DOU AVRUPA VE BAIMSIZ DEVLETLER TOPLULUU ÜLKELERNN EKONOMK DÖNÜÜM SÜRECNDE TEMEL ELMLER

DOU AVRUPA VE BAIMSIZ DEVLETLER TOPLULUU ÜLKELERNN EKONOMK DÖNÜÜM SÜRECNDE TEMEL ELMLER Dr. M. Alper DEMRBUGAN ÖZET Dou Avrupa ve Asya da kolektif sistem içinde yer alan ülkelerde, 1989-1991 yllar arasnda politik yönetimlerin dei mesi ve piyasa ekonomisine geçmeye yönelik reform programlarnn uygulanmasyla ba layan süreçte ortaya çkan temel eilimler özelle me, d a açlma ve gelir dalmnda bozulma biçiminde belirginle mi tir. Bu eilimler, hz ve kapsam açsndan Dou Avrupa ve Bamsz Devletler Topluluu ülkeleri arasnda farkllk göstermektedir. Bu çal mada söz konusu eilimler ülke gruplar için kar la trmal bir yakla mla incelenmektedir. Anahtar kelimeler: Dou Avrupa, Bamsz Devletler Topluluu, Ekonomik Dönü üm ABSTRACT In Eastern European and Asian countries which taken place in collective system, basic tendencies which emerged during the process which began with changing political leaderships and launching the reform programmes aimed to transition to market economy in the years of 1989 1991 are privatisation, economic openning and deteriation in income distribution. This tendencies are differentiated between countries of Eastern Europe and Commonwealt of Independent States. In this study, tendencies mentioned are examned for country groups with comparative way. Key Words : Eastern Europe, Commonwealt of Independent States, Transition MTA. Genel Müdürlüü, Balgat-Ankara Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VII,S.2, 2005) 165

GR 1989 1991 yllar arasnda, Avrupa ve Asya da kolektif sistem içinde yer alan ülkelerde politik yönetimlerin el dei tirmesiyle birlikte piyasa ekonomisine dönü üm süreci büyük bir hz kazanm tr. Dönü üm ekonomileri olarak da adlandrlan 27 ülkede piyasa düzenine geçmeye yönelik kapsaml reform programlar uygulamaya konmu tur. Reform programlar esas olarak, makroekonomik istikrar önlemleri, fiyat ve ticaretin serbestle mesi, özelle tirme ve kurumsal düzenlemeleri içermi tir. Geçtiimiz 15 yllk dönemde dönü üm ekonomileri baz ortak eilimler göstermi tir. Reform programlarnn uygulanmasyla birlikte ba langçta, dönü üm ekonomilerinin tümünde çkt düzeyi büyük ölçüde dü mü zaman içinde kazanm sürecine girilmi tir. Büyüme performansnda gözlenen bu durumun yan sra dönü üm sürecinde ortaya çkan temel eilimler özelle me, d a açlma ve gelir dalmnda bozulma biçiminde belirginle mi tir. Kolektif sistemden özel mülkiyete dayal piyasa düzenine dönü ümün kaçnlmaz sonucu olarak ortaya çkan bu temel eilimler ülke gruplar ve ülkelere göre farkllk göstermi tir. Bu farkllk özellikle Dou Avrupa ve Bamsz Devletler Topluluu ülkeleri arasnda belirgindir. Dou Avrupa Ülkeleri içinde ise corafi özellikler ve performans göstergelerine göre, Baltk Cumhuriyetleri, Avrupa Topluluu Ülkeleri, Güney Dou Avrupa Ülkeleri biçiminde bir ayr ma söz konusudur 1. I. BÜYÜME PERFORMANSI 2003 ylnda dönü üm ekonomilerinin büyüme hz dünya ortalamasnn üzerinde gerçekle mi tir. Nüfusa göre arlklandrlm ortalamaya dayanan tahminlere göre 2003 de dönü üm ekonomileri 1 Dou Avrupa Ülkeleri, Hrvatistan, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Macaristan, Latvia, Litvanya, Polonya, Slovak Cumhuriyeti, Slovenya, Arnavutluk, Bosna- Hersek, Bulgaristan, Makedonya, Romanya, Srbistan-Karada içermektedir. Bamsz Devletler Topluluu Ülkeleri, Ermenistan, Azerbeycan, Beyaz Rusya, Gürcistan, Kazakistan, Krgzistan, Moldovya, Rusya, Tacikistan, Türkmenistan, Ukrayna, ve Özbekistan içermektetedir. Baltk Cumhuriyetleri, Latvia, Litvanya ve Estonyay, Avrupa Topluluu Ülkeleri, Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Polonya, Slovak Cumhuriyeti ve Slovenya y, Güney Dou Avrupa Ülkeleri ise, Arnavutluk, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Makedonya, Romanya, Srbistan-Karada içermektadir. 166 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VII,S.2, 2005)

için büyüme hz %5.6, Avrupa Topluluu ülkeleri ve ABD için ise srasyla, %1 ve %3 dür 2. Dönü üm sürecindeki büyüme hz zaman içinde farkllk göstermi tir. Ba langçta çkt düzeyinde geçi dönemi durgunluu olarak da adlandrlan büyük bir dü ü kaydedilmi, bunu üretim faktörlerinin sektörler arasnda yeniden dalmna ve verimlilik art na bal olarak yeniden kazanm ve düzenli büyüme dönemleri izlemi tir. Bu olgu dönü üm sürecindeki ülkelerin tümünde gözlenmekle birlikte ülke gruplar ve ülkelere göre farkl hz ve younlukta gerçekle mi tir. Dönü üm ülkelerinde ya anan durgunluun büyüklük ve süresi büyük depresyondakinden daha yüksektir. 1930 1934 yllar arasndaki büyük depresyon döneminde durgunluk, Fransa, Almanya, Gngiltere ve ABD de srasyla, 3, 3, 2 ve 4 yl sürmü ve bu ülkelerin çkt düzeylerindeki toplam dü ü lerde, %11, %16, %6 ve %27 oranlarnda gerçekle mi tir. Bamsz Devletler Topluluu ülkelerinde ise geçi dönemi durgunluu ortalama 6.5 yl sürmü, ve çkt düzeyi ortalama %50 azalm tr 3. Dou Avrupa ve Bamsz Devletler Topluluu ülkelerinin dönü üm sürecindeki büyüme performansna ili kin genel eilimler GSMH 4 indeksine dayal olarak incelenebilir. Dou Avrupa ülkelerinde GSMH ba langçta büyük dü ü göstermi ve bu eilim 1993 yl dolaylarnda tersine dönerek büyüme ba lam tr. Dou Avrupa ülkeleri için nüfus miktarna göre arlklandrlm ortalama GSMH indeksi 1989 da 100 iken, 1993 de 79, 2004 de ise 115 dir 5. Dou Avrupa da en dü ük iddette ve en ksa süreli durgunluk Polonya da gerçekle mi tir. Bu ülkede durgunluk iki yl sürmü, ve çkt toplam %12 orannda gerilemi tir. Baltk cumhuriyetleri, Dou Avrupa ülkeleri arasnda durgunluun en ciddi biçimde ya and ülke grubunu olu turur. Bu ülkelerde çkt 2 EUROPEAN BANK FOR RECONSTRUCTION AND DEVELOPMENT (EBRD), 2004, Transition Report Update 2004, EBRD, London. 3 WORLD BANK, Transition:The First Ten Years : Analysis and Lessons For Eastern Europe and The Former Soviet Union, The World Bank, Washington.D.C., 2002, s:13. 4 Gndeks deerleri ilgili yllardaki GSMH' nn 1989 ylndaki satn alma gücü paritesi cinsinden ABD döviz kuruna dönü türülmesiyle hesaplanm tr. 5 EBRD, a.g.e., s:16. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VII,S.2, 2005) 167

düzeyi 6 yl boyunca ortalama %35 orannda dü mü tür. Bu durum, büyüme performans açsndan Baltk ülkelerini, dier Dou Avrupa ülkelerinden çok bamsz devletler topluluu ülkelerine yakla trmaktadr. Bamsz Devletler Topluluu ülkelerinde ise çkt düzeyinde ba langçtaki dü ü Dou Avrupa ülkelerine göre daha yüksek düzeyde gerçekle mi ve durgunluk daha uzun sürmü tür. Dou Avrupa ülkeleri için ortalama durgunluk dönemi 3.8 yl ve çkt düzeyinde toplam dü ü %22.6 iken, bu deerler Bamsz devletler topluluu ülkeleri için 6.5 yl, ve %50.5 dir. 1997 de ba layan yeniden kazanm eilimi, izleyen yl Rusya da ya anan finansal krizin etkisiyle tersine dönmü, 2000 den itibaren tekrar yeniden kazanm sürecine girilmi tir. Bu genel eilimle uyumlu olarak, Bamsz Devletler Topluluu ülkeleri için 1989 da 100 olan ortalama GSMH indeksi, 1998 de 54, 2003 de ise 79 deerini almaktadr 6. Dou Avrupann tersine 2004 de çkt düzeyi 1989 daki düzeyden yakla k % 20 gibi önemli bir oranda dü üktür. Bamsz Devletler Topluluu Ülkeleri arasnda en iddetli durgunluk Ermenistan, Gürcistan ve Moldavya da ya anm tr. Bu ülkelerde toplam çkt düzeyi, srasyla, %63, %78 ve %63 orannda dü mü tür. Beyaz Rusya ve Özbekistan da ise durgunluk lmldr. Bu ülkeler için toplam çktdaki dü ü, %35 ve %18 dir 7. Büyüme performans açsndan ülke gruplar arasnda olduu gibi ülkeler arasnda da önemli farkllklar söz konusudur. Dou Avrupa ülkeleri arasnda, Avrupa Birliine katlan ülkelerin GSMH lar 1989 daki düzeylerini önemli önemli ölçüde a m tr. 2003 ylnda reel GSMH indeksi, Polonya, Slovenya, Macaristan, Slovakya ve Çek Cumhuriyeti için srasyla 140, 124, 119, 119 ve 113 dür. Güney Dou Avrupa ülkelerinde ise GSMH düzeyi 1989 da ki düzeyin altndadr. Romanya, Hrvatistan, Bulgaristan, Makedonya ve Srbistan-Karada için 2003 yl reel GSMH indeksi 84,83, 80, 79 ve 48 dir. Baltk Cumhuriyetleri, ortalama 75.5 ile 1989 da ki düzeyin oldukça gerisindedir. Bu ülkelerden sadece Estonya da 1989 daki düzeye ula labilmi tir. Bamsz Devletler Topluluu ülkelerinde GSMH düzeyi 1989 daki düzeyin ortalama % 20 altndadr. Sadece 6 EBRD., a.g.e.s:16. 7 Wold Bank, a.g.e. 168 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VII,S.2, 2005)

Özbekistan, Türkmenistan, Beyaz Rusya ve Gürcistan da 1989 daki düzeye ula labilmi tir. Bu ülkeler için 2003 de reel GSMH indeksi srasyla, 110, 110, 104 ve 101 dir. Rusya ve Ukraynada ise 2003 de reel GSMH, 1989 daki düzeyin %35 ve %45 orannda gerisindedir 8. Dönü üm sürecinde, çkt düzeyindeki dei im, çktnn sektörel bile imindeki dei imle birlikte geli mi tir. Fiyatlar ve d ticaretin serbestle mesi ve sert bütçe kstnn uygulanmasyla birlikte göreceli fiyat yaps yeniden olu mu ve kaynak dalm hizmet sektörü yönünde dei im sürecine girmi tir. Sanayi sektörü çkts önemli oranda gerilerken hizmet sektörü geli mi tir. Dönü üm sürecinde çktnn sektörel bile enlerinin dei imi, ülke gruplar ve ülkelere göre farkllk göstermi tir. 1989 ylnda Dou Avrupa ülkeleri için sanayi sektörü çkts indeksi 100 iken 2001 de 88 e dü mü tür. Bu dü ü ancak 2000 ylndan itibaren sanayi sektöründeki yapsal dei im ve dorudan yabanc yatrmlarn etkisiyle tersine dönmü tür. Dou Avrupa ülkeleri arasnda sadece Macaristan ve Polonya 1989 daki düzeyi a m tr. Bu ülkeler için 2001 de sanayi indeksi 140 ve 130 dur. Slovakya, Çek Cumhuriyeti ve Slovenya da ise sanayi sektörü çkts 1989 daki düzeyin srasyla %9, %13 ve %17 gerisindedir. Güneydou Avrupa ve Baltk Cumhuriyetlerinde gerileme daha yüksektir. Hrvatistan, Romanya ve Bulgaristanda 2001 deki sanayi sektörü çkts, 1989 daki düzeyden srasyla %40, %45 ve %57 orannda dü üktür.baltk cumhuriyetlerinde ise bu oran ortalama %50 dir. Sanayi Sektörü çktsndaki gerileme Bamsz Devletler Topluluu ülkelerinde çok daha belirgindir. Bu ülkeler için sanayi sektörü çkts ortalamas 2001 de 1989 daki düzeyin %37 altndadr. Rusyada ise sanayi sektörü çktsndaki gerileme %40 dr 9. Sanayi sektörü çktsndaki dü ü le birlikte bu sektörün GSMH içindeki pay azalm tr. 1990 larn ba nda Dou Avrupa ülkelerinde GSMH içinde sanayi sektörünün pay ortalama %40 iken, bu oran giderek azalm tr. 2001 de Macaristan, Polonya, Slovakya ve Slovenya da bu oran üçde bir düzeyindedir. Buna kar n Rusyada, 8 EBRD., a.g.e.s:16 9 A. RATHERY, EU- Enlargement - What Next in Pan- European Context, Road Transport Conferance, 15-16 May 2003, Budapest, 2003, s:5. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VII,S.2, 2005) 169

sanayi sektörünün toplam çkt içindeki oranndaki gerileme çok dü ük düzeydedir. Bu oran 1991 de %34iken 2000 de %32 ye dü mü tür 10. Bu durum yeniden yeniden yaplanma sürecindeki gecikmenin bir göstergesi olarak kabul edilebilir. Dönü üm ekonomilerinde sanayi sektörünün paynn azalmasna hizmet sektörünün paynda art e lik etmi tir. II. ÖZEL SEKTÖR GELM Dönü üm sürecinde mülkiyet yaps hzla özel kesim yönünde dei im göstermi tir. Bu kurumsal dei imle birlikte üretim faktörleri de hzla özel sektöre kaym tr. 1990 da GSMH içinde özel sektörün pay Polonya ve Macaristan da ortalama %20, dier bütün dönü üm ülkelerinde ise tipik olarak %10 düzeyindeyken bu oran reform sürecinde hzla dei erek, 1994 de %30 a 2004 de ise %65 e ula m tr. 2004 de dönü üm ekonomilerinin büyük bir çounluunda GSMH nn %70 inden fazlas özel sektör tarafndan üretilmektedir. Çekoslovakya, Macaristan, Polonya ve Estonya gibi geli mi dönü üm ekonomilerinde bu oran %75 den yüksektir 11. Türkmenistan ve Beyaz Rusya da özel sektör üretiminin GSMH içindeki pay ise hala %25 in altndadr.özel sektör geli imi Dou Avrupa ülkelerinde, Bamsz Devletler topluluu ülkelerine oranla daha hzl ilerlemi tir. 1990, 1994 ve 2004 de GSMH içinde özel sektörün pay Dou Avrupa Ülkeleri için srasyla %11, %50 ve %70, Bamsz Devletler Topluluu ülkeleri için ise srasyla %10, %30, %56 dr 12. Dönü üm ekonomilerinin özelle mesi yeni özel sektör geli imi ve kamu aktiflerinin özelle tirilmesine dayal olarak geli mi tir. Özel giri imcilerce yeni firmalarn olu turulmas ve var olanlarn geni letilmesine dayanan yeni özel sektör reform sürecinde 10 RATHERY, a.g.e,s:7. 11 EUROPEAN BANK FOR RECONSTRUCTION AND DEVELOPMENT ( EBRD ), Transition Report 2004, EBRD,2004, London. 12 EBRD, a.g.e.. World Bank, a.g.e. 170 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VII,S.2, 2005)

hzla geli mi tir. Johnson vd 13., Dou Avrupa ve Bamsz Devletler Topluluu ülkeleri için GSMH içindeki yeni özel sektör payn, 1995 yl verileriyle GSMH içindeki özel sektör payndan, özelle tirilen sektör payn çkararak kabaca %41 ve %23 olarak tahmin etmi tir. 1995 yl dolaylarnda söz konusu ülke gruplar için GSMH içindeki özel sektör paynn yakla k olarak %50 ve %30 olduu göz önünde bulundurulduunda ekonomilerin özelle mesinin büyük ölçüde yeni özel sektör faaliyetindeki art tan kaynakland anla labilir. Dorudan sat, çal anlara devir ve kitle özelle tirmesi Dou Avrupa ve Bamsz Devletler Topluluu ülkelerinde uygulanan ba lca özelle tirme yöntemlerini olu turmu tur. Bu yöntemlerin göreceli önemi ülkelere göre farkllk göstermi tir. Dönü üm sürecinde yer alan 25 ülkeden 19 unda kitle özelle tirmesi, birincil ya da ikincil yöntem olarak uygulanm tr. Çal anlara devir 9 ülkede birincil 6 ülkede ise ikincil yöntem durumundadr. Dorudan sat ise sadece 5 ülkede birincil yöntem olarak uygulanmakla birlikte bu grup, Estonya, Macaristan, Polonya, Slovak Cumhuriyeti ve Bulgaristan gibi büyük çounluu reform sürecinde en ileri düzeye ula m ülkelerden olu maktadr 14. Dou Avrupa ve Bamsz Devletler Topluluu ülkelerinde özelle tirme uygulamasna, dönü üm sorununun doasndan kaynaklanan kendine özgü ko ullarn hakim olduu bir ortamda ba lanlm tr. Dönü üm ekonomilerinde özelle tirme, arlkl olarak sanayi sektöründe yer alan devlet mülkiyetindeki çok sayda i letmenin özelle tirilmesini içerir. Bu ülkelerde toplam iç tasarruflar, sunulan aktiflerin satn alnabilmesi için gerekli olan düzeyin çok altndadr. Dorudan yabanc sermayenin nadiren salanabilmesi söz konusudur. Çou yeni kurulan dönü üm sürecindeki devletlerin özelle tirmeye uygun kurumsal yapy olu turabilme ve yönetebilme kapasitesi tart ma konusudur. Dönü üm ekonomilerinin çounda snrl sayda i letme ihale ya da halka arz yöntemiyle özelle tirilmi tir. Bu tip sat lar, ilke 13 S.D.JOHNSON,D. KAUFMAN ve A.SHLEIFER, Politics and Entrepreneurship in Transition Economies, William Davidson Institute Working Paper Nr.57, WDI, University of Michigan, Michigan, 1997. 14 EUROPEAN BANK FOR RECONSTRUCTION AND DEVELOPMENT ( EBRD ), Transition Report 1998, EBRD,1998, London Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VII,S.2, 2005) 171

olarak yabanc ve yerli alclara yönelik olmakla birlikte sadece Macaristan ve Estonya da sat a sunulan devlet i letmeleri aktiflerinin önemli bir bölümü yabanc giri imcilere satlabilmi tir. Macaristan da özelle tirilen aktiflerin %20 si Estonya da ise %50 si yabanclar tarafndan satn alnm tr 15.Dorudan sat larda ba lca yerli alclar, firmann i leyi ine ili kin iç bilgiye sahip olan yönetici ve çal anlar olu turmu tur. Çal anlara devir ya da iç özelle tirme (insider privatisation) olarak da adlandrlan ve mülkiyetin yönetici ve i çiler tarafndan kontrol edildii bu tip özelle tirme baz hükümetlerce özendirilmi tir. Romanya buna tipik bir örnek olu turur. Dorudan sat ve çal anlara devir yöntemlerinin uygulanmasnda kar la lan problemler, Dou Avrupa ve Bamsz Devletler Topluluu ülkelerinin çounu dönü üm ekonomilerine özgü bir yöntem olarak ortaya çkan kitle özelle tirmesi ne yöneltmi tir. Bu yöntem de devlet aktiflerini satn almaya yeterli nominal deerdeki yeni aktiflerin özel kesime datlmas ön görülür. Böyle bir uygulamayla geni ölçekli para yaratlmasndan ve dolaysyla bunun enflasyonist etkisinden kaçnabilmek için yeni aktiflerin transfer edilememesi ve devlet aktiflerinin satn alnmas d nda her hangi bir i lemde kullanlmamas ön ko ul durumundadr. Bu yöntem yaygn olarak birim deerdeki özelle tirme kuponlar ve sertirifikalar yoluyla uygulanm tr 16. Kitle özelle tirmesi, devlet mülkiyetinin tüm yapya hakim olduu ve toplam iç tasarruflarn yetersiz kald dönü üm ekonomileri için mülkiyet yapsnn hzla dei mesini salayan bir çözüm olarak ortaya çkm tr. Dönü üm sürecindeki özelle tirme uygulamasnda belirginle en temel eilimler hz ve mülkiyet bile imdeki dei im açsndan incelenebilir. Dou Avrupa ve Bamsz Devletler Topluluu ülkelerinde büyük ölçekli firmalarn özelle tirilmesi yava bir hzla ilerlemi tir. 2000 ylna kadar sadece Bulgaristan, Çekoslovakya, Estonya, Macaristan ve Slovakya da büyük ölçekli i letmelerin aktiflerinin %50 den fazlas özelle tirilebilmi tir. 15 S.ESTRIN, Competition and Corporate Governance in Transition, William Davidson Institute Working Paper Nr.431, WDI, University of Michigan, Michigan.2001. s:11. 16 ESTRIN, a.g.e.s:12. 172 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VII,S.2, 2005)

Özelle tirme uygulamasnda belirginle en dier bir durum ise, dönü üm ekonomilerinin çounda büyük ölçüde özelle tirme gerçekle tirilmi olsa bile devletin özelle tirilen firmalarn hisselerinin önemli bir bölümünü kontrol etmesidir.örnein Rusya da 1995 de devlet, özelle tirilen firmalarn %37 sinde hisselerin %20 sinden, %14 ünde ise hisselerin %40 ndan daha fazlasn elinde tutmu tur. Sadece özelle tirilen firmalarn %50 sinin tüm hisseleri özelle tirilmi tir 17. Bennet vd. 18 ce 1999 da dönü üm ekonomilerinin tümündeki özelle tirilen firmalarda yaplan anket çal masndan edinilen verilere dayanlarak hazrlanan raporda, 23 ülkeden 20 sinde devletin özelle tirilen firmalarn bir ksm hissesini muhafaza ettii vurgulanmaktadr. Devlet özelle tirilen firmalarda ortalama olarak %20 orannda hisseyi elinde tutmaktadr. Çek Cumhuriyeti, Macaristan ve Latvia gibi dönü üm sürecinde ileri noktada bulunan ülkelerde bu oran ihmal edilebilir düzeydedir. Arnavutluk, Beyaz Rusya, Gürcistan, Litvanya, Polonya, Romanya, Rusya ve Ukrayna da devletin pay %15 den, Bulgaristan, Hrvatistan, Slovenya ve Özbekistan da ise %30 dan yüksektir 19. III. DIA AÇILMA Dou Avrupa ve Bamsz Devletler Topluluu ülkeleri dönü üm sürecinde dünya ekonomisiyle büyük bir hzla bütünle mi tir. 1990 dan önce dünya ekonomisiyle snrl biçimde ili kide bulunan ve büyük ölçüde izole olmu bir ticaret blou olu turan dönü üm ekonomileri 15 yl sonra, yakla k olarak ürettikleri ve tükettikleri mal ve hizmetlerin yarsndan fazlasn ihraç ve ithal etmektedir. Uluslar aras bütünle me düzeyi ülke gruplar ve ülkeler arasnda farkllk göstermi tir. Dünya ekonomisiyle bütünle me, büyük çounluu Avrupa Birlii üyesi olan Dou Avrupa Ülkeleri ve Baltk Cumhuriyetlerinde, Güney Dou Avrupa ve Bamsz Devletler Topluluu ülkelerine oranla daha kapsaml ve hzl biçimde geli mi tir. Ülkelerin Dünya ekonomisiyle bütünle me 17 EBRD, a.g.e. 18 J.S.BENNET, S. ESTRIN. ve J.MAW, Mass Privatisation and Partial State Ownership of Firms in Transition Economics, Discussion Paper no:2895, Centre For Economic Policy Research. 2001. 19 BENNET vd., a.g.e. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VII,S.2, 2005) 173

düzeyleri, toplam d ticaret oranlarnn yani, ihracat ve ithalat toplamlarnn GSMH içindeki oranlarnn kar la trlmasyla ölçülebilir. Dou Avrupa Ülkeleri arasnda Avrupa Birliine üye ülkeler, d a açlma sürecinde önemli ilerleme kaydetmi lerdir. 1995 ylnda bu ülkelerde d ticaretin GSMH ya oran %35 iken 2002 de %55 e yükselmi tir. Güneydou Avrupa Ülkelerinde dünyayla bütünle me süreci çok daha yava ilerlemi tir. Bu ülkeler için ortalama d ticaret oran 1995 2002 döneminde %20 den %22 ye yükselmi tir. Bamsz Devletler Topluluu ülkelerinin d ticaret oran ayn dönemde ortalama %15 düzeyinde seyretmi tir. Bununla birlikte 2002 ylnda Güneydou Avrupa ülkeleri ve Bamsz Devletler Topluluu ülkelerinin d a açlma düzeyi baz Güney Amerika devletlerinin olu turduu MARCOSUR ülkeleriyle ayn düzeydedir. Avrupa Topluluu Ülkeleri ve baz güneydou Asya devletlerinin olu turduu ASEAN ülkeleri ortalamasnn ise çok altndadr. Avrupa Topluluu, MARCOSUR ve ASEAN ülkeleri için ortalama d a açlma oranlar srasyla, %65, %15 ve %65 dir 20. Dönü üm sürecinde ihracat ve ithalatn göreceli olarak geli imi de ülke gruplarna göre farkllk göstermi tir. 1994-2002 döneminde ihracat hacmi Dou Avrupa, Baltk Cumhuriyetleri ve Bamsz Devletler topluluu ülkelerinde srasyla %100, %128 ve %60 orannda artm tr. Bu dönemde ayn ülke gruplarnn toplam ithalat deerindeki art ise srasyla, %118, %70 ve %29 dur 21. Ghracat ve ithalatn art eiliminde gerçekle en bu geli me Dou Avrupa ve Baltk ülkelerinde ödemeler dengesi açnn ba lca nedenini olu turmu tur. Tersine, Bamsz Devletler Topluluu ülkelerinde ticaret fazlas gerçekle mi tir. Bu fazlalk büyük ölçüde petrol ürünleri ihracatnn toplam ihracat içindeki paynn yüksekliinden ve petrol fiyatlarnda gözlenen art tan kaynaklanm tr. Dönü üm ekonomilerinde büyümenin ba lca kayna olarak ortaya çkan d ticaret ayn zamanda bu ülkeleri uluslararas ekonomik konjonktüre kar çok duyarl hale getirmi tir. 20 EUROPEAN BANK FOR RECONSTRUCTGON AND DEVELOPMENT ( EBRD ), Transition Report 2003, EBRD,2003, London 21 RATHERY, a.g.e. 174 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VII,S.2, 2005)

D dünyayla çok az ili kide bulunmaya uygun biçimde güçlü bölgesel i bölümü ve ihtisasla mayla karakterize edilen CMEA içinde yer alan Dou Avrupa ve Bamsz Devletler Topluluu ülkelerinin ticareti, otar ik düzenlemelerin ortadan kalkmasyla birlikte hzla yön dei tirmi tir. Dönü üm ekonomilerinin ticareti CMEA alanndan OECD ülkeleri ve dier global piyasalar yönünde önemli dei im göstermi tir. Bu dei imin boyutu ülke gruplarna göre farkllk göstermi tir. Ticaretin yönündeki dei im özellikle Dou Avrupa ülkelerinde çok belirgindir. 1989 da bu ülkelerin geli mi ülkelere ihracatnn toplam ihracat içindeki pay %43 iken bu oran 2001 de %75 e çkm tr. 1989 da bu ülkeler, %26 s Sovyetler Birliine olmak üzere toplam ihracatlarnn %45 ini CMEA ülkelerine yapmaktaydlar. 2001 ylnda ise Dou Avrupa ülkelerinin Bamsz Devletler Topluluu ve dier Dou Avrupa ülkelerine yaptklar ihracat, toplam ihracatn sadece %5 ve %14 ünü olu turmaktayd 22. Ghracatn yönünde gözlenen bu bu dei iklik, ithalat için de geçerlidir. 1989-2001 döneminde geli mi ülkelerden yaplan ithalatn Dou Avrupa ülkelerinin toplam ithalat içindeki pay %44 den %67 ye çkarken, dier Dou Avrupa ülkeleri ve Bamsz Devletler topluluundan yaplan ithalat için bu oran srasyla %19 dan %11 e ve %24 den %11 e dü mü tür. 2001 de Avrupa Birlii Dou Avrupa ülkelerinin toplam ithalatnn %58 ini, ihracatnn ise %67 sini kar lamaktadr.bu dönemde geli mekte olan ülkelerle yaplan ticaretin pay yakla k olarak %50 azalm tr. 2001 de bu ülkelerin Dou Avrupa ülkelerinin ithalat ve ihracat içindeki pay %5 ve %11 dir. Dou Avrupa ekonomilerinde 1989 dan bu yana gözlenen ticaretin corafi dalmndaki dei im nedeniyle bu ülkeler 1990 larn ba larnda global ekonomide ya anan durgunluktan daha iddetli, 1998 de Rusya da ya anan ruble krizinden ise snrl biçimde etkilenmi lerdir. Rusya daki ticaretin yönünde de Dou Avrupa ya benzer biçimde fakat daha dü ük ölçekte dei im gerçekle mi tir. 2001 de Rusyann toplam ticaret hacmi içinde Avrupa Birlii, Bamsz Devletler Topluluu ülkeleri ve Dou Avrupa ülkelerin pay srasyla %37, %20 ve %11 dir 23. 22 RATHERY, a.g.e.,s:7. 23 RATHERY, a.g.e.,s:8. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VII,S.2, 2005) 175

Kolektif ekonomiden piyasa ekonomisine geçi sürecinde, ticaret akmlarnn corafi dalmnn yan sra ticarete konu olan mallarn bile imi de hzla dei mi tir. Dü ük emek maliyetinden yararlanmak isteyen çok uluslu irketlerin dorudan yatrmlarn dönü üm ekonomilerine yönlendirmeleriyle bu geli me hz kazanm tr. Tekstil ve ayakkab gibi emek youn sektörlerin geli imi, dü ük emek maliyeti ile açklanabilir. Dönü ümden önce, baz temel sanayi ürünleri ve ham madde ihraç eden Dou Avrupa ülkelerinde giderek belirli piyasalarn talebine dönük mallarn ihracat hzlanm tr. 2001 de Arnavutluk, Bosna-Hersek, Makedonya, Romanya, Hrvatistan kapsayan Güney Dou Avrupa ülkelerinin toplam ihracatnn %20 sini tekstil ve konfeksiyon, %10 unu ise ayakkab olu turmaktadr. Dou Avrupa ülkeleri ihracat içinde otomotiv endüstrisinin pay %12 dir. Bu sektörde Çek Cumhuriyeti, Macaristan ve Slovenya önemli yere sahiptir. Elektrik malzemeleri ve donanm Çek Cumhuriyeti, Macaristan ve Slovenya nn ihracatnn %10 unu olu turmaktadr.dou Avrupa ülkeleri arasnda, demir çelik endüstrisi ürünleri ihracat sadece Slovakya, Makedonya ve Romanya da önemli rol oynamaktadr. Bu ülkelerin toplam ihracat içinde demir çelik ürünlerinin pay srasyla, %13, %20 ve %10 dur 24. Dou Avrupa Ülkelerinin tersine, bamsz Devletler Topluluu ülkelerinde ihracat hala hammaddeye dayaldr.2001 de Rusya, Azerbaycan ve Gürcistan n toplam ihracat içinde ham petrolün pay srasyla, %32, %21 ve %23 dür. Rusya ve Ukrayna nn ihracatnda demir ve demir d metallerin pay %20 ve %15 dir. Moldavya, Gürcistan ve Ukrayna nn ihracatnda demir çelik endüstrisinin pay ise %20, %20 ve %27 dir. IV. GELR DAILIMINDA BOZULMA Dou Avrupa ve Bamsz Devletler topluluu ülkeleri reform sürecinin ba langcnda dünyada gelir dalmndaki e itsizliin en dü ük düzeyde olduu ülkeleri olu turmaktaydlar. Dönü üm sürecinde bu ülkelerdeki gelir dalm e itsizlii hzla artm tr. Bu art ülke gruplarna göre farkllk göstermi tir. Dou Avrupa ve Baltk ülkelerinde gelir dalmndaki bozulma göreceli olarak daha dü üktür. Bu ülkelerde 1987 1998 döneminde, gelir dalmndaki 24 RATHERY, a.g.e.s:8. 176 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VII,S.2, 2005)

göreceli e itsizliin toplula trlm göstergesi olan Gini katsays ortalamas 0,23 den 0.33 e yükselmi tir. Macaristan ve Çek Cumhuriyeti için Gini katsays 1987 de 0,21 ve 0,19 iken bu katsay yakla k on yl sonra ayn ülkeler için 0.25 ve 0.24 deerini almaktadr. Buna kar n, Bamsz Devletler Topluluu ülkelerinde gelir dalmndaki bozulma çok daha yüksek düzeydedir. Bu ülkeler için ortalama Gini katsays 1987-1998 döneminde 0,28 den 0,46 ya yükselmi tir. Ayn dönemde Gini katsays Rusya için iki misli artarak 0,26 dan 0.47 ye, Ermenistan için ise yakla k üç misli artarak 0.27 den 0,61 e yükselmi tir 25. Dönü üm sürecinde gelir dalmndaki bozulmann nedenlerinin göreceli önemi ülke gruplarna göre farkllk göstermektedir. Dünya bankasnca gerçekle tirilen bir çal maya 26 göre, Dou Avrupa ülkelerinde gelir dalmndaki e itsizlikteki art büyük ölçüde açklayan etmenleri, eitim düzeyinin getirisindeki art, ücret farklla mas ve özel giri imciliin getirisindeki art gibi piyasa ekonomisine geçi in göstergesi saylan geli meler olu turmaktadr. Bamsz Devletler Topluluu ülkelerinde ise eitim düzeyinin getirisi ve ücret farklla mas gelir dalmndaki bozulmann çok küçük bölümünü açklamaktadr. Eitim düzeyinin getirisindeki art, Slovenya ve Macaristan da gelir dalmndaki bozulmann srasyla %20 ve %15 ini Ermenistan, Gürcistan, Krgzistan, Moldavya ve Rusya da ise %5 inden azn açklamaktadr. Söz konusu çal maya göre, bamsz Devletler Topluluu ülkelerinde gelir dalm e itsizliindeki art büyük ölçüde yaygn biçimdeki yolsuzluk ve rantç faaliyetlerden kaynaklanmaktadr. Gelir dalm e itsizliiyle yolsuzluk düzeyindeki yükseklik arasnda yüksek korelasyon vardr 27. 25 WORLD BANK, a.g.e. 26 WORLD BANK, Making Transition Work for Everyone:Poverty and Inequality in Europe and Central Asia, The World Bank, Washington.D.C.,2000, 27 WORLD BANK, a.g.e. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VII,S.2, 2005) 177

SONUÇ Dönü üm sürecinde yer alan ülkelerin tümünde çkt düzeyinde, reform programlarnn uygulanmasyla birlikte geçi dönemi durgunluu olarak da adlandrlan bir dü ü kaydedilmi, zaman içinde kazanm sürecine girilmi tir. Çkt düzeyindeki dei im ülkelere göre farkllk göstermi tir. Büyüme performansndaki farkllk özellikle Dou Avrupa ve Bamsz Devletler Topluluu Ülkeleri arasnda belirgindir. Durgunluun süresi ve büyüklüü, Bamsz Devletler Topluluunda Dou Avrupa ya oranla iki misli yüksektir. Dou Avrupa Ülkelerinin ortalama GSMH s 1990 larn sonunda ba langçtaki düzeyine ula rken, Bamsz Devletler Topluluunda 2004 ylnda hala ba langç düzeyinin altndadr. Dönü üm sürecinde ortaya çkan temel eilimler ekonominin özelle mesi, d a açlma ve gelir dalmnda bozulma biçiminde belirginle mi tir. Bu eilimler de büyüme performansna benzer biçimde ülke gruplar arasnda farkllk göstermektedir. Özelle me açsndan dikkat çeken durum, belirli bir özelle tirme yöntemine bal olmakszn dönü üm ekonomilerinin tümünde özel mülkiyetin ve üretim kapasitesinin geli mesidir. GSMH içinde özel sektör paynn art hz Dou Avrupa ülkelerinde Bamsz Devletler Topluluu Ülkelerine oranla daha yüksektir. Dönü üm ekonomilerinde d ticaret, corafi dalm, hacim ve bile im açsndan d a açk piyasa ekonomisi dorultusunda dei im göstermi tir. Bu dei imin hz ve derinlii Dou Avrupa ülkelerinde daha yüksektir. Reform programlar dönü üm sürecindeki ülkelerde gelir dalm ve yoksulluk düzeyini olumsuz biçimde etkilemi tir. Gelir dalmndaki bozulmann büyüklüü Bamsz Devletler Topluluu Ülkelerinde Dou Avrupa ülkelerinin birkaç katdr. 178 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VII,S.2, 2005)

KAYNAKÇA BENNET J.,S. ESTRGN. VE J. MAW. (2001), Mass Privatisation and Partial State Ownership of Firms in Transition Economics, Discussion Paper no:2895, Centre For Economic Policy Research. EUROPEAN BANK FOR RECONSTRUCTGON AND DEVELOPMENT (EBRD), (2004), Transition Report Update 2004, EBRD, London. EUROPEAN BANK FOR RECONSTRUCTGON AND DEVELOPMENT (EBRD,(2004), Transition Report 2004, EBRD, London EUROPEAN BANK FOR RECONSTRUCTGON AND DEVELOPMENT (EBRD,(2003), Transition Report 2003, EBRD, London EUROPEAN BANK FOR RECONSTRUCTGON AND DEVELOPMENT (EBRD), (1998), Transition Report 1998, EBRD, London ESTRGN, S., (2001), Competition and Corporate Governance in Transition, William Davidson Institute Working Paper Nr.431, WDI, University of Michigan, Michigan. SGMON, J. D., D. KAUFMAN VE A. SHLEGFER, (1997), Politics and Entrepreneurship in Transition Economies, William Davidson Institute Working Paper Nr.57, WDI, University of Michigan, Michigan. RATHERY, A. (2003), EU- Enlargement - What Next in Pan- European Context, Road Transport Conferance, 15-16 May 2003, Budapest. WORLD BANK,. (2002), Transition:The First Ten Years : Analysis and Lessons For Eastern Europe and The Former Soviet Union, The World Bank, Washington.D.C. WORLD BANK, (2000), Making Transition Work for Everyone:Poverty and Inequality in Europe and Central Asia, The World Bank, Washington.D.C. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VII,S.2, 2005) 179