AYLIK BÜLTENLER SERİSİ EYLÜL, 2011 SAYI : 1 KONU: 4 YAŞ ÇOCUĞUNUN GELİŞİM ÖZELLİKLERİ Sevgili Veliler, 0-6 yaş arasını kapsayan erken çocukluk dönemi, çocuğun en hızlı geliştiği dönemdir. Beyin yapısı ve fonksiyonlarının gelişiminin üçte ikilik bölümü 0-4 yaş arasında tamamlanmaktadır. Erken çocukluk dönemindeki deneyimler beynin çalışma biçimi için belirleyicidir. Bu dönemde çocuğu gelişim özellikleriyle tanımak ve gelişmesi için gerekli ortamı hazırlamak, ona destek vermek önemlidir. Bunu gözönünde bulundurduğumuzda anne- babanın ve eğitimcilerin, çocuğun yaşına ait gelişim özellikleri hakkında bilgi sahibi olmasının önemli olduğunu düşünmekteyiz. İnsan gelişiminin hiyerarşik bir sırası vardır ve her çocuk bu gelişimsel sırayı izler. Bir sonraki aşamaya geçebilmek için her aşamayı başarıyla tamamlamak gerekmektedir. Çocukların hepsi bu gelişimsel sırayı takip ederler ancak bu aşamaları geçirme hızları ve gelişmenin yönü farklılıklar gösterebilmektedir. Çocuğun geçeceği gelişimsel aşamaları bilmek çocuğun tanınmasına ve doğru yönlendirilmesine, çocuğun gelişimine ait normal dışı yönelimlerin ve özel ilgi ve yeteneklerinin erken tespit edilmesine olanak sağlayacaktır. Bu noktada ailelerin ve eğitimcilerin çocuğun eğitilmesinde yapacağı rehberlik, temelini gelişim özelliklerine dayandırmalıdır. 4 yaş grubu çocukların bu yıl içerisinde geçeceği bazı gelişim aşamalarını şu şekilde özetleyebiliriz: MOTOR BECERİLER VE FİZİKSEL GELİŞİM 4 yaşında çocuğunuzun hareketleri çok hızlanmıştır. Üç yaşındaki sakinliğinin yerini sürekli koşarak hareket etme almıştır. Koordinasyon ve dengesi, yetişkin birisininkine benzemeye başlamıştır. Ayak parmağının ucunda durabilir, tek ayağı ile zıplayabilir ve takla atabilir. Merdivenlere ve ağaçlara tırmanır. Parmak ucunda durabilir, yürüyebilir ve koşabilir. Diş fırçalama, giyinme, ayakkabı bağlama gibi eylemleri anne babanın ufak yardımlarıyla başarılabilir. İnce motor beceriler olarak; 1
Çocuklar keskin el ve parmak hareketleri yapabilmek için kas kontrol ve konsantrasyonunu geliştirirler. Gözlerini ayrı ayrı kapatabilir ve tek gözle kaldığında bazı nesneleri toplayabilir. Boncukları ipe dizebilir. Küplerden kuleler yapabilir. Çoğu kalemi işaret parmağı ile diğer parmakları arasında yetişkinler gibi tutar. Örneğe bakarak bazı harf ve işaretleri çizebilir. Çizdiği insan resminde baş, kol, bacaklar ve parmaklar belirgindir. Çoğu sol ellerini mi yoksa sağ ellerini mi kullanmak istediklerine karar verirler. Makas kullanmayı becerirler. Çatal, kaşık kullanabilirler. Çocuğun Bedensel- Fiziksel Gelişimini Desteklemek İçin Öneriler: Peçete dağıtmak, masa toplama, çiçek sulama gibi basit ev işlerinde yardım isteyebilirsiniz. Geri giderken arkasında çarpabileceği bir şey olmamasına dikkat ederek ileri geri yürümesi için oyunlar oynayabilirsiniz. Gazete ve dergilerden çeşitli resimleri kesmesini isteyerek makas kullanacağı oyunlar oynayabilirsiniz. Birlikte top oyunları oynayabilirsiniz. DUYGUSAL VE SOSYAL GELİŞİM 4 yaş çocuğu artık kendi dışındaki dünyanın kuralları olduğunu, başkalarının hak ve istekleri olduğunu görmeye, isteklerinin anında yerine getirilmemesini anlayışla karşılamaya başlar ve sonuçta beklemeyi öğrenir. Bu yaş çocuğu zamanla bağımsız davranışlar gösterirler. Kendi seçimlerini yapmak isterler. Kendi kendine yetebildiklerini ve ne kadar becerikli olduklarını kanıtlamak isterler. Yürürken anne veya bakıcılarının önüne geçerler, kendi kıyafetlerini, yemeklerini seçmek isterler. Paylaşma duygusunda artış görünür. Çocuklar istedikleri oyuncakları çekerek veya çığlık atarak istemek yerine, paylaşmaya teşvik edildiklerinde ve diğerlerinin de eşit hakkı olduğu öğretildiğinde oyuncağı kibarca isteyebilirler ya da verebilirler. Başkalarının duygu ve hareketlerini anlamaya başlarlar. Böylece, yarışmayı bırakıp arkadaşlarıyla oynarken işbirliği yapmayı öğrenirler. Çatışmaların çözümü için anlaşma/işbirliği yoluna gitmeye başlarlar. 4 yaşındaki çocuğunuzun hayal dünyası oldukça aktif olmaya devam edecektir. Gerçek ile hayali olanı ayırt etme yeteneği önemli ölçüde artar ancak yine de gerçek ve hayali olan arasındaki farkı zaman zaman karıştırabilir. Genellikle yüksek sesler, karanlık, hayvanlar ve bazı insanlardan korkar. Bu yaşta çocuk duyguları ve çevrelerindekilerin duygusal ihtiyaçlarını anlamaya başlar. Kendine güvenleri artar. İnsanların gözlerine bakar ve dinlemelerini ister. Cinselliğin daha çok farkında olmaya başlar. Kızlar ve erkekler arasındaki farklılıklar hakkında 2
sorular sormaya başlayabilir, cinsel bölgelerini inceleyebilir ve diğer çocukların özel bölgeleri hakkında merakını ifade edebilir. Anne babalarını kıskanma eğiliminde olabilirler. Yaşıtlarıyla oyun oynamaktan ve masal dinlemekten çok keyif alırlar. Arkadaşlarıyla düzenli olarak iletişim kurarlar. Hatta bir en iyi arkadaş seçmiş olabilir. Genellikle - fakat her zaman değil- seçilen çocuk aynı cinsiyetten olacaktır. Yaşıtlarıyla genelde patronculuk oynarlar ama arkadaşlarının ne istediğini anlamadıklarında konuşmak yerine bağırıp tepinmeyi tercih ederler. Çocuğunuzun arkadaşları, onun davranışı üzerinde gerçek bir etkiye sahip olmaya başlayacaktır. Gerçek hayatı taklide dayanan oyunlar daha karmaşıklaşır. Yeni şeyler denemekten ve risk almaktan hoşlanır. Çocuğun Sosyal-Duygusal Gelişimini Desteklemek İçin Öneriler: Arkadaşlıklarda çatışmalar kaçınılmazdır. Bu çatışmaların doğru şekilde çözülmesi önemlidir.. Çocukların duygularını ifade etmelerine, diğerlerinin düşüncelerini dinlemelerine, sorunu bulmalarına ve birlikte çözüm bulmalarına fırsat vererek çocuğunuza yardımcı olabilirsiniz. Arkadaşlarıyla yaratıcı oyunları oynamalarını sağlayabilirsiniz. Siz de oyunlarına katılabilirsiniz. Çocuğun paylaşmayı öğrenmesine destek olun. Örneğin, herkesin kendi sahip oldukları eşyaları olduğunu öğretin. O kitap arkadaşının bu kalem senin gibi. Paylaşma konusunda örnek olun. Paylaşmakta zorlandığını hissettiğinizde paylaşmanın zor olduğunu fark ettiğinizi gösterin. Ödünç verme ve ödünç almayı öğretin. Paylaşma davranışı gördüğünüzde takdir edin. OYUN Dramatik oyunlar sergilediği kılıktan kılığa girdiği oyunları tercih eder. Yaratıcılığını ortaya koyduğu ve evde bulduğu değişik bazı malzemelerle farklı şeyler üretmeye başlar. Yetişkinler ve arkadaşları ile hem işbirliği içinde hem de çatışma halindedir. Ama bu süreçte vurmak yerine sözlerini kullanarak tartışması gerektiğini öğrenir. Oyun oynarken sıra beklemesi gerektiğini öğrenir. Kendinden küçüklere karşı sevecendir, ilgi gösterir ve oyun arkadaşlarının duygularını anlamaya çalışır. Geçmiş, şimdiki ve gelecek zaman hakkında yeterli bir değerlendirme yapabilir. DİL GELİŞİMİ Dört yaş çocuğunun konuşmasının net, düzgün ve akıcı olması beklenir. Konuşması dilbilgisi kurallarına uyar ve tümüyle anlaşılabilir. Konuşması artık çok fazla çocuksu ifadeler taşımaz. Yakın geçmişteki olayları birbiri ile ilişkilendirerek anlatır. 15-20 dk. süresince kısa bir hikayeyi/okunan bir kitabı dikkatle dinleyebilirler. Uzun öyküleri dinler, başı ortası ve sonu olduğunu anlar, gerçek ve düş ürünlerini bazen 3
karıştırarak anlatır. Çocuk şiirlerini ve şarkılarını ezberleyebilir. Kurgusu olan kısa hikayeler anlatabilir.. Bu yaştaki çocuk şakalardan ve fıkralardan zevk alır, argo ve uygunsuz sözlerden hoşlanır. Sürekli olarak Neden? Ne zaman? Niçin? sorularıyla ısrarla sözcüklerin anlamlarını sorar. Çocuğun Dil Gelişimini Desteklemek İçin Öneriler: Çocuğunuza kitap okuyabilir, birlikte şarkı ve tekerlemeler söylebilirsiniz. Yaptıklarınızla ve gideceğiniz yerle ilgili konuşabilirsiniz. Aile albümlerine, fotoğraflarına bakarak neler gördüğünüzü birbirinize anlatabilirsiniz. Daha önce dinlediği hikayenin resimlerine bakarak hikayeyi tekrar anlatmasını teşvik edebilirsiniz. Bir şeyi nasıl yaptığını size anlatmasını isteyebilirsiniz. Verdiğiniz komutları yerine getirmesini sağlayın. Örneğin, Odana git, oyuncak ayını getir gibi. BİLİŞSEL GELİŞİM Acıktığında, üşüdüğünde, uykusu geldiğinde ne yapacaklarını bilirler. Tek bir bakış açısından problemlere yaklaşabilirler. Bu yaştakiler, bazı zorluklarla karşılaştıklarında soruna tek bir açıdan yaklaşırlar. Farklı açılardan bakma henüz gelişmemiştir. Dikkat süreleri kısadır. Adını, soyadını ve yaşını söyleyebilir, 20 ye kadar ezbere sayabilir, nesne sözcük arasında eşleştirme yapabilir, yaptığı eşleştirmeler ile 4 ya da beşe kadar sayabilir. 4 yaş çocuğu tartışmayı ve mantık yürütmeyi sever, çünkü gibi kelimeleri sıklıkla kullanır. Sebep sonuç ilişkilerine ilgi duyar. Yaratıcı hayali oyunları daha fazla oynamaya başlarlar. Hayali oyun oynamak, çocukların insanlar, hayvanlar ve durumlar hakkında bildiklerini temsil etmede kullandıkları bir yöntemdir. Kendilerini farklı rollerde hayal ederler- dansçı, doktor,süper kahramanlar. Farklı kimliklere bürünürler. Bir nesneyi başka bir nesne yerine kullanırlar veya bir nesneyi hareketler, sesler ve sözcükler kullanarak tanımlarlar. Dört yaş çocukları çoğu harfleri ve özellikle de kendi isimlerini yazmayı başarırlar. Ayrıca harflere ait sesleri de kavramaya başlarlar. Çocuğun Zihinsel Gelişimini Desteklemek İçin Öneriler: 4
Problemlere farklı bakış açılarından yaklaşılabileceğini öğretmek için destek olunabilir. Örneğin, yolda yürürken su birikintisinin önünden basmadan geçmesi için ne yapabileceği sorabilirsiniz. Hatırlama becerisini geliştirmek için okuduğunuz hikaye ile ilgili sorular sorabilirsiniz. Yaratıcı, hayali oyunlarını teşvik edebilirsiniz. DİSİPLİN Çocuğunuzla ne yaptığını, nereye gittiği, neler gördüğünü konuşun. Sizinle konuşurken onu ilgiyle dinleyin ve konuşmayı monoloğa döndürmeyin. Onlara öfkeleriyle başa çıkmalarında ve başkaları ya da kendilerine zarar vermeyecek şekilde öfkelerini ifade etmelerinde yardımcı olmak önemli. Aynı zamanda ona, negatif enerjisini aktarabileceği uygun bir yer sağlayabilirsiniz. Örneğin, minyatür bir yumruklama kum torbası gibi Çocuğunuzun televizyon izlemesini dikkatle takip edin. Uygun şekilde kullanıldığı takdirde, televizyon iyi bir eğitim aracı olabilir. Ama televizyonun yanlış şekilde izlenmesi, çocuğunuza zararlı olabilir. Daha önce de belirttiğimiz gibi, 4 yaş çocuğu artık başkalarının da hak ve isteklerinin olduğunu, dolayısıyla da kurallara uyması gerektiğini, her isteğinin karşılanamayacağını ya da istediği anda olamayacağını öğrenmeye başlar. Bu yaş çocuğuna beklemeyi öğrenmesi için destek olmak çok önemlidir. Çocuklar kendilerine çok güveniyormuş gibi dursalar da ailelerinin onları desteklemeyeceği korkusunu hep taşırlar. Bu sebeple anne-babalarının onlar için en güvenilir kişiler olduklarını bilmeye ihtiyaçları vardır. UYKU Bu yaşta çocukların yatağa girmeleri daha kolay olur, ancak sabah uyanmakta güçlük çekerler. Daha önceden gelen yerleşik bir uyku düzeni olan çocuklar, her zaman için uyku konusunda daha rahattır. Dört yaş çocukları uyku öncesi masal faslını çok severler. Üstelik artık masalları sadece dinlemekle kalmaz, kitaplara kendi kendine bakmaktan da hoşlanırlar. Okumasa dahi, yazılı cümleler hafızasında yer eder ve bu da daha sonra gelecek olan okuma becerisi ile direkt olarak bağlantılı bir beceridir. ÇOCUĞUNUZ İÇİN NELER YAPABİLİRSİNİZ? Dil gelişimini tam olarak destekleyebilmek için onunla konuşurken düzgün ve tam cümleler kurmaya özen gösterin. Tüm nesnelerin adlarını söyleyerek konuşun. Yaşadığı tam olarak bir sorgu ve anlama dönemi olduğu için sorularını sabırla 5
cevaplamanız gerekiyor. Ona zenginleştirilmiş bir ortam sunun ve ortamlarda birlikte vakit geçirirken onunla bol bol konuşun ve sorularını mutlaka cevaplayın. Tiyatro, sinema, yürüyüş ve konser gibi ortak faaliyetlerde bulunun ve bu süreçleri olabildiğince onunla konuşarak ve açıklayarak paylaşın. Onunla yaptığınız faaliyetleri bir zorunluluk gibi değil aksine çok keyif aldığınız duygusunu alması onun çok hoşuna gidecektir. Böylece o da bu paylaşımdan çok keyif alacaktır. Her çocuk birbirinden farklıdır ve kendine özgü bir gelişim profiline sahiptir. Çok çeşitli etmenler bu gelişiminde rol oynayabilir. Burada yer alan bilgiler belli bir zamanda ve ya yaşta olması gereken gelişimleri göstermez, çocuğun içinde bulunduğu yaş dönemine ait genel özelliklerdir. KAYNAKÇA www.acev.org www.yapacogem.com- Gelişim ve Psikolojik Danışmanlık Merkezi www.cocukgelisim.com Çocuğunuz Büyürken Dizisi.Çev: Erdün, O. Ö. Beyaz Balina Yayınları, İstanbul, 2004. Özel Üsküdar SEV İlköğretim Okulu Rehberlik ve Psikolojik Danışma Servisi 6