ÇOCUKLARIN DENETM ODAI LE ALGILADIKLARI ANNE TUTUMLARI ARASINDAK LKNN NCELENMES (ÇOCUKLARIN DENETM ODAI LE ANNE TUTUMLARI) Fatma Alisinanolu * Özet Denetim odaı kiinin olayları yönlendirme odaı biçiminde açıklanabilir. Bir çok kiilik özellii gibi denetim odaının temelleri de çocukluk yıllarına dayanmaktadır. Çocuun günlük olaylardaki davranıları sonucu anne-baba ve öretmeni gibi yakın çevresindeki kiilerden aldıı ödül ve cezalarla denetim odaı eilimi belirlenebilmektedir. Çocuun annesi onun doumundan itibaren bakımı, eitimi ve salıı gibi sorumlulukların en büyük kısmını yürüten kiidir. Aratırma çocukların denetim odaklarında sosyo-ekonomik düzey, cinsiyet, karde sayısı,doum sırası,anne-baba örenim düzeyi gibi deikenlerin farklılık yaratıp yaratmadıını belirlemek ve çocukların denetim odakları ile algıladıkları anne tutumları arasındaki ilikiyi incelemek amacıyla yapılmıtır. Aratırma sonucunda çocukların denetim odakları puan ortalamalarında, cinsiyet, anne örenim düzeyi ve koruyucu anne tutumunun önemli bir farklılıa neden olduu saptanmıtır. Anahtar Kelimeler: Denetim odaı, içten denetim, dıtan denetim, anne-baba tutumları. Abstract Locus of control may be taken into consideration as an individual guiding way of event. Like many of the characteristic properties, the fundamental of control is also based on the individual s chıldhood. Rewards and punishment are given to chıldren by their parents, teachers and others in the manner of the locus of control. A mother of a chıld inevitably finds herself in locus of control, for she has had many responsibilities in bringing up her chıldren since the date of the brith. This study aims to research the relationship between chıldren s locus of control and the perception of mother attıtudes. The results of this study showed that there was no difference between the children s locus of control and social economical levels, number of siblings, fathers educational levels and birth order. However, there was difference between the chidren s locus of control and mothers educational level. Moreover, there was no relationship between the children s locus of control and democratic and oteterian mother. There was significant relationship between the children s locus of control and protective mother. Key Words: Locus of control, internal locus of control, external locus of control, parent attıdutes Bireyin salıklı bir yetikin olmasında, çocukluk yıllarındaki yaam deneyimlerinin önemli etkisi olduu bilinmektedir. Birey sosyal geliim süreci içinde çocukluktan itibaren çevresindeki kiileri ve olayları gözleyerek, hangi davranıların hangi sonuçları douracaı ve hangi sonuçların kendi davranılarından kaynaklandıı konusunda oldukça tutarlı beklentiler gelitirmektedir. Günlük yaamda meydana gelen olaylarda Yazıma adresi: * Doç. Dr. Fatma Alisinanolu, G.Ü. Gazi Eitim Fakültesi, lköretim Bölümü, Okul Öncesi Öretmenlii Anabilim Dalı, 06500 Teknikokullar/Ankara
yakın çevresindeki kiilerden aldıı olumlu veya olumsuz tepkiler (ödül-ceza) çocuun denetim odaı eilimini belirlemektedir (Lefcourt 198, Rotter 1990, Strickland 1989, Yeilyaprak 1988). Denetim odaı kavramı ilk kez sosyal örenme kuramında yer almıtır. Rotter sosyal örenme kuramı içinde bu kavramı kullanan ve aratırmalarıyla kavramın literatüre girmesini salayan kiidir. Rotter kiilerin yaamlarını denetleyebilme güçleri bakımından birbirinden farklılıklar gösterdiklerini gözlemitir. Birey yapmak istedii davranı için gerekli gücü kendinde görüyor mu? Yoksa bir bakasının iznine veya gücüne mi ihtiyaç duyuyor? (Cücelolu 1993a, Ertübey Kurt 1990). Rotter denetim odaı algısını; ödül ve cezanın bireyin kendisinden mi, yoksa bireyin dıındaki bazı etkilerden mi kaynaklandıına ilikin genel bir beklenti olarak tanımlamaktadır. Rotter gelitirmi olduu kiilik boyutunun bir ucunu içten denetim, dier ucunu da dıtan denetim olarak isimlendirmitir. Kiinin içten veya dıtan denetimli olması içinde bulunulan duruma göre deiebilmektedir. Ancak kiiler yaamlarının her yönünde ve her durumda genellikle bu uçlardan birine daha yakın olabilmektedirler. (Chubb, Fertman ve Ross 1997, Cücelolu 1993a, Ertübey-Kurt 1990, Njus ve Brockway 1999, Nunn 1987). Denetim odaının içten denetim ucuna yakın olan kiiler, yaadıı olayların, çerçevesinde olup bitenlerin kendi denetimleri altında olduuna ve yaamlarını istedikleri yöne çevirebileceklerine inanmaktadırlar. Baarısızlıklarının sebebini dı faktörlerde aramadan, kendi davranılarında arayabilmektedirler. Kendi düüncelerine önem vermekte ve bakalarının baskılarına yenik dümeden kendi kararlarını uygulayabilmektedirler. Karar vermeden önce çok yönlü düünmekte, olayların sonuçlarını gözönüne alarak karar vermektedirler. çten denetimli kiiler ilerini severek yapmaktadırlar ve daha verimlidirler. Sorumluluklarını bilen, güvenilir ve uyumlu davranılar gösteren kiilerdir (Cücelolu 1993a, Dönmez 1983). Ödül ve cezanın kiinin kendi dıındaki baka güçlerce (Örnein; Tanrı, kader, ans, otorite figürleri) yönetildii ya da denetlendiini düünen, bu nedenle ödüle ulama veya cezadan kaçma konusunda kiisel çabaların etkisinin olamayacaı dorultusundaki genel inanca eilimli olan kiiler de dıtan denetimli olarak nitelendirilmektedir (Rotter 1990, Yeilyaprak 1998). Dıtan denetimli kiiler içinde yaadıkları sosyal çevrenin kurallarına uymayı görev saymaktadırlar. Davranılarını bakaları ne der? düüncesiyle belirleyebilmekte ve bakalarının baskılarına yenik düebilmektedirler. Çou kez kendi mutluluklarını bir bakasına baımlılıkta (Örn : anne-baba, e vb.) ve onları mutlu etmekte arayabilmektedirler. Dıtan denetim ucuna yakın olan kiiler yaantısını etkilemekte aciz olduuna ve yaamını kaderin belirlediine, elinden gelen birey olmadıına inanmaktadırlar (Cücelolu 1993a, 1993b). Anne-babalar bilerek ya da bilmeyerek doumlarından balayarak çocuklarına nasıl davranmaları, düünmeleri, hissetmeleri ve algılamaları gerektiini çocuk yetitirme tutumlarıyla öretmektedirler. Çocuun kiilik geliimi üzerinde önemli etkisi bulunan anne-baba tutumlarının en belirgin iki özellii duygusal iliki boyutu ile denetim boyutu dur. Duygusal iliki boyutunun kabul edici tutumdan, reddedici tutuma kadar
uzanan geni bir yelpaze içinde farklılatıı, denetim boyutunun da kısıtlayıcı tutumdan, koruyucu tutuma kadar geni bir alanı kapladıı çeitli aratırmalarla vurgulanmıtır (Aksaray 199, Alisinanolu 1995, Bostan 1993, Öztürk 1990, Yavuzer 199). Otoriter anne-baba tutumlarıyla büyüyen çocuklar otoriteyle baedebilmek için otoriteye boyun emekte ve istenilen davranıın dıına çıkmamaktadırlar. Bu durum özellikle iddetli cezanın uygulandıı ve cezadan kurtulmanın tek yolunun boyun emek olduu ortamlarda görülmektedir. Bu çocukların çou yetikin olduktan sonra da otoriteye sorgusuz uymayı sürdürmekte ve her ortamda gücü simgeleyen her eye karı boyun eebilmektedirler. Çounlukla dıtan denetim boyutunda yer alan bu çocuklar (yetikinler de) kendi gereksinimlerini görmezden gelmekte,kendi düüncelerini savunamamakta ve aldıı kararların da arkasında duramayabilmektedirler. Çocuk kendini çevresindeki dier bireylerin isteklerini yerine getiren bir araç olarak görerek, artık kendi yaptıklarından sorumlu olmadıını düünebilmektedir (Gordon 1996, 1999). Sürekli olarak Yapmamalısın, Gitmemelisin, Dokunma gibi direktiflerle karar verme olanaı tanınmayarak yetitirilen çocukların, neden-sonuç ilikisi kurmaları, sorumluluk almaları, yaratıcılıkları, problem çözme becerileri ve çevrelerini kefederek denetim altına alabilme yeteneklerinin geliimi engellenebilmektedir (Rodgers 1998). Tehlikelerden, hastalıktan ve benzeri durumlardan korumak adına gereinden fazla kontrol altında büyütülen, aırı derecede korunan çocukların da, çevresini aratırması ve kefetmesi, yaayarak örenmesi engellenmektedir. Böylece olaylara seyirci kalan, bakasına baımlı olan ve bakasının denetimi altında yaamayı tercih eden bireyler yetiebilmektedir (Dökmen 1997, Yavuzer 199). Demokratik aile ortamında, çocuk aile içinde bir birey olarak kabul edilmekte, koulsuz sevgi ve saygı görmekte, karar vermesi ve deneme yanılma yoluyla örenmesi desteklenmektedir. Kabul edilen ve edilmeyen davranıların sınırları bellidir. Bu kurallar çerçevesinde çocuk özgürdür ve aile içinde söz hakkı vardır. Böyle bir ortamda büyüyen çocuun, içten denetimli bir birey olması beklenmektedir (Alisinanolu 1995). Anne-baba tutumlarının yanı sıra çocuun karde sayısı, doum sırası, cinsiyeti, ailenin sosyoekonomik düzeyi ve anne baba örenim düzeyi gibi etkenlerin, çocuun içten veya dıtan denetimli olmasını etkileyebilecek faktörler olduu düünülmektedir. Aratırmada alt ve üst sosyo-ekonomik düzeydeki ilköretim okullarına devam eden on ya çocuklarının denetim odaklarında sosyo-ekonomik düzey, cinsiyet, karde sayısı, doum sırası, anne-baba örenim düzeyi gibi baımsız deikenlerin farklılık yaratıp yaratmadıının belirlenmesi ve çocukların denetim odakları ile algıladıkları anne tutumu arasındaki ilikinin incelenmesi amaçlanmıtır.
Evren ve Örneklem Yöntem Ankara il merkezinde alt ve üst sosyo ekonomik düzeydeki semtlerde bulunan ilköretim okullarına devam eden on ya grubu çocuklar aratırmanın evrenini oluturmaktadır. Alt ve üst sosyo ekonomik düzeydeki semtlerde bulunan ilköretim okullarına devam eden on ya grubu çocuklar arasından tesadüfi örnekleme yöntemi ile seçilen alt sosyo ekonomik düzeyden 80 ve üst sosyo ekonomik düzeyden 80 olmak üzere toplam 160 çocuk aratırmanın örneklemini oluturmaktadır (Alt SED den Gülveren lköretim Okulu ve Çocuk Sevenler lköretim okulu; üst SED den Konutkent lköretim Okulu ve Avni Akyol lköretim Okulu na devam eden çocuklar). On yaında olmayan, parçalanmı aileye sahip olan (boanma, ölüm vb. nedenlerle) ve herhangi bir engeli olan çocuklar aratırma kapsamına alınmamıtır. Veri Toplama Araçları Aratırmada çocuklar ve aileleri hakkındaki tanıtıcı bilgileri belirlemek amacıyla Kiisel Bilgi Formu kullanılmıtır. Kiisel Bilgi Formunda çocuun yaı, cinsiyeti, karde sayısı, doum sırası, anne babanın birlikte yaayıp yaamadıı, anne-babanın örenim düzeyi ile ilgili sorular yer almaktadır. Çocukların denetim odaklarını belirlemek amacıyla Nowicki-Strickland tarafından 1973 de gelitirilmi olan Nowicki-Strickland Locus of Control Scale for Children ın, Korkut (1986) un 19 maddesinin geçerlilik ve güvenilirlik çalımasını yapmı olduu Çocuklar çin Nowicki-Strickland Denetim Odaı Ölçei kullanılmıtır. Ölçekte dıtan denetime yönelik ifadelere (Evet/Hayır seçeneine) 1 puan verilmektedir. Dolayısıyla çocuun bu ölçekten yüksek puan alması dıtan denetim ucunda düük puan alması ise içten denetim ucunda olduunu göstermektedir. Alınabilecek en düük puan 0, en yüksek puan 19 dur. Çocukların algıladıkları anne tutumlarını belirlemek için, Kuzgun (197) tarafından gelitirilen ve Eldekliolu (1996) tarafından yeniden düzenlenen Anne-Baba Tutum Ölçei kullanılmıtır. Demokratik (15 davranı ifadesi), koruyucu (15 davranı ifadesi) ve otoriter (10 davranı ifadesi) anne-baba tutumlarını ölçen 0 maddeden olumaktadır. Likert tipi (5 li dereceleme) bir ölçektir. Her tutumun puanı ayrı hesaplanmaktadır. Örnekleme alınan çocuklardan bu ifadeleri sadece anneleri için doldurmaları istenmitir. Verilerin Analizi (lem) Örnekleme alınan 160 çocuktan elde edilen denetim odaı puanlarında gözlenen farklılıkları açıklamak için deneklerin SED, cinsiyet, karde sayısı, doum sırası, anne-baba örenim düzeylerini gösteren sınıflandırılmı deikenler ile anne tutumunu gösteren otoriter, demokratik ve koruyuculuk deikenlerinden yararlanılmıtır. Anne tutumunu gösteren bu deikenler puan olup sürekli deikenlerdir.
Denetim odaı puanı üzerine bu deikenlerin etkisi genelletirilmi dorusal modelde varyans analizi teknii ile incelenmitir. Bu modelde denetim odaı puanı baımlı deiken, SED, cinsiyet, karde sayısı, doum sırası, anne-baba örenim düzeyi deikenleri baımsız deikenler ve anne tutumları deikenleri (otoriter, demokratik ve koruyucu) kovaryant deikenler olarak alınmıtır. Varyans analizi sonucunda farklı gruplar Duncan testi ile belirlenmitir. Ebeveyn tutumu deikenleri ile denetim puan odaı arasında kovaryans analizinin yanında korelasyon analizi de yapılmıtır. Bulgular ve Tartıma Aratırmada alt ve üst sosyo-ekonomik düzeydeki ilk öretim okullarına devam eden, on ya çocuklarının denetim odaklarında sosyo-ekonomik düzey, cinsiyet, karde sayısı, doum sırası, anne-baba örenim düzeyi gibi sınıflandırılmı baımsız deikenlerin farklılık yaratıp yaratmadıının belirlenmesi ve çocukların denetim odakları ile algıladıkları anne tutumu arasındaki ilikinin incelenmesi amaçlanmıtır. Aratırma ile ilgili olarak toplanan veriler deerlendirilerek analiz edilmi, bulgular test edilmi ekli ile verilmitir. verilmitir. Aratırma kapsamına alınan 160 çocuun denetim odaı puanlarına ait tanıtıcı istatistikler Tablo 1 de Tablo 1. Örnekleme Alınan Çocukların Denetim Odaı Puanlarına Ait Tanıtıcı statistikler Denetim Puanı n minimim maximum ortalama St.Hata 160 17 8.65 0.1891 Tablo 1 de de görüldüü gibi deneklerin denetim odaı puanları ile 17 arasında deimektedir. Bu farklılıın kaynakları varyans analizi teknii ile incelenmitir. Varyans analizi için kurulan modelde sosyoekonomik düzey, cinsiyet, karde sayısı, doum sırası, anne örenim düzeyi, baba örenim düzeyi deikenlerinin esas etkileriyle birlikte, sosyo-ekonomik düzey ve cinsiyet interaksiyonu ele alınmıtır. Kovaryans Analizi için ise anne tutumu deikenleri kullanılmıtır. Yapılan varyans analizi sonuçları Tablo de verilmitir.
Tablo. Denetim Odaı Puanına likin Varyans Analizi Sonuçları Varyasyon Kaynakları Serbestlik Dereceleri Kareler Ortalamaları SED 1.73 Cinsiyet 1 0.830 Karde sayısı 5.876 Do.Sır. 9.199 Anne Ör. 5 17.67 Baba Ör. 0.76 Demokratik 1 1.33 Koruyucu 1 18.69 Otoriter 1 9.16 SEDX Cinsiyet 1 1.066 Hata 10.695 * p < 0,05 **p < 0,01 F 0.953.37 1.5 1.959 3.75 0.059.68 3.93 1.9 0.7 P 0.331 0.037 * 0.89 0.15 0.003 ** 0.99 0.106 0.09 * 0.165 0.635 Tablo den de görüldüü gibi deneklerin denetim odaı puanlarında gözlenen varyasyonun en önemli kaynaı anne örenim düzeyi ve sırasıyla cinsiyet, annenin koruyucu tutumudur. (Anne örenim düzeyi : F=3.75 P<0.01, cinsiyet : F =.37 P<0.05, koruyucu anne tutumu : F=3.93, P<0.05).Sosyo-ekonomik düzey,karde sayısı,doum sırası ve baba örenim düzeyinin ise çocukların denetim odaı puan ortalamalarında farklılıa neden olmadıı belirlenmitir.(sed:f=0.953 P>0.05,Karde sayısı:f=1.5 P>0.05,Doum sırası:f=1.959 P>0.05,Baba örenim düzeyi:f=0.059 P>0.05). Sınıflandırılmı baımsız deikenlere göre denetim odaı puanına ait tanıtıcı istatistikler ve Duncan Testi sonuçları Tablo 3 de verilmitir.
Tablo 3. Sınıflandırılmı Baımsız Deikenlere Göre Denetim Odaı Puanına Ait Tanıtıcı statistikleri ve Duncan Testi Sonuçları Deikenler n Minimum Maksimum Ortalama St. Hata SOSYO-EKONOMK DURUM Alt SED Üst SED 80 80 CNSYET Kız Erkek KARDE SAYISI Tek Çocuk -3 Çocuk ve + DOUM SIRASI lk Çocuk Ortanca Çocuk Son Çocuk ANNE ÖRENM DÜZEY Okur-Yazar Deil lkokul Terk lkokul Mezunu Orta Okul Mezunu Lise Mezunu Üniversite Mezunu BABA ÖRENM DÜZEY Okur-Yazar Deil lkokul Terk lkokul Mezunu Ortaokul Mezunu Lise Mezunu Üniversite Mezunu 81 79 7 115 18 8 3 55 16 18 50 5 1 37-16 53 10 59 5 7 5 5 5-7 5 17 17 1 17 17 17 1 1 10-17 1 8.80 8. B 8.0 A 8.90 8.78 8.3 9. 8.5 8.00 8.67 A 10.75 B 9. BC 8.8 BC 8.8 C 7.6 C 7.51-9.19 9.0 8.3 8.50 7.81 0.8 0.5 0.5 0.8 0.9 0.1 0.65 0.6 0.6 0.33 0.66 0.5 0.33 0.9 0.8 0.3-0.7 0.38 0.7 0.89 0.6 Tablo 3 incelendiinde denetim odaı puanının genel ortalaması olan 8.6 dan önemli farklılıklar varyans analizi sonucunda da saptandıı gibi anne örenim düzeyi ve cinsiyet deikenlerinde belirginlemektedir. Anne örenim düzeyi seviyeleri arasındaki farkların önemli olup olmadıı Duncan testi ile saptanmıtır. Buna göre Tablo 3 den annelerinin örenim düzeyi en düük olan grubun (okur-yazar olmayan) denetim odaı puanı ortalamasının en yüksek olduu (dıtan denetimli) görülmektedir. En düük denetim puanı ortalaması (içten denetimli) anneleri lise ve üniversite mezunu olan gruplarda gözlenmektedir. Genel olarak annenin örenim düzeyi arttıkça, çocukların denetim odaı puanları azalmaktadır. Bu durum annenin yüksek örenim düzeyinde olmasının (lise veya üniversite mezunu), çocukların içten denetimli olmalarını saladıını göstermektedir. Örenim düzeyinin yükselmesi anne ve babanın olaylara farklı bakı açılarıyla bakabilme, olayları birçok açıdan deerlendirebilme yeteneini gelitirebilmektedir. Bireyler örgün eitimin her kademesinde bazı davranıları kazanabileceinden çevrelerinde gelien olayları ansa, kadere bırakmak yerine sorunların nedenlerini daha objektif olarak aratırabilme, davranılarını sonuçlarını tahmin ederek belirleyebilme yeteneini
gelitirebilmektedirler. Bu özellikler içten denetimli bir bireyin özellikleridir ve bu bireyler çocuklarını da içten denetimli olarak yetitirilebilirler (model olarak, istendik davranıına ödülle tepkide bulunarak vb.) (Alisinanolu ve Uluta, 000, Baaran 1991, Gordon 1999). Ayrıca incelenen aratırmaların ııında; anne-babaların örenim düzeyleri yükseldikçe; çocuu ihmal, ihtiyaçlarına karı duyarsızlık, hatta psikolojik anlamda çocuu reddetmeyi içeren ilgisiz tutumun ya da artlı sevgi gösterme, çocuktan emir ve isteklerin mutlak yerine getirmesini isteme ve cezaya dönük davranıları içeren otoriter tutumun yerini çocua eit haklar tanıyan, fikirlerini açıkça belirtmesini destekleyen, onunla birçok yaantıyı paylamaya önem veren ve koulsuz sevgi içeren demokratik tutuma bıraktıı söylenebilir. Böyle bir aile ortamında çocuun genellikle içten denetimli olması beklenebilmektedir (Haktanır ve ark., 1999). Cinsiyet için çocukların denetim odaı puan ortalamaları incelendiinde (Tablo 3) erkek örencilerin denetim odaı puan ortamlarının (8.90±0.8), kız örencilere göre (8,0±0,5) daha yüksek olduu görülmektedir (P<0,05). Sosyo-ekonomik düzey ile cinsiyet interaksiyonu önemli bulunmamıtır (P>0.05) (Tablo ). Erkek örencilerin kızlara göre daha fazla dıtan denetimli oldukları saptanmıtır. Kızların denetim odaı puan ortalamalarının erkeklerin puan ortalamalarından daha yüksek olması beklenirdi. Çünkü kızların erkeklere göre daha yumuak balı, hogörülü, yufka yürekli, aır balı olması gerektiine dair genel bir kanı vardır. Bu nedenle de Türk toplumunda kızlar erkeklere göre daha fazla uymaya ve otoriteye boyun emeye zorlanarak, baskıcı tutumlarla yetitirildikleri düünülmektedir. Ancak aratırma bulguları bu kanıyı desteklememektedir. Erkek çocukların kızlara göre daha çok dıtan denetimli olmalarının Türk ailesinin erkek çocua yükledii anlamla ve erkek çocuktan beklentilerinin fazla olmasıyla ilgili olabilecei düünülmektedir. Erkek çocuk bazı anne babalar için gelecein garantisi olarak görülebilmektedir Birçok aratırmada cinsiyetin denetim odaı puan ortalamalarında farklılıa neden olmadıı belirlenirken (Durak 1997, Karnes ve Megins 1995, Korkut 1986, 1991, Lı 1997, Yeilyaprak 1988), bazı aratırmalarda da kızların daha dıtan denetimli oldukları tespit edilmitir (Arıcak 1995, Mwanwenda 1995). Anne tutumu deikenleri (otoriter, demokratik, koruyucu) ile denetim odaı arasındaki kovaryans analizi sonucunda koruyuculuk ile denetim odaı puanı arasındaki ilikinin önemli olduu Tablo deki varyans analizi tablosunda da görülmektedir. Anne tutumu deikenleri ile denetim odaı puanı arasındaki ilikinin daha ayrıntılı incelenmesi için korelasyon analizi uygulanmıtır. Deneklerin tümü üzerinden yapılan hesaplamalarda denetim odaı puanı ile koruyucu anne tutumu puanı arasındaki korelasyon katsayısı r= 0, olarak saptanmıtır (P<0.01). Bu sonuç kovaryans analizi sonuçlarını desteklemektedir.
Koruyucu anne tutumu puanı arttıkça, denetim odaı puanı da artmaktadır. Bu durum daha çok alt sosyoekonomik düzeyde etkisini göstermektedir. Alt sosyo ekonomik düzeydeki deneklerin algıladıkları koruyucu anne tutumu ile denetim odaı puanı arasındaki korelasyon katsayısı r=0.90 (P<0.01) olarak hesaplanmıtır. Çocukların denetim odaı büyük ölçüde aile ortamı içinde ekillenmektedir. Çünkü aile en çok etkileimde bulunulan kiileri içermektedir ve çocuk anne-babayı model almakta, onlarla özdelemektedir. Bu örenme süreci içinde sevgiye, güvene yani çevresindekilere inanmaya, baımsızlıa ihtiyacı vardır. Kendi baına yapabilecei ileri yapmasına fırsatlar verilmelidir. Haktanır ve arkadaları (1999) nın Türkiye deki anne-baba tutumları aratırmalarını (75 aratırma) inceledikleri çalımalarında, sosyo-ekonomik düzeyi düük ailelerde cezalandırıcı, istismar ve ihmale varan olumsuz tutumlar gözlenirken, sosyo-ekonomik düzey yükseldikçe olumsuz yaklaımların azaldıı ve daha demokratik tutumların yer aldıı görülmütür. Bununla birlikte üç sosyo-ekonomik düzeydeki (alt, orta, üst SED) ailelerde de koruyucu ve otoriter tutumların yaygın olarak kullanıldıının görülmesi ülkemizdeki yetikinlerin genel yapısını ortaya koyması bakımından önemlidir. Toplumumuzda özelikle annelerin koruyucu tutumları sıkça gözlenebilmektedir. Aırı koruyucu tutum ise çocuu bir bakasına baımlı hale getirebilmekte, amaçlarına ulamada sürekli destek bekleyen, problemleri onun yerine bir bakasının çözümlemesini alıkanlık haline getiren bireylerin yetimesine neden olabilmektedir. Böylece sevgiye dayalı aırı koruma, çocua zarar verici duruma gelebilmektedir. Sonuç ve Öneriler Aratırma alt ve üst sosyo-ekonomik düzeydeki ilköretim okullarına devam eden on ya çocuklarının denetim odaklarında sosyo-ekonomik düzey, cinsiyet, karde sayısı, doum sırası, anne-baba örenim düzeyi gibi baımsız deikenlerin farklılık yaratıp, yaratmadıının belirlenmesi ve çocukların denetim odakları ile algıladıkları anne tutumları arasındaki ilikinin incelenmesi amacıyla yapılmıtır. Sosyo-ekonomik düzey, karde sayısı, doum sırası ve baba örenim düzeyinin çocukların denetim odaı puan ortalamalarında farklılıa neden olmadıı, ancak cinsiyet ve anne örenim düzeyinin denetim odaı puan ortalamalarında önemli bir farklılıa neden olduu belirlenmitir.ayrıca çocukların annelerini demokratik ve otoriter olarak algılamaları ile denetim odakları arasında önemli bir ilikinin olmadıı saptanırken,koruyucu anne tutumu ile denetim odaı arasında pozitif yönde önemli bir ilikinin olduu görülmütür. Erkek çocukların kız çocuklara göre daha dıtan denetimli olması,ailelerin çocuklarına cinsiyete göre farklı tutumlar sergilediklerini göstermektedir.ayrıca erkek çocuktan beklentilerin yüksek olduunu,gelecein garantisi olarak görüldüklerini bu nedenle de daha fazla beklentilere uymaya zorlanarak dıtan denetimli olabildiklerini düündürmektedir.
Aratırmanın bir sonucu olarak koruyucu anne tutumunun çocuun dıtan denetim boyutuna eilimini arttırması üzerinde önemle durulması gereken bir durumdur. Anne babalar çocuklarının istek ve ihtiyaçlarına deer vermelidirler ancak bu durum kuralsızlık olarak algılanmamalı, çocuk her istediini elde edemeyebileceini, bazı kurallara uyması gerektiini örenebilmelidir. Konulan kuralların neler olduu ve nedenleri belirlenerek, çocua açıklanmalıdır. Çocuklara uygulanan disiplinin çok katı ya da çok yumuak olmaması önemlidir. Çocuun bazı kararları alması, sorumluluk alması giriimleri ve baımsızlıı desteklenmelidir. Ayrıca annelerin örenim düzeyi arttıkça çocukların içten denetimli olmaları artmaktadır. Bu bulgular tüm geliim alanlarında özellikle aratırmanın amacı çerçevesinde kiilik geliiminde ebeveynlerin çocukları üzerinde önemli bir etkiye sahip oldukları gerçeini ve eitimin gerekliliini bir kez daha ortaya koymaktadır. Ancak ebeveynlerin çocuklarının kiilikleri üzerinde bu kadar önemli bir etkisi olmasına ramen, anne-baba eitimi alabilme olanakları zayıftır. Ülkemizde anne-baba eitiminin yaygınlatırılmasının önemli bir ihtiyaç haline geldii düünülmektedir. Bazı kurum ve kurulular tarafından gerçekletirilen anne-baba eitim seminerleri mevcuttur, ancak yetersizdir. Anne- babaların çocukların geliim alanları, geliim özellikleri, bireysel farklılıklar, iletiim, disiplin teknikleri gibi konularda bilinçlendirilmesi önerilebilir. Hatta bu eitimin bireyin kendini tanıması, e seçimi gibi konularla evlilik öncesinden balatılmasının çok daha yararlı olacaı düünülmektedir. Çünkü, eler arasındaki ilikinin nitelii ve anne-babanın kiilik özellikleri de çocuun kiilik geliimini etkileyebilmektedir. Anne-babaların bu konulardaki eitimlerinin yazılı basın, radyo ve televizyon gibi kitle iletiim araçları aracılııyla çocuk geliimi ve eitimi uzmanları, psikologlar gibi bazı meslek gruplarının üstlenebilecei düünülmektedir. Okullardaki psikolojik danıma ve rehberlik hizmetlerinin hem nitelik, hem de nicelik olarak arttırılması çocuklar ve ailelerin ruh salıkları açısından önemli görülmektedir. Öretmenlerin hizmet içi eitim programlarıyla çocukların geliimsel özellikleri, bireysel farklılıkları, çocukla iletiim, sınıf yönetimi ve öretim yöntemleri konusunda detaylı bir ekilde aydınlatılmaları gerekmektedir. Bu aratırmada çocukların denetim odakları anne tutumlarının etkisi açısından incelenmitir. Baka aratırmalarda çocukların denetim odaklarında baba tutumları, anne-baba ilikisi, öretmen tutumları ve akran grubunun etkisi açılarından da incelenmesi faydalı olacaktır. Ülkemizde gençlerin ve yetikinlerin denetim odaına ilikin aratırmalara sıkça rastlanırken, çocukların denetim odaklarıyla ilgili çalımalara ise, az sayıda ve son yıllarda rastlanmaktadır. Aratırmanın çocuklarla ve aileleri ile ilgili olarak yapılacak rehberlik çalımalarına ıık tutacaı düünülmektedir. Kiilik geliiminde çocukluk yıllarının önemi üzerinde durulmaktadır, ancak çocukların denetim odaı boyutunun hangi yönünde olduunun deiken bir özellik olup, olmadıını anlamak longitudinal aratırmalar sonucu mümkün
olacaktır. Bu amaçla aynı çocukların gençlik dönemine geldiklerindeki denetim odaı boyutlarının incelenerek, karılatırılması yararlı olacaktır. Kaynaklar Alisinanolu, F. (1995). Üniversite Örencilerinin Ben (Ego) Durumları ile Anne Baba Tutumlarını Algılamalarını Etkileyen Bazı Deikenlerin ncelenmesi. Yayınlanmamı Doktora Tezi. Ankara: A.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü. Alisinanolu, F. & ULUTA,. (000). Çocukların Denetim Odaı ile Annelerinin Denetim Odaı Arasındaki likinin ncelenmesi. Çocuk Geliimi ve Eitimi Dergisi. Cilt 1, Sayı: 3. (3-31). Aksaray, S. (199). Adolesanların Benlik majını Etkileyen Etmenlerden Ana Baba Tutum Algısı. Yayınlanmamı Bilim Uzmanlıı Tezi. Adana: Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Arıcak, O.T. (1995). Üniversite Örencilerinde Saldırganlık, Benlik Saygısı ve Denetim Odaı likisi. Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi. stanbul: Marmara üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Baaran,.E. (1991). Eitim Psikolojisi. Ankara: Kadıolu Matbaası. Bostan, S. (1993). 1 16 Ya Ergenlerinin Uyum Düzeylerinin ve Anne Baba Tutumlarının ncelenmesi. Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi. Ankara: A.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Chubb, N.H,F, Fertman C.I. & Ross J.L. (1997). Adolescent Self Esteem and Locus of Control. Adolescense. Vol: 3, No: 15 (1 19). Cücelolu, D. (1993a). Dıtan Denetimli Kii. Yaadıkça Eitim Dergisi. 30 ( 5). Cücelolu, D. (1993b). nsan ve Davranıı. stanbul: Remzi Kitabevi. Dökmen, Ü. (1997). Sanatta ve Günlük Yaamda letiim Çatımaları ve Empati. stanbul: Sistem Yayıncılık. Dönmez, A. (1983). Denetim Odaı ve Çevre Büyüklüü. Ankara Üniversitesi Eitim Bilimleri Dergisi, Cilt: 16, Sayı: 1 (37 7). Durak, H. (1997). Ankara Meslek Yüksekokulu Örencilerinin Özsaygı Düzeyleri ile Denetim Odaı Düzeyleri Arasındaki liki. Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi. Ankara: G.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Eldekliolu,. (1996). Karar Stratejileri ile Anne Baba Tutumları arasındaki liki. Yayınlanmamı Doktora Tezi. Ankara: G.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ertübey- Kurt C. (1990). Bir denetim Odaı Ölçeinin Güvenirlik ve Geçerlilik Çalıması. 5. Ulusal Psikoloji Kongresi, Psikoloji Seminer Dergisi Özel Sayısı. zmir: Ege Üniversitesi Basımevi. Gordon, T. (1996). Etkili Ana Baba Eitimi. Aile letiim Dili. stanbul: Sistem Yayıncılık. Gordon, T. (1999). Çocukta Dı Disiplin mi, ç Disiplin mi stanbul: Sistem Yayıncılık. Haktanır, G., Aral, N., Alisinanolu, F., Baran, G., Baar, F., Köksal, A. & Bulut,. (1999). Türkiye de Anne Baba Tutumu Aratırmalarına Genel Bakı. Cumhuriyet ve Çocuk. (Ed: B. Onur).. Ulusal Çocuk Kültürü Kongresi. Ankara: A.Ü., Çocuk Kültürü Aratırma ve Uygulama Merkezi Yayınları. Karnes, F.A & Megins, J.C. (1995). Self actualization and Locus of Control of Gifted Children in th Through 8th Grades. Psychological Reports. Vol: 76, No: 3, 1039 10. Korkut, F. (1986). lkokul Örencilerinin Kendilerine ve Ailelerine likin Bazı Deikenlerin Denetim Odakları Üzerine Etkisi. Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi. Ankara: H.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Korkut, F. (1991). Yetitirme Yurdundaki Örencilerle, Gestalt Yaklaımına Dayalı Olarak Yapılan Bireysel Danımanın Sürekli Kaygı ve Denetim Odaı Üzerindeki Etkileri. Yayınlanmamı Doktora Tezi, Ankara: H.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Lefcourt, H.M. (198). Locus of Control. London: Lawrence Erlbaum Associates, Lı, F. (1997). Age Differences in Locus of Control and Self monitoring in China. Psychological Reports. Vol: 81 (1089 1090). Mwamvenda, T.S. (1995). South African Graduate Students Locus of Control, Gender Differences and Academic Performance. Psychological Reports. Vol: 77, No: (69 631). Njus, D.M. & Brockway, J.H. (1999). Perceptions of Compotence and Locus of Control for Positive and Negative Outcomes. Personality and ndividual Differences. Vol: 6 (531 58). Nunn, G.D. (1987). Concurrent Validity Between Children s Locus of Control and Attitudes Toward Home, School and Peers. Educational and Psychological Measurement. Vol: 7 (1087 1089). Öztürk,. (1990). Anne Baba Tutumlarının üniversite Örencilerinin Baımsızlık, Duygular, Anlama, Yakınlık, Baatlık, Kendini Suçlama ve Saldırganlık Düzeylerine Etkisi. Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi. Ankara: H.Ü. Sosyal Bilimleri Enstitüsü. Redgers, D.B. (1998). Supporting Autonomy in Youg Children. Young Children. Vol : 53, No: 3 (75 80). Rotter, J.B. (1990). Internal Versus External Control of Reinforcement. American Psychologist. Vol: 5, No: (89 93). Strickland, B.R. (1989). Internal _ External Control Expectancies. American Psychologist. Vol:, No: 1 (1 1). Yavuzer, H. (199). Çocuk ve Suç. (6. Baskı). stanbul: Remzi Kitabevi. Yavuzer, H. (199). Yaygın Ana Baba Tutumları. Ana Baba Okulu. (. Baskı). stanbul: Remzi Kitabevi. Yeilyaprak, B. (1988). Lise Örencilerinin çsel Ya da Dısal Denetimli Olularını Etkileyen Etmenler. Yayınlanmamı Doktora Tezi. Ankara: H.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Summary A STUDY ON THE RELATIONSHIP BETWEEN CHILDRENS LOCUS OF CONTROL AND THE PERCEPTION OF MOTHER ATTITUDES Fatma Alisinanolu * Introduction A child s locus of control is determined by the positive and negative responses of people who are around him. The concept of locus of control takes place in the theory of social learning. The founder of the social learning theory is Rotter. One of the aspects of Rotter personality theory is internal locus of control and another aspect is external locus of control. However, according to the situations a person s locus of control can be changed from internel to external or vice versa. A person may act inclined toward external or internal in general life situations. If a person s locus of control is internal he/she sould believe that he/she is able to control his/her life and conditions according to his or her will. When he/she comes across failures in his or her life he/she reasons it to himself or herself not outside factors. When he needs to make decisionshe practices his decisions without taking others pressure into consideration. Because people s locus of control is external they think that praise and punishment are under the control of external forces, and they generally believe that they are not able to influence what will happen to them. Parents teach their children how to behave, think, perceive and feel intentionally or unintentionally with their attitude toward raising child. The purpose of the study is to find the relationship between children s locus of control and the mother s attitude toward raising child and to determine if demografic factors such as socio-economical level, sex, number of siblings, educational level of parents make any difference on the children s locus of control. Method 160 children were selected with random sampling among the children who were enrolled the elementary schools and ten years of age from lower and higher social economic level in Ankara. (n=80 from low socioeconomical level and n=80 from high social- economical level) Instruments Personal inventory form was used in order to find out demografic information about children and their families, and Turkish Form of Nowicki- Stricland Locus Control Scale was used to determine the chidren s locus of control and Turkish Form of Parents Attitude Scale was used to determine perceived attitudes of mothers in this study. Address for Correspondence: * Doç. Dr. Fatma Alisinanolu, G.Ü. Gazi Eitim Fakültesi, lköretim Bölümü, Okul Öncesi Öretmenlii Anabilim Dalı, 06500 Teknikokullar/Ankara
Analysis of Data The analysis of variance was used in order to determine if demografic factors influence the locus of control. In order to find out the relationship between Children locus of control and Perception of Mothers Attitude Pearson correlation was used.. Results and Discussion The results of this study showed that there was no difference between the children s locus of control and social economical levels, number of siblings, fathers educational levels and birth order. However, there was difference between the chidren s locus of control and mothers educational level. Moreover, there was no relationship between the children s locus of control and democratic and oteterian mother. There was significant relationship between the children s locus of control and protective mother. Since the locus of control of boys were external, it seems that parents attitude toward boys were quite different than girls. In addition, the reason why the locus of the boys is external might be the higher parents expectations for the boys. It should be paid attention that the result of protective mothers attitude may influence the children s locus of control toward the external direction. When the mothers educational level increases the children s locus of control becomes more internal. It may be concluded that parents may influence their chidren s personality development as well as other development areas. Thus, parents are in need of training.