KALİTE GÜVENCE SİSTEMLERİ NİN TÜRKİYE DEKİ YAYILIMININ BASS MODELİ İLE İNCELENMESİ * Ar.Gör. Hakkı Okan YELOĞLU Başkent Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, İstatistik ve Bilgisayar Bilimleri Bölümü Bağlıca Kampusu, 06530-ANKARA. ÖZET Çalışma, Kalite Güvence Sistemleri nin Türkiye de ki yayılımının Bass Modeli ile incelenmesine yöneliktir. Hedeflenen, bu yayılımın hangi faktörlere bağlı olduğunu tespit etmektedir. Yapılan analiz sonuçlarına ve edinilen bulgulara göre yayılımda taklitçilik etkilerinin baskın olduğu gözlemlenmiştir. Bu gözlemler detaylı bir şekilde tartışılmıştır. Anahtar Kelimeler : Bass Modeli, Yeniliklerin Yayılımı, Yenilik ve Taklitçilik Katsayıları 1.Giriş Türkiye, 1980 li yılların başından bu yana izlediği dışa açık büyüme ve liberalleşme politikalarıyla, dünya ekonomik sistemi ile bütünleşme yolunu seçmiştir. Bu seçimin bir sonucu olarak, ulusal ve uluslararası düzeyde rekabet artmıştır. Rekabetin artması ve piyasa koşullarındaki değişimlere uyumun gerekliliği sonucu ise Kalite Güvence Sistemleri 1990 lı yıllarda hızlı bir yayılım göstermiştir. Bu çalışmanın amacı da, Kalite Güvence Sistemleri nin Türkiye deki yayılım sürecinin, yenilik yayılımının bir matematiksel modeli olan Bass Modeli ile incelemektir. Bass Modeli, Frank Bass (1960) tarafından geliştirilmiş ve yayılım literatüründe önemli bir yer edinmiştir. Bu model, zaman faktörünün yanı sıra, yeniliğin içsel ve dışsal faktörlerce de yayılabileceğini matematiksel bir fonksiyon olarak açıklar (Rogers, 1995:252). Yeniliğin yayılımını etkileyen içsel ve dışsal faktörler modelin temel parametrelerini oluşturmaktadır. Bass Modeli matematiksel olarak şu fonksiyonla ifade edilir. q n( t) p( m N( t)) ( ) N( t)( m N( t)) m (1) ya da q 2 n( t) pm ( q p) N( t) ( )( N( t)) m (2) Bu fonksiyonda yer alan temel parametrelerin anlamı şu şekildedir. n(t) = t zamanında yeniliği benimseyenlerin sayısı, m = yeniliği tüm benimseyenlerin sayısı, N(t) = yeniliği t zamanına kadar kümülatif olarak benimseyenlerin sayısı, p = Benimseme süreci içerisinde birbirlerinden bağımsız hareket eden yenilikçilerin etkisini temsil eden yenilik katsayısı, q = Benimseme süreci içinde birbirlerinden bağımsız hareket edemeyen, yeniliğin özelliklerinden dolayı birbirlerini taklit etme eğiliminde olan taklitçilerin etkisini temsil eden taklitçilik katsayısı. Bu fonksiyonda, p ve q parametrelerini tahmin etmek, Kalite Güvece Sistemleri nin yayılımının dinamiklerini açıklamak için önemlidir. (2) no lu eşitlikten görüldüğü gibi n(t) ve N(t) arasındaki ilişki, ikinci dereceden bir polinomla verilebilir. Bu ilişkinin elimizdeki veriyi kullanarak kullanılabilirliğini doğrulamak istersek, N(t) yatay eksende, n(t) dikey eksende olmak üzere bir saçılım diagramı verilmesi uygun olur. * Bu makale, 16-20 Nisan 2003 tarihleri arasında Antalya da III. İstatistik Kongresi nde sunulması önerilen bildiri metnidir.
Bu aşamadan sonra p ve q parametrelerinin tahmini için, Kalite Sistemlerini benimseme bağımlı (Y), kümülatif benimseyenler (X1) ve kümülatif benimseyenlerin karesi (X2) bağımsız değişkenler olmak üzere bir regresyon analizi yapılır (Mahajan, Muller, Bass, 1990). Regresyon analizi sonuçları aşağıda tablo halinde verilmiştir. Tahmin Katsayı t p Ediciler Sabit 28 1,50 0,172 Kümülatif benimseyenler (1 0,688 14312 0,000 yıl gecikmeli) Kümülatif benimseyenlerin karesi (1 yıl -0,000196-10,32 0,000 gecikmeli) R 2 (Düzeltilmiş) 0,97 F 169,42 Fp 0,000 Modelin belirleyicilik katsayısı %97 dir. Bu da bağımlı değişkendeki toplam değişkenliğin %97 sinin bağımsız değişkenler tarafından açıklandığı anlamına gelmektedir. Ayrıca modelin anlamlılığı test edildiğinde modelin de anlamlı olduğu bulunmuştur (p<0,05**). Bu da hem içsel hem de dışsal faktörlerin olduğu varsayımının gerçekleşmesi için önemli bir bulgudur. Tüm bu bulgular sonucu p ve q parametreleri şu şekilde bulunmuştur. p = Sabit katsayı / toplam benimseyenlerin sayısı q = p + X 1 in katsayısı. Bu durumda formüller uygulandığında parametreler p = 27,97/ 3155 = 0.008 q = 0.08 + 0.68 = 0.76 değerlerini alacaktır. p ve q parametrelerinin tahmininde üç farklı durumda ortaya çıkmaktadır. 1. Eğer q>p ise, taklitçilik etkileri yenilik etkilerini domine eder. N(t) nin zaman göre aldığı değerler bir saçılım diyagramı üzerinde gösterilirse bu değerlerin oluşturduğu eğri ters U şeklinde olur. 2. Eğer q<p ise, yenilik etkileri taklitçilik etkilerini domine eder. Bu da benimsemelerin ilk zamanlarda en yüksek noktaya ulaşacağını, ancak daha sonra bu benimsemelerin zamanla hızla düşeceği anlamına gelmektedir. 3. p ve q değerleri birbirlerine yakın değerlerse, benimsemelerin bir maksimum noktaya ulaşırken benimsem hızının düşük olacağı ancak bu noktadan sonra hızın aynı oranda düşeceği anlamına gelmektedir.
2. Uygulama Sonuç ve Yorumlar Çalışmada Bass Fonksiyonu sayesinde, Kalite Güvence Sistemleri ni benimseyen kuruluşların beklenen değerleri bulunmuştur. p ve q parametreleri ve beklenen ve gözlenen değerlere ilişkin tablo ve grafik aşağıdaki gibidir. p q GozlenenBeklenen (Yenilik (Taklitçilik Yıllar Değerler Değerler katsayısı) katsayısı) 1991 2 25 0,08 0,76 1992 19 43,6 1993 65 75,0 1994 124 128,0 1995 137 211,3 1996 237 331,5 1997 337 476,2 1998 558 590,5 1999 551 579,0 2000 654 403,1 2001 441 184,3 KALİTE GÜVENCE SİSTEMLERİNİN YAYILIM GRAFİĞİ Benimseyen Şirket sayısı 800 600 400 200 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Gozlenen Değerler Beklenen Değerler Yıllar Şekilde görüldüğü üzere hem içsel hem de dışsal faktörler göz önünde bulundurulduğunda Kalite Güvence Sistemlerini benimseyenlerin son yıllarda bir doygunluk noktasına ulaşmaya başladığı söylenebilir. Yeniliğin bu doygunluk noktasına ulaşmasının sebebini içsel ve dışsal faktörlere bağlı olarak şu şeklide açıklayabiliriz. Öncelikle Bass modelinde p dışsal faktörün, q ise içsel faktörün katsayısı olarak tanımlanmıştı. Bulunan değerlere bakıldığında p değerinin 0,08, q değerinin ise 0,76 olduğu görülmektedir. q değerinin p değerinden oldukça yüksek çıkmasını, yeniliğin yayılımında içsel faktörlerin (taklit gibi) dışsal faktörlere göre daha etken olduğu şeklinde yorumlanabilir. Yayılımın bir doygunluk noktasına gelmesinde ki etkenler incelendiğinde çok farklı bulgulara rastlanmıştır. Bu bulgular sırasıyla ele alınacaktır. Öncelikle, ISO Kalite Güvence Sistemlerinin bir örgüt tarafından benimsenmesi için, bu sistemin maliyetinin bilinmesi gereklidir. Kavrakoğlu ve Balkır (1996), Eylül 1996 da yaptıkları bir çalışmada örgütlerin ortalama benimseme maliyetlerinin 100,000$ olduğunu belirlemişlerdir. Bu maliyetin büyük çoğunluğunu ise danışmanlık hizmetleri veren firmalara ödenen miktarlar oluşturmaktadır. Ancak bu maliyetin günümüzde bu kadar yüksek olması mümkün değildir çünkü doların günümüzdeki ortalama
değeri 1,650,000 TL dir. Bu maliyet yarı yarıya düşse bile bunun karşılanması gittikçe zor bir hal alacaktır. Son yıllardaki ekonomik dengesizlikler dolar kuru üzerinde çok büyük etki yarattığı için örgütlerin zaman içerisinde bu maliyete katlanmaları elbette güçleşecektir. Bu da doygunluk noktasından düşüşe geçmesindeki en önemli nedenlerden biridir. Maliyetlere katlanmanın zor olmasının en büyük nedenlerinden biri ise örgütlerin ISO Kalite Güvence Sistemlerini benimseme süreleridir. Kavrakoğlu ve Balkır a göre (1996) örgütlerin bu benimseme sürelerini ortalama 1,5 yıl olarak belirlemişlerdir. Bu durumda 2002 yılında İSO Kalite Güvence Sistemlerini benimsemek isteyen bir örgüt, 2003 yılının ortalarında benimseme sürecini tamamlayacaktır. Geçen bu zaman zarfı içinde doların seyrinin ne olacağını kestirmek güç olacağından örgütün katlanmak isteyeceği maliyetin de tahmin edilmesi güç olabilir. Bu da örgüt içinde sıkıntı yaratabilir. Bir başka sebep ise ISO Kalite Güvence Sistemi nin esas amacının anlaşılmaması olabilir. Kavrakoğlu ve Balkır ın (1996), yaptığı araştırmada Kalite Güvence Sistemlerini benimsemede karşılaşılan bazı sorunlardan bahseder ve bu sorunları şu maddeler halinde toplarlar. Çalışanların eğitimi Direnç / Uyumsuzluk Üst yönetimin katılımı Yöneticilerin katılımı Çalışanları ISO 9000 kurallarına ikna etmek Tüm birimlerin aktif katılımının sağlanması ISO 9000 in bürokrasi olarak görülmesi Yürütülen bütün faaliyetleri dokümanlarla tanımlamak Dokümantasyon yazımı Sertifikasyonu verecek kuruluşun (TSE) yeterli yönlendiriciliği yapamaması Maddeler dikkatlice incelendiğinde oluşan sorunların büyük bir kısmının örgüt içi sorunlar olduğu görülmektedir. İçsel sorunların giderilmemesi durumu da, bunun dışsal çevreye yansıması tedarikçiler ve müşteriler üzerinde bir olumsuz hava yaratabilir. Bu durumda Kalite Güvence Sistemlerinin etkisi zaman içerisinde kaybolabilir. Bu etkinin kaybolmaması için ISO Kalite Güvenci Sisteminin amacının iyi bilinmesi gerekmektedir. Örgütlerin imaj oluşturma çabaları, kendi aralarında bir rekabet ortamı yaratmaktadır (Abrahamson, 1991). Bu rekabet ortamında örgütlerin birbirlerinin formal ve informal yapılarını taklit etmeleri doğaldır. Ancak taklit eden örgütün yeniliği kendisine aynı şekilde uydurmasının mümkün olmadığı durumlarda ise yenilik kendi amacının dışına çıkarak bir amaç değil, araç haline gelmektedir. Bu yüzden örgütler bir yeniliği benimserken diğer örgütlerin benimseme süreçlerine bağlı kalmamalıdır. Örgüt, yeniliği benimsemede kendi sürecini oluşturmalı ve bu süreç içerisinde yeniliğin faydalarından maksimum düzeyde faydalanmalıdır. Kaynakça: Abrahamson, E., (1991), Managerial Fads and Fashion: The Diffusion and Rejection of Innovatons. Academy of Management Review, 16(3): 586-612. Kavrakoğlu, İ & Balkır, M. (1996), ISO 9000 Deneyimi; Türkiye, Belçika, İsrail. İstanbul: Kalder Yayınları No:11 Mahajan, V., Muller M., Bass, Frank M (1990), New Product Diffusion Models in Marketing : A Review and Directions for Research. The Journal of Marketing, Vol 14, 1-26 Rogers, Everett M. (1995), Diffusion of Inovations, Free Press, New York.