9. Hafta: KENTSEL ULAŞIM PLANLAMASI KARAR MEKANİZMALARI ve SÜREÇLERİ Dr. Cenk Hamamcıoğlu Kasım, 2012
Kentsel Ulaşım Planlaması Nedir? Kentlerde ulaşım sisteminin oluşturulması, geliştirilmesi ya da sorunların giderilmesi için, belirli kısıtlar altında hedef ve amaçlara en uygun (optimum) çözümü sağlayan yapısal ve işetme çözümlerinin, mekan ve zaman içindeki düzenlenmesi işidir. Ulaştırma altyapısına yapılacak yatırımların, düzenlemelerin ve işletme yaklaşımlarının belirlendiği uzun erimli planlardır (Babalık Sutcliffe, 2012). Kentsel alanlardaki ulaşım sistemlerinin gelecekteki değişim öngörülerini elde etmek üzere geliştirilmiş bir yöntemdir (Kılıçaslan, 2012).
Kentsel Ulaşım Planlaması Nedir? Gelecek zaman için Kentsel ulaştırma altyapısında mevcut durumun analiz ve değerlendirmelerinin yapıldığı yatırımların, düzenlemelerin ve işletme yaklaşımlarının belirlendiği, öngörülerin elde edildiği araçtır veya yöntemdir.
Kentsel Ulaşım Planlamasının Amacı Kentlerde ulaşım alanlarının denetimli geliştirilmesi, kentiçi ulaşımında harcanan zaman ve kaynak kaybını en aza indirmek, toplumsal faydacılığı sağlamak (erişilebilirlik, kalite, çevre ) Kentsel ulaşım planlaması sürekliliği olan, değişen koşullara göre yenilenen bir süreçtir. Bu sürecin başarılı olması varolan koşulların doğru (!) analiz ve değerlendirmesinin yapılarak kararlı sosyo-ekonomik politikaların uygulanmasına bağlıdır.
Arazi Kullanım - Kentsel Ulaşım Planlaması İlişkisi Ülke, bölge ya da kentlerdeki arazi kullanımının ve ulaştırma sisteminin planlanmasının amacı, bu mekanlarda oluşturulması ve geliştirilmesi istenen aktivite sistemlerini en uygun şekilde yerleştiren ve bunlar arasındaki yer değiştirmeleri en işler şekilde sağlayan bir yapının sentezini gerçekleştirmektir. Ulaştırma politikalarının önemi - yerel - merkezi
1990lar - Sürdürülebilirlik kavramı (erişilebilirlik, makro-ekonomik etki, çevresel etki, sosyal eşitsizlik, arazi kullanım ve ulaşım sistemlerinin yönetimi odaklı ) trafik yönetimi ve işletmenin önemi Çok amaçlı, çok aktörlü ve çok ölçütlü karar verme süreçleri Kentsel Ulaşım Planlaması Tarihsel Süreç 1920ler - İlk sistemli çalışma (ev anketleri ve taşıt sayımı) denizyolu ve demiryolu kararlarının bağımsız alınması - sorunlar 1950ler - Kentsel ulaşım planları (ABD, Avustralya, İngiltere, Kanada ) Arazi kullanım ve ulaşım yapısı arasındaki etkileşimin analizi 6 aşamalı (veri toplama, tahminler, hedef tanımlama, ağ önerisi, test edilmesi ve değerlendirme) maliyet, seyahat süresi, güvenlik odaklı 1960lar - Matematiksel modellerin kurulması (ulaşım mühendisleri) Bilgisayar kullanımına bağlı modelleme Merkezi yönetim ve politika kararlarının kentleri etkilediğinin anlaşılması 1970ler - Enerji krizine bağlı olarak enerjinin etkin kullanımının sağlanması talep yönetimi kavramı maliyet odaklı (ulaşım sisteminin yönetimi)
Kentsel Ulaşım Planlaması Tarihsel Süreç Sürdürülebilir bir kentsel ulaşım ve arazi kullanım sisteminde (Minken, vd., 2003); kentsel alanın tüm sakinlerine mal ve hizmetlerin verimli şekilde erişimini sağlamak, şu anki nesil için çevre, kültürel miras ve ekosistemleri korumak ve gelecek nesillerin doğal çevre ve kültürel miras da dahil olmak üzere günümüzdeki refah düzeyine sahip olma imkanlarını tehlikeye atmamak önem kazanmıştır.
Kentsel Ulaşım Planlaması Tarihsel Süreç Talebe cevap vermeye odaklanan geleneksel yaklaşım (ulaşım arzının planlanması) Talebi yönlendiren sürdürülebilir ulaşım planlaması yaklaşımı (ulaşım talebinin yönetilmesi) (Acar, 1998a, Elker, 2012). X geçerli Ulaşım sorunlarının çözümünde yüksek maliyetli büyük ulaşım yatırımlarının tek başına yeterli olamayacağı, bunun yanında trafik yönetim ve işletme önlemlerinin alınması gereği de tartışılmaktadır (Acar, 1998b).
Kentsel Ulaşım Planlaması Talep Yönetimi - Talebin özel önlemlerle bastırılması ve mevcut ulaşım türüne olan arzın aştırılmaması, - Taşıtlara değil insanlara öncelik ilkesi - politika
Kentsel Ulaşım Planlaması Talep Yönetimi altyapı ve taşıtların daha verimli kullanılması, enerjinin akılcı kullanılmasını sağlayıcı, bütçe kısıtlarına ve çevreye duyarlı önlemler içermektedir. - Talebin daha yüksek kapasiteli ulaşım türlerine kaydırılması (toplu taşıma odaklı gelişim planlaması), - Tıkanıklık gözlenen doru saatlerdeki talebin diğer saatlere dağıtılması - Yeni sistem yerine mevcut sistemin verimli kullanılması, - Belirli bölgelere giriş-çıkış, otopark ücretlendirme, - Park et devam et - Yeşil planlama yaya erişim odaklı konut alanı planlaması (LEED, BREAM )
Ulaşım Talep Yönetimi Önlemleri (2011 İstanbul Ulaşım Ana Plan Raporu) Yol ücretlendirmesi Otopark yönetimi Uzaktan erişim Toplu ulaşım kullanımı Park et & devam et Bisiklet şeritleri / park alanları Yayalaştırma / transit mall İş / Okul saatleri Esnek çalışma saatleri Sıkışıklığın ücretlendirilmesi Trafik Bilgi Sistemi Yüksek doluluklu araç şeritleri/metrobüs Paylaşımlı oto Lojistik hizmetlerin etkin kullanımı Talebin Bastırılması Türel Değişim Etkin Araç Kullanımı
Türkiye de Kentsel Ulaşım Planlaması Tarihsel Süreç 1970 li yıllara kadar İstanbul ve Ankara da yabancı firmalar ya da uzmanlara ihale edilen kısa süreli ve dar kapsamlı ulaşım çalışmaları yapılmıştır. Kentin genel ulaşım yapısı yerine belirli bir ulaşım yatırımı dikkate alınmıştır. Örneğin 1. Boğaz Köprüsü nün gerekliliği ve savunulması amacıyla gerçekleştirilen çalışma. 1970-1985 yılları arasında ulaşım planlama çalışmaları nazım plan çalışmaları kapsamında ele alınmıştır. Kentteki tüm ulaşım türlerinin dikkate alınması. Merkezi yönetimin kaynak tahsisinde raylı sistemler için etüd zorunluluğu (İstanbul, Ankara, İzmir, Eskişehir, Bursa )
Türkiye de Kentsel Ulaşım Planlaması Tarihsel Süreç İstanbul İstanbul Şehri Metrosu İçin Fizibilite Çalışması 1970 Trafik Mühendisliği ve Kontrol Etüdü 1975 İstanbul Metrosu Fizibilite Çalışması 1978 Kentiçi Ulaşım Planı 1983 Süratli Tramvay Projesi Ön Fizibilite Etüdü 1984 Ankara Ulaşım Etüdü 1972 Kentiçi Raylı Toplu Taşım Projesi 1980 Raylı Toplu Taşıma Sistemi Fizibilite Etüdü 1983 İzmir Ulaşım Etüdü 1974 Toplu Taşım Sisteminin Optimizasyonu Etüdü 1980
Türkiye de Kentsel Ulaşım Planlaması Tarihsel Süreç Toplu taşıma ve trafik iyileştirme çalışmaları İstanbul Otobüs Etüdü 1987 Ulaşımda Acil Eylem Planı 1998 Ankara Trafik ve Ulaşım İyileştirme Etüdü 1998 Bursa Kentiçi Toplu Taşım Etüdü 1994 Kentsel Gelişme Projesi 1997 Eskişehir Kentsel Ulaşım Projesi 1990
Türkiye de Kentsel Ulaşım Planlaması Tarihsel Süreç Raylı sistem çalışmaları İstanbul Boğaz Demiryolu Tüneli Geçişi ve İst. Metrosu Fizibilite Etütleri ve Projeleri 1987 Avrupa Yakası Raylı Sistem Stratejik Şebeke Planlama Çalışması 1996 İzmir Banliyö Demiryolu Ulaşım Etüdü 2001 Bursa HRS Fizibilite Etüdü 1986 HRS Sistem Planı ve Ulaşım Planlama Programı 2001 Kayseri Ulaşım Etüdü 1991 Konya Kentsel Ulaşım Etüdü ve Raylı Sistem Fizibilite Çalışması 1997 Gaziantep Kentiçi ve Yakın Çevre Ulaşım Etüdü ile Raylı Sistem Fizibilite Etüdü ve Fikir Projesi 1999 İzmit Kentiçi ve Yakın Çevre Ulaşım Etüdü ve Toplu Taşım Fizibilite Etüdü 1994 Eskişehir Ulaşım Master Planı 1995 HRS Projesi Ekonomik ve Mali Değerlendirme Etüdü 2001 Trabzon Hafif Raylı Sistem Fizibilite Çalışması 2004 Isparta Kentiçi Raylı Sistem Etüdü 1998
Türkiye de Kentsel Ulaşım Planlaması Tarihsel Süreç Kentsel ulaşım planlaması çalışmaları İstanbul Ulaşım Nazım Planı 1988 Ulaşım Ana Planı 1997, 2009, 2009 revize 2011 (1/100.000 Çevre Düzeni Planı nın revize -2009) Ankara Kentsel Ulaşım Çalışması 1986 Ulaşım Ana Planı 1994 İzmir Ulaşım Master Planı 1992 Ulaşım Master Planı Güncelleştirme Etüdü 1997
Türkiye de Kentsel Ulaşım Planlaması Tarihsel Süreç Türkiye nin ulaşım planlama geçmişinde, incelenen planların (Özalp, Öcalır, 2008); Yaklaşık % 80 inin 1985 yılından sonraki dönemde hazırlandığı, % 28 inde konut anketi ve trafik sayımı yapılmadığı, % 50 sinde bilgisayar benzetim modeli ile talep tahmini yapıldığı, % 70 inde nazım imar planı ilişkisi bulunduğu, Yaklaşık % 80 inin tüm kenti kapsadığı, % 56 sının tüm ulaşım türlerini kapsadığı, % 44 ünün ise sadece belirli bir ulaşım türüne yönelik etütler olduğu, % 52 sinin sadece raylı sistem önerisi getirdiği ve Sadece % 16 sında yeşil türlerin geliştirilmesine yönelik öneri getirildiği saptanmıştır.
Türkiye de Kentsel Ulaşım Planlaması Tarihsel Süreç - Günümüzde yeterli düzeyde seçenek çözümler geliştirilmeden raylı sistem önerilerine ağırlık verilmesi. Çözüm seçenekleri: - ulaşım ve trafik yönetimi, - otobüs sistemlerinin geliştirilmesi, - yasal ve kurumsal düzenlemeler, - ara toplu taşıma türlerinin düzenlenmesi, - yaya ve bisiklet ulaşımı
Kentsel Ulaşım Planlarından Sorumlu Kurumlar Belediye - Ulaşım Daire Başkanlığı Ulaşım Planlama Müdürlüğü JICA : Japonya Uluslararası İşbirliği Ajansı İstanbul Ulaşım Ana Planı Organizasyon Şeması
Kentsel Ulaşım Planlaması Aşamaları 1 - Araştırma ve veri toplama 2 - Analiz yapılması ve model kurulması 3 - Seçeneklerin değerlendirilmesi ve seçimi
Kentsel Ulaşım Planlaması Aşamaları 1 - Araştırma ve veri toplama (süre, yeterli eleman ve maliyet gerektirir) Amaç, yöntem ve programın etüd edilmesi Çalışma alanının belirlenmesi, Çalışma alanının bölgelere ve zonlara ayrılması, Yolculuk talebini etkileyen kentsel ögelerin belirlenmesi - arazi kullanım örüntüsü (pattern) (iskan, çalışma, eğitim, rekreasyon ) - yolcuların sosyo-ekonomik özellikleri (faaliyetler, yoğunluk dağılımı ) - ulaşım sisteminin özellikleri (hizmet düzeyi ve kalite) Toplanacak verilerin belirlenmesi (arazi kullanım, sosyo-ekonomik, ulaşım sistemi verileri) Veri toplama yöntemleri - arazi kullanım verileri (kurum belgeleri ve alan araştırması) - sosyo-ekonomik yapı (ev, işyeri, kurum anketleri) - ulaşım sistemi bilgileri (ilgili kurumların belgeleri, alanda gözlem ve ölçüm)
Kentsel Ulaşım Planlaması Aşamaları 1 - Araştırma ve veri toplama Çalışma alanının belirlenmesi (dış kordon hattı dış sınır) - ön araştırma (en az 1 hafta boyunca zirve saatlerde sayım ve tespitler, trafikten sorumlu mahalli polisden, mahalli ve özel birimlerden (servis güzergahları) araç klüpleri, yerel idare ve imar müdürlüğünden bilgi, görüş alma) - kent merkeziyle gündelik ulaşım ilişkisi olan yerler sınırın içinde yer almalıdır, - saptanan sınır, hedef yıl olarak belirlenen sürede öngörülen gelişme alanlarını içermelidir, - kolaylık sağlaması açısından sınır, araç hareketlerinin bir veya iki ana yolda toplandığı yerlerden geçirilmelidir. Not: Sınır il, ilçe, belediye sınırlarına bağlı değildir.
Kentsel Ulaşım Planlaması Aşamaları 1 - Araştırma ve veri toplama Çalışma alanının bölgelere ve zonlara (alt-bölgelere) ayrılması, - arazi kullanım, yoğunluk gibi kriterlere göre zonlara ayırmak (kent merkezine gidildikçe küçülecek şekilde, büyüklüğü değişkendir) (işlevler açısından homojenlik, ağırlıklı kullanım dikkate alınır) (zonların mahalle sınırları ile uyumlu olması kolaylık sağlayabilir) (gerektiğinde zonlarda alt-zonlara ayrılabilir ancak zon adedinin fazlalığı model uygulamada hesaplama süresi ve maliyeti artırır) - Aile büyüklükleri, nüfus yoğunlukları, gelir düzeyleri benzer özellikler sergileyen konut alanlarında aynı zon içinde toplanmaya çalışılır. - Ticaret, sanayi ve hatta iş merkezlerinin alanlarının ayrı zonlarda ele alınması - Dış bölgeler 1/25.000-1/10.000 - İç bölgeler 1/5.000, 1/2.000, 1/1.000 çalışılır.
Bölgeleme haritası Zon (alt-bölge) haritası
Kordon, Perde hattı (screen lines)
Zonlararası Yolculuklar
Kentsel Ulaşım Planlaması Aşamaları 1 - Araştırma ve veri toplama Yolculuk talebini etkileyen kentsel ögelerin belirlenmesi - arazi kullanım örüntüsü (pattern) (iskan, çalışma, eğitim, rekreasyon ) yolculuk sayıları ve kullanılan ulaşım-araç türleri konut alanlarında özel ve toplu taşıma sistemleri çalışma alanlarında (ticaret, sanayi ) araç türleri çeşitlenir, mal taşımacılığı (hafif, orta, ağır yük taşıyan araçlar), günlük kullanıcı sayıları üniversite, lise, teknik okullarda öğrenci sayıları küçük park ve dinlenme alanları dikkate alınmayabilir fakat tiyatro gibi kullanımlarda kullanıcı sayısı dikkate alınır. - yolcuların sosyo-ekonomik özellikleri (faaliyetler, yoğunluk dağılımı ) gelir düzeyine bağlı yolculuk talepleri - ulaşım sisteminin özellikleri (hizmet düzeyi ve kalite) bireysel ulaşım aracı sistemlerinin tercihlerinde toplu taşımanın kalite ve hizmet düzeyi etkilidir. Hizmetin seviyesine göre erişilebilirlik değişir.
Kentsel Ulaşım Planlaması Aşamaları 1 - Araştırma ve veri toplama Toplanacak verilerin belirlenmesi arazi kullanım (mevcut ve öngörülen arazi kullanımlar, nüfus yoğunluğu ) sosyo-ekonomik, ulaşım sistemi verileri - ulaşım ağı (yolların kademesine göre kodlanması) - toplu ulaşım sistemi (ücret, toplu taşıma istasyon ve durağına yürüme mesafesi, durakta bekleme süresi, sıklık )
Kentsel Ulaşım Planlaması Aşamaları 1 - Araştırma ve veri toplama Veri toplama yöntemleri (2 temel yöntem) - kurum veya kuruluşlardan, belirli kaynaklardan - alan çalışmasında elde edilecek bilgiler (gözlem, sayım, anket) Yolculuk talebini etkileyen 3 öge için veri toplama yöntemleri: - arazi kullanım verileri (kurum belgeleri ve alan araştırması) - sosyo-ekonomik yapı (ev, işyeri, kurum anketleri, yol kenarı anketleri) - ulaşım sistemi bilgileri (ilgili kurumların belgeleri, alanda gözlem ve ölçüm, ticari araç ve toplu taşıma araştırması, mevcut yol durumu araştırması, otopark araştırması)
Arazi Kullanışa Ait Kaynak ve Veri Türleri
Kişi Hareketleri
Mal Hareketleri
Kentsel Ulaşım Planlaması Aşamaları 2 Analiz Yapılması ve Model Oluşturulması - Birinci aşamada elde edilen verilerin analizlerinin ve gelecek tahminlerinin yapılması - Model Oluşturulması - Kentsel Alanda Değişim Öngörüleri - Nüfus ve yoğunluk değişimi öngörüleri (nüfus artış eğilimleri, ortalama doğum, ölüm, göç yüzdeleri), nüfus projeksiyonlarından yararlanılabilir yöntem olarak kapasite nüfus hesaplamasının önemi - Ekonomik faaliyetlerde değişim öngörüleri (kamu ve özel yatırımların ve bu alanlara ilişkin yolculuk taleplerinin belirlenmesi) - Arazi kullanım dokusunda değişim öngörüleri (ekonomik faaliyetlerin gelişmesi ve göç nedeniyle çeşitli faaliyetlere duyulan alan ihtiyacı) - Ulaşım sistemi değişim öngörüleri (ulaşım politikaları ve sistemlerin işletme biçimleri ulaşım sistemlerinin tercih edilmelerinde etkendir) - Gelecek tahmin yöntemleri: doğrusal regresyon, ikinci derece regresyon, çoklu doğrusal regresyon, üslü fonksiyon veya analoji
Kentsel Ulaşım Planlaması Aşamaları 2 Analiz Yapılması ve Model Oluşturulması Model Oluşturulması (zonlarda) - yolculukların yaratımı ve çekimi, - yolculukların zonlar arasında dağılımı - yolculukların ulaşım türleri arasında dağılımı (türel dağılım) - yolculukların ulaşım sistemine yüklenmesi (atama) Ekler, 2012
Kentsel Ulaşım Planlama Süreci
KAYNAKLAR - ACAR, İ. H. (1998a) Fiziki Sınırları Gözeten Yönlendirici Ulaşım Planlaması (Stratejik Planlama), 4. Ulaştırma Kongresi, Denizli; 25-37. - ACAR, İ. H. (1998b) Kentiçi Trafik Sorunlarının Hafifletilmesinde Güncel Yöntemler ve İstanbul un Durumu, 2. Kentiçi Ulaşım Kongresi, İstanbul; 468-480. - Babalık Sutcliffe, E. (2012) Ulaşım Ana Planı, Kentsel Planlama Ansiklopedik Sözlük, M. Ersoy, ed., Ninova, İstanbul. - Ekler, C., (2012) Kentsel Ulaşım Politikaları, Kentsel Ulaşım, T. Kılıçaslan ed., Ninova, İstanbul. - Gülgeç, İ., (1998) Ulaşım Planlaması, Özsan Matbaacılık, Ankara. - Kaplan, H., (1991) Kentsel Ulaşım Planlaması, Gazi Üniversitesi, Ankara. - Kılınçaslan, T., (2012) Kentsel Ulaşım, Ninova, İstanbul. - Özalp, M., Öcalır, E.V., (2008) Türkiye deki Kentiçi Ulaşım Planlaması Çalışmalarının Değerlendirilmesi, METU Journal, 2008/2, Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Ankara, ss.71-97