İLKÖĞRETİM ÖĞRECİLERİİ ÇEVREYE YÖELİK TUTUMLARIA ETKİ EDE FAKTÖRLERİ DEĞERLEDİRİLMESİ Tuncay ÖZSEVGEÇ*, Hüseyin ARTU** *Doç. Dr., Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fatih Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Sınıf Öğretmenliği Anabilim Dalı **Dokt. Öğr., Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fatih Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Fen Bilgisi Eğitimi Anabilim Dalı ÖZET Çevre sorunlarına karşı önlemler alınmasında ve oluşabilecek sorunlar karşısında çevreye duyarlı bireyler yetiştirmek çevre sorunlarının önlenmesinde önemli bir katkı sağlayacaktır. Bunun en iyi yolu da çevre eğitiminin bireylere verilmesinden geçmektedir. Fakat bireylerin çevreye yönelik olumlu tutum geliştirmelerine etki eden birçok faktör vardır. Bu çalışmada, ilköğretim öğrencilerinin çevreye yönelik tutumlarına etki edebilecek faktörler incelenmiştir. Çalışmada survey alan taraması yöntemi kullanılmıştır. Çalışmanın örneklemini Gümüşhane il merkezindeki bir ilköğretim okulunun 7. sınıfında öğrenim gören tane öğrenci oluşturmaktadır. Çalışmada, veri toplama aracı olarak araştırmacılar tarafından geliştirilen soruluk Çevre Tutum Ölçeği kullanılmıştır. Ölçek, 5 li likert tipinde olup Cronbach Alpha katsayısı.89 olarak hesaplanmıştır. Ölçek, ilköğretim öğrencilerine bireysel olarak uygulanmıştır. Elde edilen veriler SPSS 15 TM paket programı ile analiz edilmiştir. Verilerin analizinde Kruskal-Wallis ve Mann-Whitney U Testleri kullanılmıştır. Ölçekten elde edilen sonuçlara göre, cinsiyet, anne eğitim düzeyi, baba eğitim düzeyi ve ailenin aylık gelir düzeyi gibi faktörlerin öğrencilerin çevreye yönelik tutumlarına etki etmediği belirlenmiştir. Anahtar kelimeler: Çevre Eğitimi, Çevresel Tutum, Çevre Okuryazarlığı 1. GİRİŞ Çevre sorunları, sanayi devrimi ile birlikte makinelerin dünyaya hâkim olması sonucunda gün geçtikçe artış göstermeye başlamıştır. Çevre sorunlarının tehlikeli boyutlara varmasının neticesi olarak uluslararası konferanslar ve toplantılar düzenlenerek çevre sorunlarının önüne geçilmeye çalışılmıştır. Özellikle 1972 yılında Stockhom de ve 1977 de Tiflis deki konferanslar ve toplantılar sonrasında çevre eğitiminin önemine vurgu yapılmış ve çevre sorunlarının çözümüne ilişkin önemli bir dönüm noktası kabul edilen çeşitli kararlar alınmıştır (Eulefeld, 1979; Loubser ve Ferreira, 1992; Şama, 2003). Bu konferanslar ve toplantılar sonucunda çevre sorunlarını gidermek için çeşitli çalışmalar yapılmaya başlanmıştır (Taylor ve arkadaşları, 2009). Dünya ülkeleri karşı karşıya kaldıkları çevre sorunlarından haberdar olan ve bu sorunların nasıl çözülebileceğini bilen çevre eğitimi alan ve çevre okuryazarı bireyler yetiştirmeyi amaçlamanın yanında, bireylere çevre eğitiminin verilmesinin önemli olduğunun farkına varmışlardır. Çünkü bireylere çevre eğitimi verildiğinde çevre bilincinin oluşacağı, çevreye karşı olumlu davranışların artacağı, çevre okuryazarı bireylerin yetişeceği ve çevre sorunların da azalmalar meydana geleceğine inanılmaktadır. Bu yüzden, gün geçtikçe artan çevre sorunları ve bu sorunlara yönelik çözüm bulma arayışında bireylerin bilinçlenmesini sağlamak için çevre ile ilgili bilgilendirmenin gerekli olduğuna (Yılmaz ve arkadaşları, 2002; Said, Yahaya ve Ahmadun, 2007) ve bu şekilde bireylerin çevreye karşı duyarlı olmaları ve yaratıcı fikirler üreterek çevre sorunlarını azaltacaklarına inanılmaktadır (Köse ve arkadaşları, 2011). Bunu yaparken de bireylerin çevreyi koruma konusunda bilgilendirilmesi, küçük yaşlardan itibaren çevre eğitimi ile bilinçlendirilmesi, duyarlı ve olumlu davranış değişikliklerin oluşturulması ve bunların yaşam boyu öğrenme şeklinde devam etmesi gerekmektedir (Uzun ve Sağlam, 2005; Kızılaslan ve Kızılaslan, 2005; Strife, 2010). Bu şekilde, bireylerin çevre okuryazarı olmaları da sağlanmış olacaktır (Mancl, Carr ve Morrone, 1999; Loubser, Swanepoel ve Chacko, 2001; Hsu, 2004; Erdoğan, Kostova ve Marcinkowski, 2009). Fakat öğrencilerin çevre okuryazarı birey olarak yetişmesinde ve çevreye yönelik tutumlarının gelişmesine etki eden birçok faktör vardır. Bu çalışmada da, ilköğretim öğrencilerinin çevreye yönelik tutumlarına etki edebilecek cinsiyet, anne-babanın eğitim düzeyi ve ailenin aylık gelir düzeyi gibi değişkenlerin çevresel tutuma etkisi araştırılmıştır.
2. YÖTEM Çalışmada alan taraması yöntemi kullanılmıştır. 2.1. Araştırmanın Örneklemi Çalışmanın örneklemini Gümüşhane il merkezindeki bir ilköğretim okulunun 7. sınıfında öğrenim gören tane öğrenci oluşturmaktadır. 2.2. Veri Toplama Aracı Çalışmada, veri toplama aracı olarak Özsevgeç ve Artun (2012) tarafından geliştirilen soruluk Çevre Tutum Ölçeği kullanılmıştır. Ölçek, 5 li likert tipinde olup Cronbach Alpha katsayısı.89 olarak hesaplanmıştır. Ölçek, ilköğretim öğrencilerine bireysel olarak uygulanmıştır. Ölçeğin giriş kısmında cinsiyet, yaş, okul, sınıf, ailenin aylık gelir düzeyi, anne eğitim düzeyi ve baba eğitim düzeyi gibi kişisel bilgiler ve çevreye yönelik açık uçlu sorular yer alırken, diğer kısmında ise çevreye yönelik tutum maddeleri yer almaktadır. Ölçeğin pilot çalışması Gümüşhane il merkezindeki bir ilköğretim okulunda öğrenim gören 302 öğrenciye uygulanmıştır. Verilere yapılan faktör analizi sonuçları Kaiser- Meyer-Olkin (KMO) değerleri.914 ve Bartlett testi sonucu da istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (3216,739, p=.000). Varimax dik döndürme tekniğinin uygulanmasında sonra özdeğeri 1 in üzerinde olan 5 faktörlü maddeden oluşan bir yapıya ulaşılmıştır. Bu yapıda madde yük değerleri.375 ile.795 arasında değişmektedir. Ölçek toplam varyansın %50.88 ini açıklamaktadır. Elde edilen faktörler F1: Çevreyi Koruma, F2:Çevre Atıkları, F3:Çevre Sorunları, F4:Çevre Olayları ve F5:İnsan Faktörleri olarak isimlendirilmiştir. 2.3. Verilerin Analizi Verilerin analizinde Çevre Tutum ölçeğinin toplam puanları üzerinde karşılaştırmalar yapıldı. Alt gruplardaki birey sayısı az olmasından dolayı non-parametrik analiz tekniklerinden Kruskal-Wallis ve Mann-Whitney U testleri kullanılmıştır. 3. BULGULAR İlköğretim öğrencilerinin çevreye yönelik tutumlarına etki eden faktörlerin ne derece etki ettiğini belirlemek için ölçekten elde edilen toplam puanlardan yola çıkarak faktörler arasındaki korelasyona, Kruskal-Wallis ve Mann-Whitney U testlerine bakılmıştır. Ölçeğin sahip olduğu beş faktörün kendi içerisinde ilişkisini hesaplamak için pearson korelasyon tablosu Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1. Faktörler arasındaki ilişki f1 f2 f3 f4 f5 f1 Pearson Correlation f2 Pearson Correlation f3 Pearson Correlation f4 Pearson Correlation f5 Pearson Correlation **0,01 düzeyinde anlamlılık *0,05 düzeyinde anlamlılık 1,62**,34,07 1,46*,01,56**,61** 1,24,19,17,36,19,30,13,47 1,42* 02 1 Tablo 1 e göre, F1 in F2 ve F3 ile, F2 nin F3 ve F4 ile ve F4 in de F5 ile ilişkili olduğu görülmektedir. Cinsiyet faktörünün öğrencilerin çevreye yönelik tutumları üzerindeki etkisini belirlemek için Mann-Whitney testi uygulanmıştır. Elde edilen sonuç Tablo 2 de verilmiştir.
Tablo 2. Mann-Whitney test sonuçları Ort. Standart sap. Sig. z Toplam 1,16 18,85,169-1,37 Cinsiyet 1,51,50 Tablo 2 ye göre, cinsiyet faktörünün öğrencilerin çevreye yönelik tutumları üzerinde olumlu bir etkiye sahip olmadığı görülmektedir (p>.05). Anne eğitim düzeyi faktörünün öğrencilerin çevreye yönelik tutumları üzerindeki etkisi belirlemek için Kruskal-Wallis testi uygulanmıştır. Elde edilen sonuç Tablo 3 de verilmiştir. Tablo 3. Kruskal-Wallis test sonuçları Ort. Standart sap. Ki-kare df Sig. Toplam 1,16 18,85 1 2,60 Anne eğitim düzeyi 1,65,89 Tablo 3 e göre, anne eğitim düzeyi faktörünün öğrencilerin çevreye yönelik tutumları üzerinde olumlu bir etkiye sahip olmadığı görülmektedir (p>.05). Baba eğitim düzeyi faktörünün öğrencilerin çevreye yönelik tutumları üzerindeki etkisi belirlemek için Kruskal-Wallis testi uygulanmıştır. Elde edilen sonuç Tablo 4 de verilmiştir. Tablo 4. Kruskal-Wallis test sonuçları Ort. Standart sap. Ki-kare df Sig. Toplam 1,16 18,85 1,84 3,60 Baba eğitim düzeyi 2,89,85 Tablo 4 e göre, baba eğitim düzeyi faktörünün öğrencilerin çevreye yönelik tutumları üzerinde olumlu bir etkiye sahip olmadığı görülmektedir (p>.05). Ailenin gelir düzeyi faktörünün öğrencilerin çevreye yönelik tutumları üzerindeki etkisi belirlemek için Kruskal-Wallis testi uygulanmıştır. Elde edilen sonuç Tablo 5 te verilmiştir. Tablo 5. Kruskal-Wallis test sonuçları Ort. Standart sap. Ki-kare df Sig. Toplam 1,16 18,85 1,76 3,62 Gelir 2,51 1,05 Tablo 5 e göre, ailenin gelir düzeyi faktörünün öğrencilerin çevreye yönelik tutumları üzerinde olumlu bir etkiye sahip olmadığı görülmektedir (p>.05). 4. TARTIŞMA ve SOUÇ Ölçekte ilköğretim öğrencilerinin çevreye yönelik tutumlarında cinsiyetin etkili olmadığı Tablo 2 de görülmektedir. Bu sonuca benzer sonuç, Köse nin (2010) çalışmasında da rastlanmıştır. Ölçekte ilköğretim öğrencilerinin çevreye yönelik tutumlarına anne eğitim düzeyinin etki etmediği Tablo 3 de görülmektedir. Bu farklılık, çevreye yönelik tutumda anne eğitim düzeyinin veya annenin eğitimli olmasının önemli bir faktör olmadığını göstermektedir. Buna benzer bulgulara Chu ve arkadaşları (2007) ve Köse (2010) çalışmalarında da rastlanmıştır. Annenin eğitimli olmaması yetiştireceği çocuklarına iyi bir çevre eğitimi veremeyeceği olarak düşünebiliriz. Annenin eğitimli olması, çevre ile ilgili bilgiye sahip olacağını düşünürsek bu bilgi ve deneyimini de çocuğuna aktardığı zaman çocuğunda çevreye yönelik tutumunun artacağı, çevre konusunda bilgileneceği ve çevreye karşı daha duyarlı olacağı yönünde olumlu katkı sağlayacaktır.
Ölçekte ilköğretim öğrencilerinin çevreye yönelik tutumlarına baba eğitim düzeyinin etki etmediği Tablo 4 de görülmektedir. Bu farklılık, çevreye yönelik tutumda baba eğitim düzeyinin veya babanın eğitimli olmasının önemli bir faktör olmadığını göstermektedir. Buna benzer bulgulara Chu ve arkadaşları, (2007) ve Köse (2010) çalışmalarında da rastlanmıştır. Elde edilen bu sonuç, baba eğitim düzeyinin ilköğretim öğrencilerinin çevreye yönelik tutumlarında etkisinin olmadığını göstermektedir. Babanın eğitimsiz olmasının yanında çocuğa vereceği eğitimin yetersiz olması, çocukların çevreye yönelik tutumlarında olumsuz etki bırakabilir. Ölçekte ilköğretim öğrencilerinin çevreye yönelik tutumlarında ailenin gelir düzeyinin etkili olmadığı Tablo 5 de görülmektedir. Ailenin gelir düzeyi öğrencilerin çevreye yönelik tutumlarında önemli bir etkendir. Çünkü ailenin gelir düzeyindeki artışın bir sonucu olarak öğrencinin yaşadığı yer kırsal bölgelere göre daha iyi olacak ve buna bağlı olarak da çevreye karşı olumlu tutum geliştirecektir (Ekici, 2005). 5. ÖERİLER Öğrencilerimizin Dünyamız ve ülkemizin sera etkisi, küresel ısınma, iklim değişiklikleri, ekosistemlerdeki bozulmalar, en önemlisi de insan sağlığının zarar görmesi gibi olaylarla karşı karşıya kalmaktadır. Bu olaylar karşısında çevreye ne kadar duyarlı olduklarını belirlemek için daha da detaylı çalışmalar yapılmalı ve ölçekler kullanılmalıdır.
6. KAYAKLAR Chu, H.E., Lee, E.A., Ko, H.R., Shinb, D.H., Lee, M.., Min, B.M. ve Kang, K.H. (2007). Korean Year 3 Children s Environmental Literacy: A prerequisite for a Korean environmental education curriculum. International Journal of Science Education, (6), 731 746. Ekici, G. (2005). Lise öğrencilerinin çevre eğitimine yönelik tutumlarının incelenmesi. Eğitim Araştırmaları Dergisi, 18, 71 83. Erdoğan, M., Kostova, Z. ve Marcinkowski, T. (2009). Components of Environmental Literacy In Elementary Science Education Curriculum in Bulgaria And Turkey. Eurasia Journal of Mathematics, Science and Technology Education, 5(1),15-26. Eulefeld, G. (1979). The UESCO-UEP Programme in Environmental Education', International Journal of Science Education, 1(1), 113 118. Hsu, S.J. (2004). The Effects Of An Environmental Education Program On Responsible Environmental Behavior And Associated Environmental Literacy Variables in Taiwanese College Students. The Journal of Environmental Education, 35(2), 37-48. Kızılaslan, H. ve Kızılaslan,. (2005). Çevre Konularında Kırsal Halkın Bilinç Düzeyi Ve Davranışları (Tokat İli Artova İlçesi Örneği). ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi,1(1). Köse, E. Ö. (2010). Lise Öğrencilerinin Çevreye Yönelik Tutumlarına Etki Eden Faktörler. Türk Fen Eğitimi Dergisi, 7(3). Loubser, C. P. ve Ferreira, J. G. (1992). Environmental Education in South Africa in Light of the Tbilisi and Moscow Conferences. The Journal of Environmental Education, 23(4), 31-34. Loubser, C.P., Swanepoel, C.H. ve Chacko, C.P.C. (2001). Concept Formulation For Environmental Literacy, South African Journal of Education, 21(4). Mancl K., Carr, K. ve Morrone, M. (1999). Environmental Literacy of Ohio Adults. Ohio Journal Science, 3, 57 61. Özsevgeç, T. ve Artun, H. (2012). İlköğretim Öğrencileri İçin Çevreye Yönelik Tutum Ölçeği Geliştirme Çalışması. 11. Ulusal Sınıf Öğretmenliği Eğitimi Sempozyumu Sunulmuş Bildiri. Said, A.M., Yahaya,. ve Ahmadun, F. (2007). Environmental Comprehension And Participation of Malaysian Secondary School Students. Environmental Education Research, 13, 1, 17 31. Strife, S. (2010). Reflecting on Environmental Education: Where Is Our Place in the Green Movement? The Journal of Environmental Education, 41(3), 179 191. Şama, E. (2003). Öğretmen Adaylarının Çevre Sorunlarına Yönelik Tutumları, G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 23(2), 99 110. Taylor,., Littledyke, M., Eames, C. ve Coll, R. K. (2009). Environmental Education in Context, An International Perspective on the Development of Environmental Education, Sense Publıshers, Rotterdam, Boston. Uzun,. ve Sağlam,. (2005). Sosyo-Ekonomik Durumun Çevre Bilinci ve Çevre Akademik Başarısı Üzerindeki Etkisi, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi,,194 202. Yılmaz, A., Morgil, İ., Aktuğ, P. ve Göbekli, İ. (2002). Ortaöğretim Ve Üniversite Öğrencilerinin Çevre Ve Çevre Kavramları Ve Sorunları Konusundaki Bilgileri Ve Çözüm Önerileri. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 22, 156 162.