: Vecdi BİNGÖL 13
4. Etkinlik / b Aşağıdaki eserleri toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. Makamı: Rast Usulü : Sofyan AÇILAN BİR GÜL GİBİ Güfte ve Beste: Dramalı Hasan HASGÜLER 14
5. Etkinlik / a Aşağıdaki türküyü toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. GÖNÜL GURBET ELE VARMA Yöresi : Gaziantep/ Sarılar Köyü Kimden Alındığı : Hüseyin KIRMIZIGÜL Derleyen : Muzaffer SARISÖZEN 2 2 2 2 2 2 Bursa Zeki Müren Güzel Sanatlar Lisesi Öğrencileri 15
5. Etkinlik / b Aşağıdaki türküyü toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. KALENİN BAŞINA EKERLER DARI Yöresi : Sivas / İmranlı Kimden Alındığı : Bebek İsmail Derleyen : Nida TÜFEKÇİ 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 16
5. Etkinlik / c Aşağıdaki türküyü toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. OLAM BOYUN KURBANI Azeri Türkü Hazırlık 6. Etkinlik Çalışmaları Seslendirilmek üzere sınıfa getirdiğiniz parçalardan bir repertuvar oluşturunuz. Hazırlık 7. Etkinlik Çalışmaları Şefinizle birlikte hazırladığınız repertuvarı toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. 17
2 Transpoze Ederek (Aktarımlı) Çalma Hazırlık Çalışmaları 1. Transpoze ve göçürme hakkında ne biliyorsunuz? 2. Batı ve Türk müziğinde transpozeyi gerektiren durumları araştırınız. 3. Daha önceden bildiğiniz eserleri farklı karar seslerinden başlayarak çalınız. Hazırlık Araştıralım Çalışmaları 1. Çalgılarınızın ses sınırlarını ve transpozeye elverişlilik durumlarını araştırınız. 2. Rast ve hicaz makamlarını, çalgınız üzerinde hangi seslere transpoze edebileceğinizi bulunuz. 3. Rast ve hicaz makamlarının Türk müziği ses sisteminde hangi perdelere transpoze edilip hangilerine edilemeyeceğini araştırınız (bk. 11. Sınıf Türk Müziği Çalgı Toplulukları ders kitabı, Türk Müziği Ses Perdeleri Tablosu, sayfa 80-81). 4. Türk halk müziği çalgılarından bağlamayı, transpozeye elverişlilik bakımından inceleyiniz. 5. Rast ve hicaz makamlarında birer parça seçerek çalışınız. 1. Etkinlik Seçtiğiniz ve çalıştığınız hicaz makamındaki eserin sekiz ölçüsünü sol üzerinden yazınız (büyük ikili pes e). 2. Etkinlik Seçtiğiniz ve çalıştığınız hicaz makamındaki eserin sekiz ölçüsünü mi üzerinden yazınız (tam dörtlü pes e). Hazırlık 3. Etkinlik Çalışmaları Seçtiğiniz ve çalıştığınız hicaz makamındaki eserin sekiz ölçüsünü re üzerinden yazınız (tam beşli pes e). 4. Etkinlik Seçtiğiniz ve çalıştığınız rast makamındaki bir eserin sekiz ölçüsünü fa üzerinden yazınız (büyük ikili pes e). 18
5. Etkinlik Seçtiğiniz ve çalıştığınız rast makamındaki eserin sekiz ölçüsünü re üzerinden yazınız (tam dörtlü pes e). 6. Etkinlik 7. Etkinlik Örnek makamların, çalgınızın üzerinde hangi perdelerde çalınıp hangilerinde çalınamayacağını sınıfta uygulamalı olarak anlatınız. Seçtiğiniz ve çalıştığınız rast makamındaki eserin sekiz ölçüsünü do üzerinden yazınız (tam beşli pes e). 8. Etkinlik Aşağıda verilen rast eseri tam dörtlü pes e transpoze ediniz. Makamı : Rast Usulü : Nim sofyan DARILDIN MI GÜLÜM BANA (Kanto) Anonim 19
Hazırlık 9. Etkinlik Çalışmaları 8. etkinlikte transpoze ettiğiniz eseri çalgınızla seslendiriniz. 10. Etkinlik Do müstezat ayağı nda yazılmış olan aşağıdaki türküyü fa perdesi ne göre yazınız. ARPA EKTİM BİÇEMEDİM Yöresi : Van Kimden Alındığı : Abdurrahman CABİROĞLU Derleyen : Muzaffer SARISÖZEN 11. Etkinlik 10. etkinlikte fa perdesi nde transpoze ettiğiniz türküyü çalgınızla seslendiriniz. 20
Hazırlık 1. Bilgi Çalışmaları Notu Geleneksel Türk müziğinde transpoze yapılmasının nedeni, ses sanatçısına uygun bir ton yakalama kaygısıdır. Türk sanat müziğinde bir eserin transpoze edildiği her perde için ayrı nota yazılmaz, transpoze kulaktan yapılır. Bir parçayı kulaktan transpoze ederken örneğin keman çalarken parçanın notalarını değiştirmek yerine, enstrümanın tuşesi üzerinde parmağın yeri değiştirilmelidir. Geleneksel Türk müziğinde kullanılan 1 ses, 4 ses, 5 ses çalma gibi terimler işlevsel olarak gerçeği yansıtmamaktadır. Sol kararlı bir parça 1 ses transpoze edildiğinde fa, 4 ses transpoze edildiğinde re, 5 ses transpoze edildiğinde ise do sesi üzerinden çalınmaktadır. Gerçekte; sol sesi, 1 ses transpoze edildiğinde fa sesine denk geliyorsa 4 ses transpoze edildiğinde do sesine, 5 ses transpoze edildiğinde de si bemol sesine denk gelmelidir. Bu karışıklığı ortadan kaldırmak için 1 ses, 4 ses, 5 ses gibi kavramlar yerine büyük 2 li, tam 4 lü, tam 5 li gibi aralık terimleri kullanılmalıdır. Sol Karar (Yerinden) Bir Ses Transpoze Dört Ses Transpoze Beş Ses Transpoze (B ) (T ) (T ) 2 4 5 Kürdi Beşlisi Yerinden Rast Beşlisi Yerinden Kürdi Beşlisi (B ) pes e Transpoze 2 2 Rast Beşlisi (B ) pes e Transpoze Kürdi Beşlisi (T ) pes e Transpoze 4 4 Rast Beşlisi (T ) pes e Transpoze Kürdi Beşlisi (T ) pes e Transpoze 5 5 Rast Beşlisi (T ) pes e Transpoze 21
2. Bilgi Notu Çok sesli müzikte orkestra içinde yer alan bazı çalgılar için teknik özeliklerinden dolayı farklı anahtar sistemleri kullanılır. Bu enstrümanlarda transpozeye ihtiyaç duyulur. Örneğin; si bemol klarnet, fa korno, mi bemol trompet vb. Bu çalgıların partileri, eserin tonu dışında farklı bir tonda yazılır ancak eserin tonunda duyulur. Çok sesli müzikte her parça belli bir ses ya da çalgı için özel olarak yazıldığından Türk müziğindeki gibi bir amaçla transpoze yapılmaz. Parçalar yazıldıkları tonda çalınır. Örneğin Mendelssohn Mi Minör Keman Konçertosu, Antonın Dvorak La Minör Çello Konçertosu vb. 3. Bilgi Notu Bağlamada Türk sanat müziği sazlarındaki kadar perde bulunmaz. Bu nedenle diziler her sese transpoze edilemez. Örneğin; kerem ayağı Türk sanat müziğindeki hüseyni dizisine karşılık gelir. Si bemol 2 ve fa diyez 3 alır. Kerem ayağı, bağlamada sadece si perdesine transpoze edilebilir. Çünkü si bemol 2 tınısını do diyez 3 perdesinden elde edebiliriz. Si bemol 2 tınısını do perdesine transpoze edemeyiz. Do re arasında si bemol 2 perdesinin işlevini görecek bir perde yoktur. Bazı bağlamaların özel bir işlemle perde sayısı artırılarak her türlü makamsal dizinin tüm perdelerde uygulanması mümkündür. Standart bağlamalarda ise koma seslerin tamamı bulunmamaktadır. Türk Halk Müziği Kız Öğrenci Korosu 22
3 Topluluk İçerisinde Solo Uygulama Yapma Hazırlık Çalışmaları 1. Bugüne kadar izlediğiniz ve dinlediğiniz çalgı topluluklarındaki (tüm müzik türlerinden) solo uygulamaları anımsayarak dinlediğiniz eserleri toplu çalma disiplinleri açısından değerlendiriniz. 2. Sözlü eserlerdeki solo uygulamaları ve çeşitlerini inceleyiniz. Hazırlık Araştıralım Çalışmaları 1. Taksim nedir? Çeşitleri nelerdir? Araştırınız. 2. Taksim türlerini kullanıldıkları yerlere göre araştırınız. 3. İçinde solo uygulamalar bulunan çeşitli çalgı topluluklarına ait CD ve VCD kayıtlarını sınıf ortamına getiriniz (sözlü eser, taksim vb.). 1. Etkinlik Sınıfa getirdiğiniz kayıtlardan örnekler izleyiniz. Nüans terimlerinin nasıl kullanıldığını inceleyiniz. 2. Etkinlik Taksim kayıtlarını inceleyiniz. İncelediğiniz kayıtları, Türk halk müziğindeki solo uygulamaları ile karşılaştırınız. Bilgi Notu 3. Etkinlik Aranızdan bir arkadaşınızı rast taksimi yapmak üzere seçiniz. Sözlü eserlerde çalgı topluluğu, önündeki solisti bastırmamalıdır. Saz bölümlerinde öne çıkmalı, sözlü bölümlerde geriye çekilmelidir. Bunu yaparken şefle, şef yoksa solistle uyum içinde olmalıdır. Eserin giriş ve final bölümlerinde, ölçü sayısı ya da metronomun değiştiği yerlerde ve eser içinde serbest ölçüyle söylenecek yerlerde asla solistten ayrı hareket etmemelidir. Şefe ya da soliste uymalıdır. 23
4. Etkinlik Aranızdan seçtiğiniz solist, aşağıdaki eseri seslendirirken toplu çalma kurallarına göre eşlik ediniz. Makamı : Rast Usulü : Nim Sofyan AĞLAMA DEĞMEZ HAYAT Güfte ve Beste: Mehmet ILGIN 5. Etkinlik Taksimi ve parçayı şefinizin kontrolünde birbirine bağlayarak çalınız. 24
6. Etkinlik Aranızdan seçtiğiniz solist, aşağıdaki Alaydım Elin Elime türküsünü seslendirirken toplu çalma kurallarına göre eşlik ediniz. ALAYDIM ELİN ELİME Yöresi : Şanlıurfa Kimden Alındığı : Mehmet GÜZELGÖZ Derleyen : Mehmet ÖZBEK V V K K K H 25
Hazırlık OKUMA Çalışmaları METNİ MUZAFFER SARISÖZEN Halk müziği ve halk oyunlarına gönül veren, büyük emek verip ömür tüketen kişilerin başında gelen Muzaffer Sarısözen, 1899 yılında Sivas ın Cami- i Kebir Mahallesi nde doğdu. Babası Sarıhatipzadelerden Şeyh Hüseyin Hüsnü Efendi, annesi Zeliha Hanım dır. Sivaslılar, Sarıhatipzadeleri Saçlıefendiler diye bilirler, Sarısözen i de Saçlıların Muzaffer diye tanırlardı. Sarısözen, ilk müzik şevk ve hevesini ailesinden almıştı. Beş erkek kardeş içinde Kemal ve Abdulkadir Sarısözen şairdi. Abdulkadir Sarısözen, türküler ve halk çalgılarıyla da yakından ilgilenirdi. Sarısözen, 1930 yılının Eylül ayında Millî Eğitim Müdürü olan Ahmet Kutsi Tecer ile tanışmış, onun 1930 yılında kurduğu Halk Şairlerini Koruma Derneği nde genel kâtip olmuştu. 1930 da kutlanan ilk halk şairleri bayramında Âşık Veysel, dikkatleri üzerinde toplamıştı. Bayram sonunda çıkarılan Sivas Halk Şairleri Bayramı adlı broşürde Sarısözen, Sivas Halayları başlıklı yazısını yayınlamış ve halayların notalarını koymuştu. Bu, büyük bir ihtimalle ülkemizde halaylar hakkında yazılmış ilk notalı makaleydi. 17 Ağustos 1937 de Halil Bedii Yönetken, Ulvi Cemal Erkin, Hasan Ferit Alnar, Necil Kazım Akses ve teknisyen Arif Etikan dan oluşan grup; derleme yapmak amacıyla Ankara dan Sivas a gitmişti. Ahmet Kutsi Tecer, Halil Bedii Yönetken e Sarısözen i tavsiye ederek onun gruba katılmasını söylemişti. Sarısözen; derleme gezilerinde kendi çabası ve emeği ile topladığı bağlama, cura, ney, kaval, çifte kaval, kemençe, tulum, davul, zurna, tef, darbuka gibi birçok halk sazından genişçe bir koleksiyon oluşturmuştu. Ne yazık ki ölümünden sonra onun bin bir emekle oluşturduğu halk sazları koleksiyonu ve on binlerce türkünün bulunduğu arşivi gereken ilgiyi görmemiş, kendi hâline terk edilmiştir. Muzaffer Sarısözen, halk müziğinin yanı sıra halk oyunlarına da büyük hizmetler vermiştir. 1950 yılında İtalya ve İspanya daki Avrupa Uluslararası Raks Müsabakaları na, Erzurum Bar Ekibi ve Davulcu Kara Yılan, Zurnacı Mümtaz Ardıç ile katılmış; Madrid de 68.000 kişinin önünde, Biariz ve San Sebastian da yapılan beş yarışmada ekip birinciliği almıştı. Muzaffer Sarısözen e kadar radyolarda düzenli ve programlı halk müziği çalışmaları olmamıştı. Yurttan Sesler topluluğunu kurduktan sonra programlarına kaynak kişileri ve bölge sanatçılarını davet eden Sarısözen, radyo sanatçılarına örnek dersler vermişti. Muzaffer Sarısözen, Yurttan Sesler topluluğunu yetiştirerek ilk koral halk müziği icrasını başlatmış ve toplu bağlama çalma geleneğinin uygulayıcısı olmuştur. Muzaffer Sarısözen, 1941 yılında Yurttan Sesler korosuna giren Neriman Altındağ la tanıştı ve 1951 yılında onunla evlendi. 04 Ocak 1963 tarihinde yaşamını yitirdi. 26
Hazırlık Ölçme ve Çalışmaları Değerlendirme Çalışmaları 1. Çargâh makamı dizisi tam dörtlü pese aktarıldığında (transpoze edildiğinde) dizinin birinci sesi aşağıdakilerden hangisi olur? A) Sol B) La C) Re D) Mi E) Fa 2. Rast dizisi tam beşli pese aktarıldığında (transpoze edildiğinde) dizinin beşinci sesi aşağıdakilerden hangisi olur? A) La B) Sol C) Do D) Mi E) Fa 3. Aşağıdakilerden hangisi toplu çalmanın gerekliliklerinden değildir? A) Çalgı ve notalarla birlikte hazırlıklı gelinmesi B) Toplu çalma öncesi bireysel çalışmaların yapılmaması C) Birbirini kontrol edip akort yapılarak çalışılması D) Toplulukla birlikte çalışılması E) Parçalar çalınırken topluluğun şefi takip etmesi 4. Aşağıdaki cümlelerin başına yargılar doğru ise D yanlış ise Y yazınız. ( ) Toplu çalmada birlikte yay çekme; ses kalitesi ve tını açısından önemlidir. ( ) Nüans terimleri şefe bakarak uygulanır. ( ) Başkalarını dinlemek yanlış çalmamıza neden olur. ( ) Çalarken izleyicilere bakmak hata yapmaya neden olur. ( ) Vurmalı çalgıları çalanlar şeften bağımsız olarak eseri hızlandırıp yavaşlatabilir. 5. Aşağıdaki cümlelerde noktayla belirtilen yerleri uygun sözcüklerle tamamlayınız. Türk müziğinde solistin ses özelliğine göre eserin farklı bir tona pesleştirilmesi veya tizleştirilmesi ile yapılır. Türk müziğinde çalınacak makamı tanıtmak amacıyla tek bir çalgı tarafından, serbest ölçüde ve doğaçlama olarak çalınan müzik formuna denir. Bir makamdan başka bir makama geçileceği zaman yapılan doğaçlamaya.. taksimi denir. 27
2.ÖĞRENME ALANI GELENEKSEL TÜRK MÜZİĞİ USULLERİ 28
1.ÜNİTE Birleşik Usuller Beş Zamanlı Birleşik Usul Altı Zamanlı Birleşik Usuller Yedi Zamanlı Birleşik Usuller Sekiz Zamanlı Birleşik Usuller Dokuz Zamanlı Birleşik Usuller On Zamanlı ve On Zamanlıdan Daha Büyük Zamanlı Birleşik Usuller
Hazırlık Çalışmaları 1. 11. Sınıf Türk Müziği Çalgı Toplulukları kitabınızın basit usuller ünitesindeki bilgileri anımsayarak arkadaşlarınızla paylaşınız. 2. 9, 10 ve 11. sınıfta çaldığımız Türk ve Batı müziği eserlerini ölçü ve usul kavramları üzerinden arkadaşlarınızla paylaşınız. 3. Türk aksağı, yürük semai, devr-i hindi, devr-i turan, düyek, müsemmen ve aksak usullerinde eserler dinleyiniz. Dinlediğiniz eserleri, usulleri açısından arkadaşlarınızla paylaşınız. 4. 5/8, 6/8, 7/8, 8/8 ve 9/8 ölçü sayılarında türküler dinleyiniz. Dinlediğiniz eserlerin ölçü sayıları hakkında arkadaşlarınızla tartışınız. Usul tablosunda yazılan usuller, kudüm vuruşları düşünülerek yazılmıştır. Buna göre, usul tablosu iki paralel çizgiden oluşur. Üst çizgi kudümün sağ yuvarlağını, alt çizgi ise sol yuvarlağını ifade eder. Ancak sol yuvarlakta sadece sol elle değil her iki elle de vurulur. Bunu göstermek için ise nota sapları gözetilir. Yukarı çekilen saplar sağ eli, aşağı çekilenler de sol eli gösterir. Vuruşlar kudüm olmadığında dizde yapılır. Aşağıda, dizde çalınırken vuruşların hangi elle, hangi dize yapılacağı belirtilmiştir. Örnek: Hazırlık 1. Bilgi Çalışmaları Notu Sağ elle, sol yuvarlağa vurulur (kudüm). Sağ elle, sağ dize vurulur (diz). 4 4 Sağ elle, sağ yuvarlağa vurulur (kudüm). Sağ elle, sağ dize vurulur (diz). Sol elle, sol yuvarlağa vurulur (kudüm). Sol elle, sol dize vurulur (diz). 30
Hazırlık 2. Bilgi Çalışmaları Notu Usullerde Kullanılan (Darp) Vuruş Terimleri Düm Sağ elle sağ yuvarlağa Uzun Tek Sol elle sol yuvarlağa Uzun Tek Sol elle sol yuvarlağa Kısa Tek - kâ Tek Sağ elle sol yuvarlağa Uzun kâ Sol elle sol yuvarlağa Uzun Ta - hek Ta Sol elle sol yuvarlağa Uzun hek Te - ke Her iki darp her iki yuvarlağa (Tek başına farklı vuruş terimlerinden sonra da gelebilmektedir.) Uzun Te Sağ elle sol yuvarlağa Kısa ke Sol elle sol yuvarlağa Kısa Te - kâ Te Sağ elle sol yuvarlağa Kısa kâ Sol elle sol yuvarlağa Uzun Dü - me Dü Sağ elle sağ yuvarlağa Kısa me Sol elle sol yuvarlağa Kısa Sol el Sağ el Sağ el Tek Ta kâ me ke Tek Te Düm Dü Hek Sağ Sol Düm Te Tek Dü Düm ke kâ me Ta Hek Tek NOT : Sapları yukarı bakan notalar sağ elle vurulacak, sapları aşağı bakan notalar sol elle vurulacak. 31
1 Beş Zamanlı Birleşik Usul Hazırlık Araştıralım Çalışmaları 1. Türk aksağı usulü hakkında araştırma yapınız. Araştırma sonuçlarını arkadaşlarınızla paylaşınız. 2. Türk aksağı usulünde bir eser seçerek sınıfa getiriniz. 3. 5/8 lik ölçü sayısında bir türkü bulup sınıfa getiriniz. 1. Etkinlik Türk aksağı ile ilgili yaptığınız araştırmada elde ettiğiniz vuruş tablosunu (8 lik, 4 lük ve 2 lik birimle) tahtaya yazınız. 2. Etkinlik Türk aksağı usulünde bulduğunuz örnek eserin yazılı notasından dört ölçülük kısmını tahtaya yazınız. Kuvvetli ve zayıf zamanlarını tespit ediniz. 3. Etkinlik a. Örnek eserin bonasını yapınız. b. Bona yaparken usul vurunuz. Hazırlık 4. Etkinlik Çalışmaları Sınıfa getirdiğiniz 5/ 8 lik türkünün bonasını, vuruşlarını yaparak okuyunuz. 5. Etkinlik Aşağıdaki eseri toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. SULTAN-I YEGÂH SİRTO Makamı : Sultan-ı Yegâh Usulü : Türk Aksağı Beste: Sadi IŞILAY 32
33
6. Etkinlik Aşağıdaki türküyü toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. VARDIM HİNDELİNE KUMAŞ GETİRDİM Yöresi : Erzincan Kimden Alındığı : Turan ENGİN Derleyen : Yücel PAŞMAKÇI Bursa Zeki Müren Güzel Sanatlar Lisesi Öğrencileri 34
2 Altı Zamanlı Birleşik Usuller Hazırlık Araştıralım Çalışmaları 1. Yürük semai usulü hakkında araştırma yapınız. Araştırma sonuçlarını arkadaşlarınızla paylaşınız. 2. Yürük semai usulünde bir eser seçerek sınıfa getiriniz. 3. Diğer altı zamanlı usuller nelerdir? Adlarını öğreniniz. 4. 6/8 lik ölçü sayısında bir türkü bulup sınıfa getiriniz. Hazırlık 1. Etkinlik Çalışmaları Yürük semai ile ilgili yaptığınız araştırmada elde ettiğiniz vuruş tablosunu (8 lik, 4 lük ve 2 lik birimle) tahtaya yazınız. 2. Etkinlik Yürük semai usulünde bulduğunuz örnek eserin yazılı notasından dört ölçülük kısmını tahtaya yazınız. Kuvvetli ve zayıf zamanlarını tespit ediniz. 3. Etkinlik a. Örnek eserin bonasını yapınız. b. Bona yaparken usul vurunuz. Hazırlık 4. Etkinlik Çalışmaları Sınıfa getirdiğiniz 6/8 lik türkünün bonasını, vuruşlarını yaparak okuyunuz. Hazırlık 5. Etkinlik Çalışmaları Diğer 6/8 lik usuller ile ilgili edindiğiniz bilgileri arkadaşlarınızla paylaşınız. 35
6. Etkinlik Aşağıdaki eseri toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. Makamı : Acem - Aşiran Usulü : Yürük Semai GEL EY DENİZİN NAZLI KIZI Beste: Aleko BACANOS 36
7. Etkinlik Aşağıdaki türküyü toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. GAŞI KEMANA BENZER Yöresi : Azeri Türkü Kimden Alındığı : Handan UYSAL Derleyen : Handan UYSAL 37
3 Yedi Zamanlı Birleşik Usuller Hazırlık Araştıralım Çalışmaları 1. Devrihindi ve devrituran usulleri hakkında araştırma yapınız. Araştırma sonuçlarını arkadaşlarınızla paylaşınız. 2. Devrihindi ve devrituran usulünde birer eser seçerek sınıfa getiriniz. 3. 7/8 lik ölçü sayısında bir eser bulup sınıfa getiriniz. Hazırlık 1. Etkinlik Çalışmaları Devrihindi ve devrituran usulleri ile ilgili yaptığınız araştırmada elde ettiğiniz vuruş tablolarını (8 lik, 4 lük ve 2 lik birimle) tahtaya yazınız. 2. Etkinlik Devrihindi ve devrituran usullerinde bulduğunuz örnek eserlerin yazılı notasından dörder ölçülük kısmını tahtaya yazınız. Kuvvetli ve zayıf zamanlarını tespit ediniz. Hazırlık 3. Etkinlik Çalışmaları a. Örnek eserin bonasını yapınız. b. Bona yaparken usul vurunuz. Hazırlık 4. Etkinlik Çalışmaları Sınıfa getirdiğiniz 7/8 lik türkünün bonasını, vuruşlarını yaparak okuyunuz. 38
5. Etkinlik Aşağıdaki eseri toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. Makamı : Nihavent Usulü : Devr-i Hindi YAR SENDEN KALINCA AYRI Beste: M. Nurettin SELÇUK 39
6. Etkinlik Aşağıdaki eseri toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. Makamı : Hüseyni Usulü : Devr-i Turan Çok Yürük ALİ REİSİN TAKASI Güfte ve Beste: Mutlu TORUN 40
7. Etkinlik Aşağıdaki türküyü toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. GÖKYÜZÜNDE BÖLÜK BÖLÜK DURNALAR Yöresi : Merzifon Kimden Alındığı : Âşık Musa ASLAN Derleyen : Muzaffer SARISÖZEN 41
4 Sekiz Zamanlı Birleşik Usuller Hazırlık Araştıralım Çalışmaları 1. Düyek ve müsemmen usulleri hakkında araştırma yapınız. Araştırma sonuçlarını arkadaşlarınızla paylaşınız. 2. Düyek ve müsemmen usullerinde birer eser seçerek sınıfa getiriniz. 3. 8/8 lik ölçü sayısında bir türkü bulup sınıfa getiriniz. 1. Etkinlik Hazırlık 2. Etkinlik Çalışmaları Düyek ve müsemmen usulleri ile ilgili yaptığınız araştırmada elde ettiğiniz vuruş tablosunu (8 lik, 4 lük ve 2 lik birimle) tahtaya yazınız. Düyek ve müsemmen usullerinde bulduğunuz örnek eserin yazılı notasından dörder ölçülük kısımlarını tahtaya yazınız. Kuvvetli ve zayıf zamanlarını tespit ediniz. Hazırlık 3. Etkinlik Çalışmaları a. Örnek eserin bonasını yapınız. b. Bona yaparken usul vurunuz. Hazırlık 4. Etkinlik Çalışmaları Sınıfa getirdiğiniz 8/8 lik türkünün bonasını, vuruşlarını yaparak okuyunuz. 5. Etkinlik Aşağıdaki türküyü toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. BANA KARA DİYEN DİLBER Yöresi : Denizli - Çal Kimden Alındığı : Musa İNAN Derleyen : Ahmet YAMACI 42
6. Etkinlik Aşağıdaki eseri toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. Makamı : Buselik RÜZGÂR KIRDI DALIMI Güfte : Fuad Edip BAKSI Usulü : Düyek Beste : Selâhattin ERKÖSE 43
7. Etkinlik Aşağıdaki eseri toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. GÖNLÜM ÖZLEDİKÇE GÖRÜRDÜM Makamı : Muhayyer Kürdi Usulü : Düyek Beste : Sadettin KAYNAK 44
45
5 Dokuz Zamanlı Birleşik Usuller Hazırlık Araştıralım Çalışmaları 1. Aksak usul hakkında araştırma yapınız. Araştırma sonuçlarını arkadaşlarınızla paylaşınız. 2. Aksak usulünde bir eser seçerek sınıfa getiriniz. 3. Diğer dokuz zamanlı usuller nelerdir? Adlarını öğreniniz. 4. 9/8 lik ölçü sayısında bir türkü bulup sınıfa getiriniz. 1. Etkinlik Aksak usulü ile ilgili yaptığınız araştırmada elde ettiğiniz vuruş tablosunu (8 lik, 4 lük ve 2 lik birimle) tahtaya yazınız. 2. Etkinlik Aksak usulünde bulduğunuz örnek eserin yazılı notasından dörder ölçülük kısımlarını tahtaya yazınız. Kuvvetli ve zayıf zamanlarını tespit ediniz. Hazırlık 3. Etkinlik Çalışmaları a. Örnek eserin bonasını yapınız. b. Bona yaparken usul vurunuz. Hazırlık 4. Etkinlik Çalışmaları Sınıfa getirdiğiniz 9/8 lik türkünün bonasını, vuruşlarını yaparak okuyunuz. 5. Etkinlik Diğer 9/8 lik usuller ile ilgili edindiğiniz bilgileri arkadaşlarınızla paylaşınız. 46
6. Etkinlik Aşağıdaki eseri toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. Makamı : Sabâ Usulü : Aksak BİR ESMERE GÖNÜL VERDİM Güfte ve Beste : Tanburi Mustafa Çavuş 47
7. Etkinlik Aşağıdaki türküyü toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. FERAYE Yöresi : Muğla Kimden Alındığı : Galip BİLGİLİ - Raziye GÜLTEN Derleyen : Muzaffer SARISÖZEN 48
6 On Zamanlı ve On Zamanlıdan Daha Büyük Zamanlı Birleşik Usuller Hazırlık Araştıralım Çalışmaları 1. Curcuna (aksak semai) usulü hakkında araştırma yapınız. Araştırma sonuçlarını arkadaşlarınızla paylaşınız. 2. Curcuna usulünde bir eser seçerek sınıfa getiriniz. 3. Diğer on zamanlı usuller nelerdir? Adlarını öğreniniz. 4. 10/8 lik ölçü sayısında bir türkü bulup sınıfa getiriniz. 5. On zamanlıdan daha büyük zamanlı birleşik usuller hakkında bir araştırma yapınız. Örnek eserler dinleyiniz. Hazırlık 1. Etkinlik Çalışmaları Curcuna usulü ile ilgili yaptığınız araştırmada elde ettiğiniz vuruş tablosunu (8 lik, 4 lük ve 2 lik birimle) tahtaya yazınız. Hazırlık 2. Etkinlik Çalışmaları Curcuna usulünde bulduğunuz örnek eserin yazılı notasından dörder ölçülük kısımlarını tahtaya yazınız. Kuvvetli ve zayıf zamanlarını tespit ediniz. Hazırlık 3. Etkinlik Çalışmaları a. Örnek eserin bonasını yapınız. b. Bona yaparken usul vurunuz. Hazırlık 4. Etkinlik Çalışmaları Sınıfa getirdiğiniz 10/8 lik türkünün bonasını, vuruşlarını yaparak okuyunuz. Hazırlık 5. Etkinlik Çalışmaları Diğer 10/8 lik usuller ile ilgili edindiğiniz bilgileri arkadaşlarınızla paylaşınız. 49
6. Etkinlik Aşağıdaki eseri toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. Makamı : Nihavent Usulü : Curcuna GÖNÜL NEDİR BİLENE Güfte ve Beste: Sadettin KAYNAK 50
7. Etkinlik Aşağıdaki türküyü toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. ÇALIN DAVULLARI Yöresi : Rumeli Kimden Alındığı : Hüseyin YALTIRAK Derleyen : Nihat KAYA 51
Hazırlık 1. Bilgi Çalışmaları Notu Beş, altı ve yedi zamanlı usullerin vuruşları ile velveleli vuruş şekilleri aşağıdaki tablolarda gösterilmiştir. Türk Aksağı Düm Dü Velveleli Düm 5 8 5 8 Tek Tek me Tek Tek Yürük Semai Velveleli Düm Düm Düm Tek Dü Tek 6 8 6 8 Tek Tek Tek kâ me kâ Devr-i Hindi Velveleli Düm Düm Düm Te Tek Tek 7 8 7 8 Tek Tek Tek Tek ke kâ kâ Devr-i Turan Düm Dü Velveleli Dü Düm 7 8 7 8 Tek Tek me me Tek Tek 52
Hazırlık 2. Bilgi Çalışmaları Notu Sekiz, dokuz ve on zamanlı usullerin vuruşları ile velveleli vuruş şekilleri aşağıdaki tablolarda gösterilmiştir. Düyek Velveleli Düm Düm Düm Te Tek Dü Düm Te 8 8 8 8 Tek Tek Tek ke kâ me Tek ke Müsemmen Velveleli Düm Düm Te Tek Tek Te 8 8 8 8 Tek Tek kâ kâ kâ ke Aksak Velveleli Düm Te Düm Düm Te Tek Dü Düm 9 8 9 8 ke Tek Tek ke kâ me Tek Tek Curcuna / Aksak Semai Velveleli Düm Te Düm Düm Te Tek Te Dü Düm 10 8 10 8 kâ Tek Tek ke kâ ke me Tek Tek 53
Hazırlık 3. Bilgi Çalışmaları Notu Kitapta anlatılan usullerin dışında Türk müziğinde kullanılmakta olan 124 zamanlıya kadar birçok usul vardır. 20 zamanlıdan uzun ve 4 e bölünebilen ( 20-24 - 28-32 zamanlı) usuller 4/4 lük sofyan usulünde çalınabilirler. Kitabımızda kolay çalınabilmesi adına ölçü çizgileri 4/4 lük şekilde kullanılmıştır. Türk müziğinde kullanılan usullerin listesi aşağıda verilmiştir. USUL LİSTESİ Usul Adı Usul Adı Usul Adı 2 Nim Sofyan 11 Tek Vuruş 3 Semai Birleşik Sofyan 24 Nim Sakil Çember 4 Sofyan İkiz Aksağı Evsat 12 26 5 Türk Aksağı Frenkçin Beste Devr-i Revanı Yürük Semai Nim Çember Devr-i Kebir 6 Sengin Semai Nim Evsat 28 Firengifer Darp 13 Şarkı Devr-i Revanı Remel 7 8 Devr-i Hindi Bektaşi Devr-i Revanı Hafif Devr-i Turan 14 Mevlevi Ayin Devr-i Rev. 32 Muhammes Düyek / Ağır Düyek Raksan Berefşan 15 Müsemmen Bektaşi Raksanı 48 Sakîl Aksak Çifte Düyek 60 Nim Zencir 9 Ağır/ Orta Aksak Nim Hafif 64 Havî 16 Yürük Aksak Nim Berafşan 88 Darb- ı Fetih Raks Aksağı Fer (Fer i) 120 Zencir Evfer Oynak Curcuna/ Aksak Semai 17 Turan Semaisi Nim Devir 18 Darb- ı Türki 124 Cihar (Çar) Darbeyn 10 Aksak Semai Evferi Lenkfahte Ceng- i Harbi 20 Fahte 21 Durak Evferi 22 Hezeç Hazırlık 8. Etkinlik Çalışmaları On zamanlıdan daha büyük zamanlı birleşik usullerle ilgili araştırmanızı sınıfta paylaşınız. 54
9. Etkinlik Aşağıdaki türküyü toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. KAR YAĞAR BARDAN BARDAN Yöresi : Sivas Kimden Alındığı : Remziye AKKAPLAN Derleyen : Nida TÜFEKÇİ 55
Hazırlık OKUMA Çalışmaları METNİ MÜNİR NURETTİN SELÇUK 1900 yılında İstanbul un Sarıyer semtinde doğdu. Divan- ı Hümayun muavini ve Darülfünun İlahiyat Şubesi muallimlerinden Mehmed Nuri Bey ile Fatma Hanife Hanım ın oğludur. On beş yaşında Darü l Feyz i Musiki Cemiyetine öğrenci olarak girdi. Üç yıl sonra da hanendelerinden biri olduğu bu topluluğun konserlerine çıktı. Çocuk yaşlarından itibaren sesinin güzelliği ile dikkat çekmeye başladı. Ailesinin ısrarı ile öğrenim için gittiği Macaristan dan 1917 yılında geri döndü. Darü l Feyz i Musiki Cemiyetine devam etti. Zekaizade Ahmet Irsoy dan ve Bestenigâr Ziya Bey den müzik dersleri aldı. Ali Rıfat Çağatay ın başkanlığındaki Şark Musiki Cemiyetine girdi. Kurucuları arasında yer aldığı bu dernekteyken Bestenigar Ziya Bey le birçok fasıl meşk etti. Genç Münir Nurettin ilk kez Şark Musiki Cemiyeti nin konserlerinde solist olarak parladı. Münir Nurettin, bestekârlığa 1920 yılında Tevfik Fikret in Bu Bir Teranedir şiirine yaptığı bir besteyle başladı. Daha sonra, kendi yazdığı Sensiz Ey Şuh Gözlerim Avare Kalbim Ağlıyor adlı eseri besteledi. Bu iki eserden sonra yirmi yıl süreyle beste yapmadı. Münir Nurettin; 1923 yılında askerliği sırasında Mızıka- ı Hümayunda, askerlik sonrası ise Riyaset- i Cumhur Musiki Heyetinde çalıştı. Sanatçı, eski okuyuşla yeni anlayışı birleştirerek çok farklı bir üslupla 1928 de Sahibinin Sesi firmasında ilk plaklarını yaparak dikkatleri üzerine çekti. Aynı yıl Paris e giderek ses tekniği konusunda öğrenim gördü. Özgün bir ses tekniği eğitimi görmüş ilk Türk müziği ses sanatçısı olan Münir Nurettin, 19. yüzyıl İtalyan opera şarkıcılığının izlerini taşıyan icra üslubu Bel Canto dan etkilendi. Türk müziğine tek başına konser verme geleneğini getiren sanatçı; Paris dönüşü, 1930 yılında, Beyoğlu ndaki Fransız Tiyatrosu (şimdiki Dormen Tiyatrosu) nda kemanî Nubar Tekyay, kemençeci Ruşen Kam, tanburi Mesut Cemil ve kanunî Artaki Candan ın sazları eşliğinde yepyeni bir anlayışla ilk solo konserini verdi. Bu konserle büyük ilgi topladı ve hayranlık uyandırdı. Konserlerde frak giyen ve ayakta şarkı söyleyen sanatçı, Batıdan gelen opera, tango gibi etkileri, Türk müziği okuyuş üslubuna dâhil etti. Beste çalışmalarına asıl 1940-1941 yıllarından sonra başlayan Münir Nurettin, İstanbul a döndükten sonra otuz yılı aşkın bir süreyle İstanbul Belediye Konservatuarı İcra Heyetinde görev yaptı. Birçok sanatçının yetişmesine katkıda bulunan Selçuk un özel olarak ders verdiği kişiler arasında, Türk müziği ses sanatçısı Alâeddin Yavaşça da vardır. Dünya müzik çevrelerinde de büyük ilgi görmüş olan sanatçı, 27 Nisan 1981 de vefat etmiştir. 56
Hazırlık Ölçme Çalışmaları ve Değerlendirme Çalışmaları 1. Aşağıda usullerle ilgili olarak verilen bilgilerden hangisi doğrudur? A) Müsemmen on zamanlı bir usuldür. B) Düm terimi sol elle sol yuvarlağa vurulur. C) Devrituran yedi zamanlı bir usuldür. D) Türk aksağı yedi zamanlı bir usuldür. E) Tek terimi sol elle sağ yuvarlağa vurulur. 2. Aşağıdakilerden hangisi yürük semai usulünün velveleli tablosudur? A) Düm Düm B) Düm 6 8 7 8 Tek Tek Tek Tek Tek C) Düm Te Düm D) Düm Tek Dü Tek 10 8 6 8 kâ Tek Tek kâ me kâ E) Düm 8 8 Tek Tek 3. Aşağıdakilerden hangisi on zamanlı usulden büyük bir usuldür? A) Evfer B) Sofyan C) Türk aksağı D) Devrihindi E) Frenkçin 4. Aşağıdaki cümlelerin başına yargılar doğru ise D yanlış ise Y yazınız. ( ) Usul tablosu iki paralel çizgiden oluşur. Üstteki çizgi kudümün sağ yuvarlağını, alttaki çizgi kudümün sol yuvarlağını ifade eder. ( ) Devrihindi ve devrituran usulleri dokuz zamanlı usullerdir. ( ) Yirmi zamanlıdan uzun ve dörde bölünebilen usuller 4/4 lük sofyan usulünde çalınabilirler. ( ) Türk halk müziğinde 9/8 lik türküler müsemmen usulünde yazılır. 5. Aşağıdaki cümlelerde noktayla belirtilen yerleri uygun sözcüklerle tamamlayınız. Türk müziğinde muhtelif vuruşlardan meydana gelmiş ritim kalıplarına... denir. Müzik eserinde vuruş süreleri birbirine eşit bölümlerden her birine... denir. 57
3.ÖĞRENME ALANI GELENEKSEL TÜRK MÜZİĞİ MAKAMLARI 58
1. ÜNİTE ŞED (GÖÇÜRÜLMÜŞ) MAKAMLAR Şed (Göçürülmüş) Makamlarda Uygulamalar
1 Şed (Göçürülmüş) Makamlarda Uygulamalar Hazırlık Çalışmaları 1. Kitabımızın ikinci öğrenme alanında yer alan Geleneksel Türk Müziği Usulleri konusunu gözden geçiriniz. 2. 11. Sınıf Türk Müziği Çalgı Toplulukları ders kitabındaki Basit Makamlar ve Ana Usuller konusunu tekrar ediniz. Hazırlık Araştıralım Çalışmaları 1. Şed makam kavramını araştırınız. 2. Türk müziğinde sıklıkla kullanılan mahur, acemaşiran, nihavent, sultan-ı yegâh, kürdili hicazkâr, zirgüleli suzinak ve hicazkâr makamlarının hangi basit makamın şed makamı olduğunu bularak, özelliklerini araştırıp sunum hazırlayınız. 3. Türk halk müziğindeki ayaklarla hangi şed makamların benzer özellik gösterdiğini araştırınız. 4. Şed makamlarda yazılmış eserler bulunuz. 5. Şed makamlarda eserlerin seslendirildiği konser ve dinletilerden oluşan DVD veya CD leri sınıf ortamında arkadaşlarınızla paylaşınız. Farklı akort aletlerini bularak sınıfa getiriniz. Hazırlık 1. Etkinlik Çalışmaları Şed makam kavramıyla ilgili bulduğunuz bilgileri sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 2. Etkinlik Türk müziğinde sıklıkla kullanılan mahur, acemaşiran, nihavent, sultan-ı yegâh, kürdili hicazkâr, zirgüleli suzinak ve hicazkâr makamları ile ilgili hazırladığınız sunumları sınıfta uygulayınız. Hazırlık 3. Etkinlik Çalışmaları Aşağıdaki mahur dizisinde noktayla gösterilen yerleri doldurunuz. T T "Rast"ta Çargâh Beşlisi "Nevâ"da Çargâh Dörtlüsü T İnici özelliktedir. Çargâh makamının şed makamıdır. Hazırlık 4. Etkinlik Çalışmaları Çalgınızla mahur makamı dizisini seslendiriniz. 60
5. Etkinlik / a Aşağıdaki mahur eseri inceleyiniz. Solfejini yapınız. Eseri, toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. VER SÂKİ Makamı : Mahur Güfte : Cemal Edhem YEŞİL Usulü : Aksak Beste : Refik FERSAN 61
5. Etkinlik / b Aşağıdaki mahur eseri inceleyiniz. Solfejini yapınız. Eseri, toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. Makamı : Mahur Usulü : Nim Sofyan OTOMOBİL UÇAR GİDER Güfte ve Beste: Münir Nureddin SELÇUK 5. Etkinlik / c Aşağıdaki mahur eseri inceleyiniz. Solfejini yapınız. Eseri, toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. Makamı : Mahur Usulü : Aksak Semâi MÂHÛR SAZ SEMÂİSİ Beste : Refik Talât ALPMAN 62
63
5. Etkinlik / d Aşağıdaki türküyü inceleyiniz. Solfejini yapınız. Eseri, toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. İNDİM YÂRİN BAHÇESİNE Yöresi : Elazığ Kimden Alındığı : Faik BUZ - Mevlüt CANAYDIN Derleyen : Muzaffer SARISÖZEN Hazırlık 6. Etkinlik Çalışmaları Aşağıdaki acemaşiran dizisinde noktayla belirtilen yerleri uygun sözcüklerle tamamlayınız. T T B T T "Acemaşiran"da... Beşlisi T İnici özelliktedir. Çargâh makamının şed makamıdır. B "Çargâh"ta... Dörtlüsü 64
Hazırlık 7. Etkinlik Çalışmaları Çalgınızla acemaşiran dizisini seslendiriniz. (Makamda dolaşınız.) 8. Etkinlik / a Aşağıdaki acemaşiran eseri inceleyiniz. Solfejini yapınız. Eseri, toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. GÖNLÜM DÜŞÜYOR ÇIRPINARAK GİZLİ KEMENDE (SANDAL) Makamı : Acemaşiran Usulü : Yürük Aksak Güfte: Turgut TARHAN Beste : İsmail Baha SÜRELSAN 65
8. Etkinlik / b Aşağıdaki acemaşiran eseri inceleyiniz. Solfejini yapınız. Eseri, toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. EY ÇEŞM-İ AHU MEHLİKA Makamı : Acemaşiran Usulü : Semai Güfte ve Beste: Nikoğos Ağa 66
Hazırlık 9. Etkinlik Çalışmaları Aşağıda inici ve çıkıcı olarak verilen nihavent dizilerindeki noktayla belirtilen yerleri doldurunuz. Hangi makamın şeddi olduğunu yazınız. T B A 12 "Rast"ta Buselik Beşlisi "Nevâ"da Hicâz Dörtlüsü S T "Nevâ"da Kürdi Dörtlüsü T B "Rast"ta Buselik Beşlisi Buselik makamının şed makamıdır. Çıkıcı iken... dörtlüsü, inici iken... dörtlüsü kullanılır. Hazırlık 10. Etkinlik Çalışmaları Çalgınızla nihavent makam dizisini seslendiriniz. 67
11. Etkinlik / a Aşağıdaki nihavent eseri inceleyiniz. Solfejini yapınız. Eseri, toplu çalmaa kurallarına uyarak seslendiriniz. Makamı : Nihavent Usulü : Nim Sofyan Nihavent LONGA Beste : Kevser Hanım 68
11. Etkinlik / b Aşağıdaki nihavent eseri inceleyiniz. Solfejini yapınız. Eseri, toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. Makamı : Nihavent Usulü : Curcuna GÖZE Mİ GELDİN Beste: Osman Nihat AKIN 69
11. Etkinlik / c Aşağıdaki türküyü inceleyiniz. Solfejini yapınız. Eseri, toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. BİR ATAŞ VER CİGARAMI YAKAYIM Yöresi : İzmir Kimden Alındığı : Çetin BOZALAN Derleyen : Durmuş YAZICIOĞLU 70
Hazırlık 12. Etkinlik Çalışmaları Aşağıda inici ve çıkıcı olarak verilen sultan-ı yegâh dizilerindeki nokta ile belirtilen yerleri doldurunuz. Hangi makamın şeddi olduğunu yazınız. T B T T S A 12 S "Yegâh"ta... Beşlisi "Dügâh"ta Hicaz Dörtlüsü T B "Dügâh"ta Kürdi Dörtlüsü "Yegâh"ta Buselik Beşlisi T Buselik makamının şed makamıdır. Çıkıcı iken... dörtlüsü, inici iken... dörtlüsü kullanılır. Hazırlık 13. Etkinlik Çalışmaları Çalgınızla sultan-ı yegâh makam dizisini seslendiriniz. 71
14. Etkinlik / a Aşağıdaki sultan-ı yegâh eseri inceleyiniz. Solfejini yapınız. Eseri, toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. KAÇINCI FASL-I BAHAR BU Makamı : Sultan-ı Yegâh Usulü : Düyek Güfte Beste : H. Münir EBCİOĞLU : Cevdet ÇAĞLA 72
14. Etkinlik / b Aşağıdaki sultan-ı yegâh eseri inceleyiniz. Solfejini yapınız. Eseri, toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. Makamı : Sultan-ı Yegâh Usulü : Curcuna SEVİLDİM SANMA Beste : A. Sami TOKER 73
14. Etkinlik / c Aşağıdaki sultan-ı yegâh eseri inceleyiniz. Solfejini yapınız. Eseri, toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. Makamı : Sultan-ı Yegâh SEN ŞARKI SÖYLEDİĞİN ZAMAN Güfte : İsmet BOZDAĞ Usulü : Nim Sofyan Beste : Münir Nurettin SELÇUK 74
75
Hazırlık 15. Etkinlik Çalışmaları Aşağıdaki kürdilihicazkâr dizisinde nokta ile belirtilen yeri uygun sözcükle tamamlayınız. B T T T B "Rast"ta... Dörtlüsü "Çargâh"ta Buselik Beşlisi Kürdilihicazkâr makamı, inici özelliktedir. Kürdî makamının şed makamıdır. Hazırlık 16. Etkinlik Çalışmaları Çalgınızla kürdilihicazkâr makam dizisini seslendiriniz. 17. Etkinlik / a Aşağıdaki kürdilihicazkâr eseri inceleyiniz. Solfejini yapınız. Eseri, toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. BİR KENDİ GİBİ ZALİMİ SEVMİŞ YANIYORMUŞ Makamı : Kürdilihicazkâr Güfte : Lemii ADLI Usulü : Sengin Semai Beste : Lemii ADLI 76
17. Etkinlik / b Aşağıdaki kürdilihicazkâr eseri inceleyiniz. Solfejini yapınız. Eseri, toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. Makamı : Kürdilihicazkâr KÜRDİLİHİCAZKÂR LONGA Beste : Kemani Sebuh Usulü : Sofyan 77
17. Etkinlik / c Aşağıdaki kürdilihicazkâr eseri inceleyiniz. Solfejini yapınız. Eseri, toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. Makamı : Kürdilihicazkâr Usulü : Aksak Semai KÜRDİLİHİCAZKÂR SAZ SEMAİ Beste : Kemani Tatyos Efendi 78
79
Hazırlık 18. Etkinlik Çalışmaları Aşağıdaki zirgüleli suzinak dizisinde noktayla belirtilen yerleri uygun sözcüklerle tamamlayınız. S A 12 S T "Rast"ta... Beşlisi "Nevâ"da Hicaz Dörtlüsü Zirgüleli suzinak makamı çıkıcı özelliktedir. Zirgüleli hicâz makamının şed makamıdır. Hazırlık 19. Etkinlik Çalışmaları Çalgınızla zirgüleli suzinak makamı dizisini seslendiriniz. Bu makam üzerinde doğaçlama taksim yapınız. 20. Etkinlik / a Aşağıdaki zirgüleli suzinak eseri inceleyiniz. Solfejini yapınız. Eseri, toplu çalma ZİRGÜLELİ SUZİNAK Makamı : Zirgüleli Suzinak Usulü : Oynak Beste : Osman PEHLİVAN 80
20. Etkinlik / b Aşağıdaki suzinak eseri inceleyiniz. Solfejini yapınız. Eseri, toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. Makamı : Suzinak SUZİNAK PEŞREV Beste : Kemani Tatyos Efendi Usulü : Sofyan 25 81
28 31 35 39 41 43 45 47 49 51 53 82
55 57 59 61 63 66 69 72 75 78 80 83
Hazırlık 21. Etkinlik Çalışmaları Aşağıdaki hicazkâr dizisinde noktayla belirtilen yerleri uygun sözcüklerle tamamlayınız. S "Neva"da Hicaz Dörtlüsü T S A 12 "Rast"ta... Beşlisi S Zirgüleli hicaz makamının sol (rast) perdesindeki inici şeddidir. Aynı zamanda zirgüleli suzinak makamının aynı yerde inici olanıdır. Hazırlık 22. Etkinlik Çalışmaları Çalgınızla hicazkâr makam dizisini seslendiriniz. 23. Etkinlik / a Aşağıdaki hicazkâr eseri inceleyiniz. Solfejini yapınız. Eseri, toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. MANİ OLUYOR HÂLİMİ TAKRİRE HİCABIM Makamı : Hicazkâr Usulü : Curcuna Beste : Kemani Tatyos Efendi 84
85
23. Etkinlik / b Aşağıdaki türküyü inceleyiniz. Solfejini yapınız. Eseri, toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. BEN KENDİMİ GÜLÜN DİBİNDE BULDUM Yöresi : Kütahya Kimden Alındığı : Hisarlı Ahmet Derleyen : Yücel Paşmakçı 86
87
88
23. Etkinlik / c Aşağıdaki hicazkâr eseri inceleyiniz. Solfejini yapınız. Eseri, toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. Makamı : Hicazkâr HİCAZKÂR SİRTO Beste : Cinuçen TANRIKORUR Usulü : Curcuna 89
3.ÖĞRENME ALANI GELENEKSEL TÜRK MÜZİĞİ MAKAMLARI 90
2. ÜNİTE MÜREKKEP(BİRLEŞİK) MAKAMLAR Mürekkep (Birleşik) Makamlarda Uygulamalar
Hazırlık Çalışmaları 1. Mürekkep makam kavramını araştırınız. 2. Segâh, saba, hüzzam, nikriz vb. makamlarda eserler dinleyiniz. 1 Mürekkep (Birleşik) Makamlarda Uygulamalar Hazırlık Araştıralım Çalışmaları 1. Basit makamları oluşturduğumuz dörtlü ve beşlilerden başka kullanılan dörtlü ve beşlileri araştırarak sunu hazırlayınız. 2. Türk müziğinde sıklıkla kullanılan saba, segâh, nikriz, hüzzam ve muhayyer kürdi makamlarının hangi dörtlü ve beşlilerden oluştuğunu bularak dörtlü ve beşlilerin özelliklerini araştınız. 3. Mürekkep makamlarda yazılmış eserler bulunuz. 4. Türk halk müziğinde bulunan ayakların hangileri birleşik makamlarla benzer veya farklı özellik göstermektedir? 5. Türk halk müziği ve Türk sanat müziği çalgı gruplarının ortak yorumladıkları eser örneklerini her iki gruptan da dinleyiniz. Dinlediğiniz parçalardan CD, VCD, DVD kayıtları getiriniz. Hazırlık 1. Bilgi Çalışmaları Notu Çok sesli müziğin majör - minör dizileriyle Türk müziğinin makam dizilerini birbirinden ayıran farklı ögeler vardır. Makam kavramında dizinin yanı sıra seyir, asma karar, geçki gibi unsurlar vardır. Birçok makam sekiz seslik bir diziyle tam olarak anlatılamaz. Bir makam dizisi, 1 dörtlü, 1 beşli ve 1 üçlüden oluşabilir. Bu dörtlü ve beşlilerin içerisindeki herhangi bir ses üzerinde başka dörtlü, beşli ya da üçlülerin eklenebildiğini de görürüz. Saba Eksik Saba Dörtlüsü Zirgüleli Hicaz Dizisi Bütün bu dizi oluşumunun dışında makamlar karar yaptığı, asma karar yaptığı ya da seyre başladığı sese göre farklı bir kimliğe bürünebilir. 1. Etkinlik Basit makamların dışında kullanılan dörtlü ve beşlilerle ilgili hazırladığınız sunuları arkadaşlarınızla paylaşınız. Hazırlık 2. Etkinlik Çalışmaları Türk müziğinde kullanılan segâh, nikriz, hüzzam ve muhayyer kürdi makamlarının oluştuğu dörtlü ve beşlilerle ilgili edindiğiniz bilgileri arkadaşlarınızla paylaşınız. 92
Hazırlık 3. Etkinlik Çalışmaları Türk müziğinde kullanılan segâh, nikriz, hüzzam ve muhayyer kürdi makamlarının oluştuğu dörtlü ve beşlilerle ilgili kitabınızda bulunan şarkı örneklerini inceleyiniz. Saba Eksik Dörtlüsü Nikriz Beşlisi K S S T S A 12 S Segâh Beşlisi Pençgâh Beşlisi S T K T T T K S Müstear Beşlisi Ferahnak Beşlisi T S K T S T T K Hüzzam Beşlisi Nişabur Eksik Beşlisi S T S A 12 K S T B Hazırlık 4. Etkinlik Çalışmaları Aşağıdaki nikriz makam dizisini inceleyiniz. Dizi ile ilgili topladığınız bilgileri ve örnek eserleri arkadaşlarınızla paylaşınız. Nikriz "Rast"ta Nikriz Beşlisi "Neva"da Rast Dörtlüsü "Neva"da Buselik Dörtlüsü "Rast"ta Nikriz Beşlisi T S A 12 S T K S T B T S A 12 S T Hazırlık 5. Etkinlik Çalışmaları Nikriz makamı dizisini çalgınızla seslendirerek doğaçlama taksim yapınız. 93
Hazırlık 2. Bilgi Çalışmaları Notu Nikriz makamı dizisi bir beşli ve bir dörtlünün birleşmesi ile oluştuğu için basit makam yapısına sahiptir. Oysa nikriz 4 lüsü ve 5 lisi temel dörtlü ve beşliler arasında olmadığı (verilmediği) için mürekkep (birleşik) makamlarla beraber verilmiştir. 6. Etkinlik / a Aşağıdaki nikriz eserin solfejini yapınız. Eseri, toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. Makamı : Nikriz Usulü : Aksak NİKRİZ ZEYBEK 94
6. Etkinlik / b Aşağıdaki türkünün solfejini yapınız. Türküyü, toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. ZOBALARINDA GURU DA MEŞE YANIYOR Yöresi : Denizli Kimden Alındığı : Özay GÖNLÜM Derleyen : Özay GÖNLÜM 95