Modern T ü rk Edebiyatında Kadına Yaklaşım lar Janet BROWNING <*) Tezim, Cum huriyetin kuruluşundan bu yana hem Türkiye de kadının toplum sal durumunu, hem de Türk edebiyatında (hikâye, roman ve oyunlarda) kadının nasıl ele alındığını konu edinmektedir. Bu konuyu seçm ekteki amacım, 1922 ile 1979 yılları arasında Türk edebiyatında kadının nasıl ele alındığını genellemeye çalışm ak değil. Cum huriyet dönem inde kadın toplum sal yaşam ının farklı görünüm lerinin nasıl açıklandığını ve de hangi yönlerinin edebi eserlerde bir kenara itilerek ihmal edildiğini, hangi yönlerinin çarpıtılarak ortaya konduğunu göstermek idi, Diğer yandan, yakın yıllarda Türkiye'de kadının toplum sal durumunu inceleyen yapıt ve araştırm alar giderek çoğaldığı halde, tezimin yazıldığı zam ana kadar Cum huriyet d ö neminde Türk edebiyatında kadının toplum sal durumunu ele alan bir yapıt hemen hemen yok gibi idi. Tezim şu bölümlerden oluşuyor : G iriş bölümünde; a) a ra ştırmanın am acı, b) bilgi toplama, c) Türkiye de kadınların sosyal durumu (Cumhuriyetten önce), d) Türk edebiyatının çok kısa tarihçesi, e) m ateryallerin düzene konması, üstünde duruldu. İkinci bölüm ünde : Türk edebiyatında kadın konusuyla ilgili araştırm alar (bunlar Cum huriyetten önceki dönem le ilgilidir) ele alındı. Üçüncü bölümde : kadın karakterinin yansıtılması; Dördüncü bölümde : namus, şeref ve kadın cinselliği; B eşinci bölümde ; kadınların aile, a kra b a lık ve annelik rolleri; A ltıncı bölümde : bağım sız ve özgür varlık o la rak kadın üzerinde durulmuştur. Bu dört ana bölümüyle ilgili olarak biraz sonra kısa bilgiler verm eye çalışacağım. Yedinci ve son bölümde ise genel bir değerlendirm e yapılm ıştır. Ek olarak 1922-1979 (*) Bu yazı, Ingiltere Durham Üniversitesi nde kabul edilen «The Portrayal of Women in Modern Turkish Literatüre» (Modern Türk Edebiyatında Kadın Portresi) konulu «master tezi»nin kısa bir özetidir. Tezin yazan ve Durham Üniversitesi Türkoloji mezunu olan Janet Browning, 1981 Atatürk Yılı dolayısıyla Türkiye Cumhuriyeti Hükümetince açılan sekiz aylık iki burstan birini kazanarak Türkiye'ye geldi ve Ankara da çalışmalarım sürdürmektedir. Bu özeti, «Eğitim ve Bilim» dergisi için hazırladı.
yılları arasında eser veren otuz yazarın incelenen eserleri gö ste rilmiş ve en sona da geniş bir kaynaklar listesi konmuştur. Tezimde iki ana soruyu yanıtlam aya çalıştım. 1. Modern Türk edebiyatı, kadın hakkında eski fikirleri ve görüşleri güçlendiriyor mu, yoksa değiştirmeye mi çabalıyor? 2. Edebiyat, toplumda kadınların haksızlıklara, adaletsizliklere maruz kaldıklarının bilincini verfrnek için bir araç olarak kullanılm akta mıdır ve edebiyat, kadınları insan olarak bireysel doyum luluğa ve bağım sızlığa götürecek olan ve kendilerine açık olm ası gereken tüm toplum sal roller içinde gerek aile içi gerekse a ile dışı roller ele alm akta m ıdır? Çalışm am ın temelini, doğal olarak, dönem in en ileri gelen yazarlarının eserleri oluşturm aktadır. Ama, burada her yazarın en m eşhur eserini incelem ek yerine, kadın karakteri geliştiren, kadının so runlarına en çok eğilen ve ilgi gösteren eserlere ağırlık verdim. Ç a lışmamda Yaşar Kemal, Fakir Baykurt, Bekir Yıldız gibi toplumsal gerçekçi yazarlar ağırlığı oluşturuyor. Konuyu ele alırken, ayrı ayrı üç döneme böldüm : İlk dönem, büyük politik etkinliklerin ve birçok reformun ortaya çıktığ ı Cum huriyetin ilk dönem ini, 1920 ve 1930'lu yılları içerm ektedir. Ki, bu yılla r ca kadınlara tüm yasal ve politik haklar verilmiştir, ikinci dönem, Cum huriyetin doğuşuyla birlikte ortaya çıkm ış olan iyim serliğin, fazla ilerleme kaydedememek yüzünden ortadan kalkıp yerine acı bir hayal kırıklığının ortaya çıktığı 1940 ve 1950 li yılları kendisine konu edinmektedir. Ulusun büyük önderi bu dönemde artık yoktur. Savaş tehlikesi bütün zorluklarıyle kendini gösterm ektedir ve birçok çevrelerde giderek artan bir hoşnutsuzluk ortaya çıkm aktadır. Üçüncü ve son dönem. 1960 ve 1970'li yılları ele alm aktadır. Bu dönem de politik istikra rsızlık ve yönetim aksaklıkla rı artm aya devam etmiş, sosyal adalet istekleri çoğalm ış ve toplum sal güvenlik en düşük seviyeye inmiştir. Yukarıda belirtilen dönemlere ilişkin çözüm lem elerim i yaparken bunu, bu dönem lerin edebi eserlerinde ele alınan daha önce bahsettiğim özgül dört ayrı konuya dayandırıp, bu konuları da zam anın toplum sal gerçekleriyle ilişki kurarak ele alm aya çalıştım. Kadın karakterinin edebiyatta yansıtılm ası, ilk konuyu oluşturdu. Bunu incelerken de edebiyatın toplumda yerleşm iş olan kadın fikrini pekiştirdiğini mi, yoksa yerleşm iş kadın tipi görüşüne karşı mı çıktığına bakm aya çalıştım. 1920 ve 1930'lu yıllar dönem inin edebi eserlerinde ele alınan kadın tipi. Kem alist ideolojiye uygun bir kadın tipi canlandırır. Diyebiliriz ki bu dönemin yazarları, yeni, modern ve B atılı bir kadın tipinin kabul edilm esini bilinçli olarak teşvik 32
ediyorlardı. Nitekim yazarlar, kadın kahram anlarına geleneksel e r demler (örneğin namus, iffet, sadakat, tevazu ve saire) yüklemekle beraber, «modern» veya «Batılı» kadının niteliklerini de ekliyorlar (Örneğin birazca havai, şenşakrak, neşeli ve saire), ikinci döneme gelince, edebi eserler kadınların seçm e hakkına sahip vatandaşlar olarak yerlerini alm aları gerekliliğini, kendilerine yüklenen a ş a ğ ı lık cahillik ve güçsüzlükten kurtulmaları gerektiğini yansıtmaktadır. B u ru yaparken, dönemin edebi eserleri, kadınların aşırı pasif bir şeklide kaderlerine boyun eğip, em irlere uyma niteliklerini eleştirerek, onların toplum sal yaşam ın etkin birer üyesi olm aları gerektiğini vurgulam ış ve hatta bazı eserlerde kadınlar toplumsal eylem, etkinlik ve çalışm alarda ba şla tıcı ve lider rollerinde gösterilm işlerdir. K ıs a ca, kadın karakter ve davranışlarına ilişkin geleneksel değerler ya şamaya devam etmekle birlikte, bu karakter ve davranışların daha derinlemesine bir çözüm lem esi ve daha dikkatli bir değerlendirmesi yapılmıştır. Bu, doğal olarak, herkese oy hakkı verilm esi mantığıyla bir bağlantı halindedir : Eğer kadınlara oy verme hakkı veriliyorsa, bu onların m antıksal karar verebilm e ve eylemlerinin sorumluluğunu yüklenebilme kapasitesinde olduğunu göstermektedir. 1960 ile 1970 li yıllardaki edebi eserler, kadınların parazit yaşadığı ve gereksiz tüketim alışkanlıklarına sahip olduğu görüşünü pekiştirm iştir. Hatta, formal eğitim, kadını üretici değil, de tüketici bir role hazırlam akla suçlanm ıştır. Kadınların politik bilinçlenm eleri de çok düşük seviyede kalmıştır. Kadınların sosyal, ekonomik ve politik sorun'arla cian ilgisizlikleri ve bu konudaki bilgisizlikleri, bu dönemde seçtiğim eserlerde, özellikle kadın yazarların eserlerinde belli bir gerilim biçim inde ifade edilm iştir. Bu dönem de kadın ve erkek yazarlarca yazılan birkaç eserde, kendi gerçek kişiliklerini bulmak için savaşım veren kadın tiplerinin geliştirilm esi dikkati çekm ektedir. Çizilen tip ler, doğal olarak, kentli, eğitilm iş kadın tipleridir. B aşarılı bir m esleki ve entellektüel rol ile bireysel kadınlığı uzlaştırm a ikilem ini y aşa yan kadın tipleridir. İkinci temel sorun, kadının cinselliği ve şeref ve şerefsizlik (bunu İngilizce «honour and shame» kavram ı karşılığı olarak kullanıyorum) kavram larının edebiyatta nasıl yansıtıldıklarını ve güncel y a ş a mı nasıl etkilediklerini gözlemek idi. Ele alınan ilk dönemde kadının cinsiyeti veya şerefi sorunlarına gelince, özgün bir yaklaşım veyc gelişme söz konusu olmamaktadır. Bu çeşit konularda bu dönemin yazarları statükoya sıkı sıkıya bağlı kalmışlardır. İkinci dönemde keskin, doygun bir kadın karakteri geliştirm eyen yapıtlarda bile, kadınlar üzerindeki fiziksel zorlam a ve kontrol, kendilerinden sorumlu olan erkek tarafından kaldırılarak, bunun yerini eğitim ve yol g ö s 33
term e alm alıdır görüşü izlenm ektedir. 8u görüş değişikliğine p a ra lel olarak, kadındaki fiziksel iffetle birlikte ruhsal tem izlik de önem li bir yer tutmaktadır. Son dönemde ise, kendi cinselliğine bilinçli ve sorum lu bir şekilde sahip elan kadın tipleri görülm eye b a şla mıştır. Ele alınan üçüncü konu ise, akrabalık ve aile rollerine ilişkin idi. Burada annelik ve evlilik kurumlan; kadınların sevgili, eş ve anne olarak rolleri ve onların kocalarıyle, cocuklarıyle, arkadaşlarıyla ve akrabalarla olan ilişkileri ele alındı, ilk dönemde, bu çeşit konularda, aynen kadının cinsiyeti veya şerefi sorunlarında olduğu gibi, yeni bir d eğişiklik söz konusu olam am aktadır, ikinci dönem in edebi e se r lerinde çizilen aile içersinde erkekler, aile reisi olarak sahip old u k ları güçten vazgeçm eye pek niyetli değildirler. Aynı zam anda kadınların birçoğu için, genç kızlık dönem inde geleceğin bağımlı, uyumlu eş rollerine hazırlanm a sürecinde de bir değişm e görünmemektedir. Ele aldığım edebi eserler içersindeki başarılı evlilikler, genellikle karşılıklı sevgi ve saygıya dayanan, kadın ve erkeğin rollerinin birbirlerini tam am layıcı olduğu durum larda ortaya çıkm akta ve artık başarılı evlilikler, kadının erkeğe bağım lı olm am ası durum unda o rta ya çıkm aktadır. Hatta, kadının evlilik içersinde bağımlı bir rolde gösgösterilm esi, e vlilik ilişkilerinde olum suz bir etmen olarak sunulm aktadır. Hayat arkadaşlığı olarak evlilik, geleneksel evlilik görüşlerine kıyasla, Batıdaki biçimine daha uygun olarak işlenmektedir. Ama geleneksel görüşler bir ölçüde de olsa süregelm ekte, evliliği kadının sosyal statüsünü veya maddi yaşam ını yükselten bir a ra ç o la rak görm ekte, veya evliliği bir kadının cinsel, yeniden üretici ve iş gücü hizm etlerine ulaşabilm e a racı olarak ele alm aktadır. Bu d ö nemdeki edebi eserler de, aile içersinde ortaya çıkan değişm eleri ileriye dönük olarak görm ekle kalm am akta, aynı zam anda bu d e ğişm elerin getireceği avantajları övmekte, bunların özlerinde iyi o lduğunu vurgulam akta, eskinin süregelen yara rlılık ve iyilikleri üzerinde durmamaktadır. 1960 ile 1970'li yıllar döneminde, edebi eserlerde aile bütçesine büyük katkıda bulunan ve evlilikte ortak niteliği ta ş ı yan kadın tipler çizilm iştir. A rtık kadınlar, ille bir erkeksiz olan ba ğımlı ilişkileri çerçevesinde değil, bağım sız birer insan olarak ve kendi aralarında önem li ilişk ile r içersinde gösterilm ektedirler. Kadınların toplum un özgür ve bağım sız, ve kendine yeterli üyeleri olarak, edebiyatta nasıl ele a lındıkları dördüncü konum uzu o lu ş turdu. İlk dönemin eserlerinde çalışan kadınların ele alınm asında gözlenen farklılıklar, aslında bu dönem de m evcut olan konum a lış larını ikililiğinin bir yansım ası olarak görülebilir. Özellikle, seçtiğim eserlerde ele alınan ça lışa n kadın tipleri, ev dışında ç a lışa n kadının 34
toplumca kabul edilm esi ile, geleneksel kadın rollerinin bir uzantısı olarak görülebilen m esleki iş arasındaki bağlantıyı ortaya koym aktadır. Hiç bir ücret alm aksızın aile işletm esinde çalışan kırsal alan kadını bir tartışm a konusu olm am aktadır. Edebi eserlerde bu k a dınlardan, onlara gösterilm esi gereken saygı ile ilgili olarak bahsedilmekte, kırsal alan kadınlarının toplum sal ve ekonom ik bağım sızlığı, eğitim leri ve politik hakları konularına dokunulmamaktadır. Böylesi konular sadece akadem ik konular olarak devam etmiştir. İkinci dönem e gelince, kadınların çalışm asının gerekçesi olarak ekonomik çıkarlar gösterilmekte, meslek sevgisi ve mesleğin vereceği doyum dikkate alınm am aktadır. Seçtiğim edebi eserlerde m evcut s is temin erkekler açısın dan bir e le ştirisi yapılm am aktadır. Hatta, kadınlar gelir getirici bir işte ç a lıştık la rı için, erkekler statükodan memnun görünm ektedirler. Çünkü kadınların ge lir getirici bir işte ç a lış maları, onlara ekonom ik bağım sızlıklarını kazandırm am akta, erkeklerin kadınların üzerindeki hakimiyeti devam etmektedir. Ancak 1960 ile 1970 li yılla r dönem inde kadınların ücretli iş ara cılığ ıyla tam o la rak ekonom ik ve sosyal bağım sızlıklarına kavuşm aları, erkek otoritesine, aile düzen ve uyumuna karşı bir tehlike arzetm iştir. Bu olayın hem bir işlevi ve hem de bir uygar sonucunda, kadınlar ekonomik bağım sızlığın yararlarını, gerek otonom olma anlam ına ve gerekse toplum sal ve politik anlam da elde etme konusunda kararlı o l duklarını duyurmuşlardır. Bu fikirlerin hem savunucuları ve hem de yararlananları eğitilm iş kent kadınların olmasına rağmen, dönemin edebi ve bilim sel eserlerinde kırsal alan kadınlarının haklarının tanınması konusuna da önem li bir yer verilm iştir. Sonuç olarak modern Türk edebiyatında kadının yansıtılm asında tek bir belirgin eğilim ve t.ek yönlülük yoktur. 1920'lerden itibaren Türkiye de kadınlar için en önem li gelişme, onların giderek artan bir şe k ilde toplum yaşam ına katılm aları olm uştur ve bu Cum huriyet döneminin edebi eserlerinde birbirinden farklı yansım alar göstermiştir. Bazı yazarlar, kadınların ücretli işte çalışm alarından doğacak toplumsal huzursuzluk ve zarar ve bunun sonucunda erkeklerin kontrolünden kurtulma tehlikeleri konusunda, toplumu uyarmak için e se r lerini bir araç olarak kullanm ışlardır. Görüşlerini, erkek ve kadınların birbirlerini tam am layıcılıkları prensibine dayandıran bu yazarlar, eşitlik kavram ını bir kenara itebilm ektedirler. Kadınların zeki olduklarını söyleyebilmekte, onların erkeklerden mutlak anlamda aşağı olduklarını göstermekten kaçınmakta, ama kadınları, «erkeklerin dün yasına» doyurucu bir şekilde işlerde bulunmak konusunda yetersiz bulmaktadırlar. Kadınlar, erkeklerin dünyasında ancak ev işleri görevlerini ihmal ederek, veya cinsel arzularının peşinde koşarak, ya 35
ni «kadın dünyasını» riske sokarak başarılı olabilirler. Diğer yandan, bazı yaza rla r da kadını büyük cesarete sahip, kararlı ve hatta liderlik niteliklerine sahip olarak nitelendirmişlerdir. Ki bu da. kadınlara haklarını kazanıp, aile dışında etkin roller elde etmeleri konusundaki savaşım larında ilham ve cesaret vermiştir. Bazı yazarlar ise, farklı bir yaklaşım benimseyerek, kadınları aynı yönde teşvik etmişlerdir. Bunu, edilgen bir şekilde sömürü ve baskıya katlanan kadınların yaşam ının rezalet ve anlam sızlığını betim leyerek yapm ışlardır. Birçok kadın yazar tarafından ele alınan, fakat sadece onlara özgü olm ayan bir konu da. kadınları ev alanına itm iş olan hakim erkek id e o lo jis in in süregeldiği bir toplum da, kadının toplum yaşam ı na katılm asından doğan problem ler konusudur. Cum huriyetin ilk y ıllarındaki eserlerde ilgi, toplum içinde aktif bir rol aldıkları takdirde kadınların karşılaşabilecekleri* sa nsü r ve kısıtlam alar üzerinde yoğunlaşm ıştır. O ysaki, daha sonraki eserlerde kadının kendi k işiliğ i nin entellektüel, m esleki, kadına özgü ve dünyevi yönlerini b irle ş tirmeye çalışırken ortaya çıkan bireysel iç çelişkileri, ilgi alanını oluş turmaktadır. Kadın okuyucuların kendilerini en çok özdeşleştirebilecekleri eserler, bu tür karakteristiklere sahip olan eserlerdir. Okuduğum eserler arasında sadece Güngör Dilmen'in Kurban'ı kadın haklan savunuculuğunun şampiyonluğu konusunda çok açık ve belirgin bir araç olarak kullanılır görülmektedir. Kurban, kadının, toplumun ve evliliğin eşit haklara sahip bir bireyi olm ası gerektiğini çok dram atik bir şekilde gözler önüne serm ektedir. Bu eserden vereceğim bir alıntı, edebi eserlerin ve ö zellikle tiyatro eserlerinin, kadınların statüsünün değişm esi konusunda bir araç olarak oynayabilecekleri rolü sem bolik olarak ifade etmektedir. Alıntı, oyunda ihtiyar kadın Halim e nin birçok kadının razı olacağı bir kadere karşı, kadın kahraman Zehra nın korkunç ve acıklı isyan biçiminden, onu hiçbir şeyin vazgeçirem iyeceğini anladığı bir sahneden alınm ıştır. «Bu gün bir şeyler olacak öyleyse. Bin, bin yıldır Anadolu kadının sustuğu çığlık Belki senin yüreğinden fışkırır.» 96