1 Kanser ve genler This information (7) on Hereditary non-polyposis colon cancer is in Turkish Polipsiz Kalıtsal Kolon Kanseri (İngilizce si Hereditary Non Polyposis Colon Cancer, HNPCC) ayrıca Lynch Sendromu olarak da bilinir Vücudumuz milyonlarca hücreden (cells) meydana gelir. Her bir hücre, tam bir gen (gene) takımı içerir. Binlerce genimiz vardır. Kalıtım yoluyla çoğu genin iki kopyasını alırız: birisi annemizden, diğeri babamızdan gelir. Genler birtakım talimatlarla hareket ederek büyümemizi ve vücudumuzun çalışma biçimini belirler. Bu talimatlarda gerçekleşen değişikliklere mutasyon (mutation) (veya değişim) adı verilir. Mutasyonlar (veya değişimler), bir genin doğru şekilde çalışmasını engelleyebilir. Bir gende meydana gelen mutasyon (değişim), genetik hastalığa neden olabilir. Göz rengi, kan grubu veya boy gibi çoğu özelliğimizden genler sorumludur. Bazı genler, vücudun herhangi bir bölümündeki hücrelerin miktarını ve büyümesini belirler. Bu, kanseri (cancer) önler. Bu türde birkaç gen değişime (mutasyona) uğrarsa, bu kontrol yitirilir ve kanser ortaya çıkabilir. Genler, insanlar yaşlandıkça değişimleri (mutasyonları) biriktirme eğilimindedir; bu nedenle, kanser genellikle ilerleyen yaşların hastalığıdır. Bazı insanlar mutasyon (değişim) geçirmiş genle doğarlar; böylece, belirli bir kanser türüne yakalanma eğilimleri artar. Bu, ailesel veya kalıtsal kanserdir. Ailesel kanser, rasgele (sporadic) veya kalıtsal olmayan kanser türlerine göre daha seyrek görülür. Bağırsak kanseri ve Polipsiz kalıtsal kolon kanseri Her 3 kişiden biri, yaşamının herhangi bir döneminde kansere yakalanır. Bağırsak (kolon) kanseri İngiltere de oldukça yaygındır. Yaklaşık her 25 erkekten 1 i ve 30 kadından 1 i bağırsak kanserine yakalanır. Bağırsak kanseri genellikle yaşamın ilerleyen dönemlerinde ve tesadüfen meydana gelir. Bazı insanlarda kanser, değişime (mutasyona) uğramış olan bağırsak kanseri geninin kalıtım yoluyla alınmasına bağlıdır. Vakaların yalnızca %5-10 unun (10 da 1 den daha azının) kalıtsal olduğu düşünülmektedir. Polipsiz kalıtsal kolon kanseri, bütün bağırsak kanseri vakalarının yaklaşık %1 ini oluşturur. Polipsiz kalıtsal kolon kanseri Polipsiz kalıtsal kolon kanseri, karmaşık bir isimdir.
This information (7) on Hereditary non-polyposis colon cancer is in Turkish 2 Polipsiz kalıtsal kolon kanserine yakalanan kişilerde, bağırsak duvarında polip (polyp) oluşumuna rastlanır. Polipler, küçük hücre toplanmalarıdır. Farklı polip türleri vardır. Adenom (adenoma) veya adenomatöz polip adı verilen bir polip türü, bazen kansere doğru ilerleyebilir. Genel nüfusta adenomdan kansere doğru ilerleme uzun yıllar boyunca gerçekleşmeyebilir. İlerlemenin Polipsiz kalıtsal kolon kanseri riski taşıyan ailelerde daha hızlı olduğu düşünülür. Polipsiz kalıtsal kolon kanserine yakalanan kişiler, Familyal Adenomatöz Polipozis (İngilizce de FAP olarak kısaltılır) adındaki başka bir kalıtsal hastalıktan etkilenen kişilerde görüldüğü gibi çok sayıda polip geliştirmezler. Familyal Adenomatöz Polipozis bulunan kişilerin de bağırsak kansere yakalanma riski yüksektir. Ailem Polipsiz kalıtsal kolon kanseri riski altında mı? Bir ailenin Polipsiz kalıtsal kolon kanseri riskiyle karşı karşıya olup olmadığını belirlemek için, doktorlar ve genetik danışmanları ailenin tıbbi geçmişiyle ilgili bilgileri değerlendirirler. Aşağıdaki durumlarda, Polipsiz kalıtsal kolon kanserinden şüphelenilir: en az iki kuşakta ailenin aynı kanadında üç veya daha fazla kolon kanseri vakasının görülmesi ve bu kolon kanseri vakalarından birinin 50 yaşın altında ortaya çıkmış olması. Bazı ailelerde, Polipsiz kalıtsal kolon kanseriyle ilişkilendirilebilecek başka kanser vakaları da olabilir. Bunlar, rahim kanseri, yumurtalık kanseri veya böbrek kanserini içerir. Polipsiz kalıtsal kolon kanserinden etkilenen ailelerdeki bazı kişilere birden fazla kanser tanısı konulabilir. Polipsiz kalıtsal kolon kanseri bulunan ailelerde gen testleri Çeşitli genlerdeki mutasyonların (değişimlerin) Polipsiz kalıtsal kolon kanserine neden olduğu belirlenmiştir. Gen testleri, yalnızca Polipsiz kalıtsal kolon kanseri geçmişine sahip ailelerde kullanılır. Bunun için, bağırsak kanserinden veya Polipsiz kalıtsal kolon kanseriyle ilişkili bir kanser türünden etkilenen bir akrabadan örnek alınarak gen değişimini (mutasyonunu) tespit etmek için laboratuar testi gerçekleştirilmelidir. Akraba ölmüşse ve örneği saklanmamışsa, bu testin gerçekleştirilmesi mümkün olmayabilir. Örnek varsa ve örnekte genetik mutasyona (değişime) rastlanırsa, istemeleri halinde diğer aile üyelerine de genetik test yapılabilir. Genetik testlerde üç sonuca ulaşma olasılığı vardır: Kolon kanserine karşı yatkınlığa neden olduğu bilinen bir gen değişimi (mutasyonu) tespit edilir. Bu durumda, uygun tavsiyeler verildikten sonra, hastalıktan etkilenmeyen akrabalara tahmine dayalı test yaptırmaları önerilebilir. Gen değişimi (mutasyonu) bulunur, ancak bunun kanserin kesin nedeni olup olmadığı bilinmez. Aile üzerinde daha fazla çalışma yapmak gerekebilir. Test sonucu yeterli bilgi sağlamaz. Bu, mevcut laboratuar teknikleri kullanılarak herhangi bir gen değişimine (mutasyonuna) rastlanmadığı anlamına gelir. Örnek saklanır ve gelecekte yeni teknikler kullanılmaya başlandığında yeniden test edilebilir.
This information (7) on Hereditary non-polyposis colon cancer is in Turkish 3 Değişime (mutasyona) uğramış bir gene rastlanırsa, kansere yakalanma şansı nedir? Polipsiz kalıtsal kolon kanseri geni değişim (mutasyon) geçirmiş herkes kanser olmaz, ancak bu kişilerde kansere yakalanma riski yüksektir. Polipsiz kalıtsal kolon kanseri geni değişim (mutasyon) geçirmesine karşın kansere yakalanmayan kişilere taşıyıcı adı verilir. Genleri değişime (mutasyona) uğramış olan bazı taşıyıcılarda neden kansere rastlanmadığı bilinmemektedir. Polipsiz kalıtsal kolon kanseri bulunan kişilerin bağırsaklarında zaman içinde kansere dönebilen polipler gelişebilir. Polipsiz kalıtsal kolon kanseri geni değişime (mutasyona) uğramış olan taşıyıcılarından bilinenlerin %70 i, 70 yaşına kadar bağırsak kanserine yakalanacaklardır. Bağırsak kanserine yakalanma olasılığı, erkeklere göre kadınlar arasında daha düşüktür. Kadınların da yaşamları boyunca rahim (womb) kanseri (en fazla %60) ve yumurtalık (ovary) kanserine (yaklaşık %10) de yakalanma riski yüksektir. Değişim (mutasyon) geçirmiş bir geni çocuklara aktarma riski nedir? Hepimizde her genin ikişer kopyası vardır. Polipsiz kalıtsal kolon kanseri genlerinin (bunlar MLH1, MSH2 ve MSH6 adlı genleri içerir) büyük çoğunluğu, otozomal baskın (autosomal dominant) olarak kalıtım yoluyla alınır. Otozomal baskın hastalıkta, hastalıktan etkilenen kişide genin bir kopyası normaldir ve diğer kopyası değişim (mutasyon) geçirmiştir. Her çocuk için kişinin değişime (mutasyona) uğramış olan geni çocuğuna aktarma olasılığı %50 dir (2 de 1). Gen değişimini (mutasyonunu) kalıtım yoluyla alan çocuklar, Polipsiz kalıtsal kolon kanserine yatkınlığı da kalıtımla alırlar. Bazı ailelerde, MYH olarak bilinen başka bir gen işin içine girer. Bu gen, otozomal çekinik (autosomal recessive) olarak kalıtım yoluyla alınır. Otozomal çekinik hastalıkta, hastalıktan etkilenen kişide genin iki kopyası da değişim (mutasyon) geçirmiştir. Bir kişi hem annesinden hem de babasından kalıtım yoluyla mutasyon (değişim) geçirmiş MYH geninin birer kopyasını alırsa, bağırsak kanserine yakalanma riski oldukça yüksektir.
This information (7) on Hereditary non-polyposis colon cancer is in Turkish 4 Polipsiz kalıtsal kolon kanseri bulunan ailelerle kanser taraması Polipsiz kalıtsal kolon kanseri riski yüksek olan ailelerin üyelerine, 25 yaşından sonra kanser taraması yaptırmaları tavsiye edilir. Kanser taraması kolonoskopi (colonoscopy) ile yapılır. Bu işlem, makattan esnek ve uzun bir tüp geçirilerek gerçekleştirilir. Tüpün ucunda çok küçük bir kamera vardır ve bu kamera doktorun polip aramasını sağlar. Polipe rastlanırsa, bu hemen alınarak kanser hücresi içerip içermediği kontrol edilebilir. Kolonoskopi, genellikle yatarak tedavi gerektirmeyen bir işlem olarak hafif yatıştırıcılar yardımıyla gerçekleştirilir. İki kolonoskopi arasında geçen süre değişir, fakat genellikle kolonoskopi en az iki yılda bir yaptırılmalıdır. Bağırsak kanserine yakalanan kişilerde bağırsağın geri kalanında kanser taraması yapılması önemlidir, çünkü başka poliplerin gelişme riski vardır ve bunlar alınmazsa hastalık kansere doğru ilerleyebilir. Ayrıca, Polipsiz kalıtsal kolon kanseri bulunan ailelerden gelen kadınlara rahim kanseri ve yumurtalık kanseri taraması yaptırmaları önerilebilir. Polipsiz kalıtsal kolon kanseri hakkında ayrıntılı bilgiye nasıl ulaşabilirim? Kanser genetiğiyle ilgili bilgilerimiz sürekli gelişmektedir ve burada yer alan bilgiler günümüzde bilinenlerin özetidir. Bölgenizde bulunan yerel genetik merkezinden veya aşağıdaki adreslerden ayrıntılı bilgi alabilirsiniz: CancerBACUP CancerBACUP 3 Bath Place, Rivington St., London EC2A 3JR Telefon: 0207 696 9003 E-posta: info@cancerbacup.org Web: www.cancerbacup.org.uk Sindirim Hastalıkları Vakfı Digestive Disorders Foundation PO Box 251, Edgware, Middlesex, HA8 6HG Web: www.digestivedisorders.org.uk Genetik Araştırma Grubu The Genetic Interest Group Unit 4D, Leroy House, 436 Essex Rd., London N1 3QP Telefon: 020 7704 3141 E-posta: mail@gig.org.uk Web: www.gig.org.uk Bu basım Temmuz 2005 te hazırlanmıştır This edition prepared July 2005 Ref 7
This information (7) on Hereditary non-polyposis colon cancer is in Turkish 5 Sözlük (Zor Sözcükler ve Anlamları): Polipsiz kalıtsal kolon kanseri Bu sözlüğün yalnızca şu broşürde kullanılan terimleri açıklaması hedeflenmiştir: Polipsiz kalıtsal kolon kanseri ve genetiği. Koyu yazılan sözcükler, sözlük içinde başka bir yerde tanımlanmıştır. adenom (adenoma) veya adenomatöz polip (adenomatous polyp). Bazen kansere doğru ilerleyebilen polip türü. Bu ilerleme, genel nüfusa oranla Polipsiz kalıtsal kolon kanseri bulunan kişilerde daha hızlıdır. otozomal baskın (autosomal dominant). Kalıtım yoluyla genetik risk alma biçimi. Burada, Polipsiz kalıtsal kolon kanseri geninin bir kopyasının değişim (mutasyon) geçirmesi nedeniyle, kişi Polipsiz kalıtsal kolon kanserine yakalanmaya yatkın olur. otozomal çekinik (autosomal recessive). Kalıtım yoluyla genetik risk alma biçimi. Burada, Polipsiz kalıtsal kolon kanseri geninin iki kopyasının değişim (mutasyon) geçirmesi nedeniyle, kişi Polipsiz kalıtsal kolon kanserine yakalanmaya yatkın olur. Otozomal çekinik hastalıktan etkilenen kişiler, anne ve babadan değişim (mutasyon) geçirmiş hastalık geninin birer kopyasını kalıtım yoluyla alırlar. bağırsak (bowel). Bağırsak, sindirim sisteminin alt ucu. kanser (cancer). Hücrelerin anormal büyümesi. taşıyıcı (carrier). Polipsiz Kalıtsal Kolon Kanseri geninde mutasyon (değişim) bulunan, ancak kansere yakalanmamış olan kişi. Bazı taşıyıcılar kansere yakalanmazlar. Taşıyıcıların kansere yakalanma riski yüksektir. hücre (cell). İnsan vücudu, yapıtaşları gibi hareket eden milyonlarca hücreden oluşur. Pek çok özel hücre türü vardır. Bunlar arasında deri hücreleri, beyin hücreleri ve kan hücreleri sayılabilir. Vücudun farklı bölümlerindeki hücreler birbirlerinden farklı görünürler ve farklı görevleri yerine getirirler. Bütün hücreler (kadınların yumurtaları ve erkeklerin spermleri haricindeki), vücudun bütün genlerini içerirler. kalın bağırsak (colon, kolon). Bağırsak, kalın bağırsak, bağırsağın veya sindirim sisteminin alt kısmı. kolonoskopi (colonoscopy). Bağırsak duvarının incelenmesi. Genellikle hastaneye yatarak tedavi gerektirmeyen bir işlem olarak hafif yatıştırıcılar yardımıyla gerçekleştirilir. Makattan esnek bir tüp geçirilir. Üzerinde çok küçük bir kamera bulunan tüpün ucu bağırsağın içindedir. Bu, doktorun polip aramasını sağlar. kalın bağırsak ve rektum kanseri (colorectal cancer, kolorektal kanser). Bağırsağın veya sindirim sisteminin alt ucunda ortaya çıkan kanser. rahim duvarı (endometrium, endometrium). Rahmin duvarı.
This information (7) on Hereditary non-polyposis colon cancer is in Turkish 6 gen (gene). Vücudun çalışması için gerekli bilgiler; üzerinde kimyasal biçimde saklanırlar. Genlerdeki değişimler veya mutasyonlar, bu bilgilerin değişmesine neden olur ve bu durum vücudun çalışma biçimini değiştirebilir. Otozomal genler çiftler halindedir: bir gen anneden, bir gen babadan gelir. (Benzetme yapmak gerekirse: gen kitabın içindeki hikaye gibidir; gende değişim veya mutasyon olması ise hikaye içinde bir harfin eksik veya fazla olmasına benzer). genetik (genetic). Genlerin neden olduğu, genlerle ilgili. genetik danışmanı (genetic counsellor). Ailelerinde genetik hastalık geçmişi bulunan veya kalıtım yoluyla genetik hastalık alma veya aktarma riskiyle ilgili endişeleri olan kişilere bilgi ve destek sağlayan uzman. kalıtsal (hereditary). Genetik; kalıtım yoluyla geçen; aile içinde aktarılan. mutasyon (mutation). Gende değişim olması. Bazı mutasyonlar zararlı değildir. Bazen bir gen değişim geçirdiğinde, içerdiği bilgi de değişerek genin doğru şekilde çalışmasına engel olur. (Benzetme yapmak gerekirse: gende değişim veya mutasyon olması, hikaye içinde bir harfin eksik veya fazla olmasına benzer). polipsiz (non-polyposis). Polipli tipindeki kadar çok polip bulunmayan. yumurtalık (ovary). Kadın vücudunda yumurtaları üreten bölüm. polip (polyp). Bağırsak duvarındaki küçük hücre toplanması. tahmine dayalı test (predictive testing). Geninde mutasyon (değişim) olan bir kişinin hastalıktan etkilenmemiş olan yakın akrabasına polipsiz kalıtsal kolon kanseri testinin uygulanması. Bu test, hastalıktan etkilenmemiş olan akrabanın taşıyıcı olup olmadığını ortaya koyar. yatıştırma (sedation). İlaçların kolonoskopi sırasında endişe ve gerginliği ortadan kaldırma etkisi. rasgele (sporadic). Ailesel veya kalıtsal olmayan. Tesadüfen ortaya çıkan. rahim (womb). Kadın vücudunda, gebelik sırasında bebeğin içinde büyüdüğü bölüm. Bu sözlüğün, referans aldığı genetik bilgileriyle birlikte yalnızca hastalar ve aileleri tarafından kullanılması amaçlanmaktadır. Bu basım Haziran 2005 te hazırlanmıştır This edition prepared in June 2005 Ref Glossary 7