TÜRKİYE DE İLKOKUL PROGRAMLARINDA YER ALAN SOSYAL BİLGİLER İÇERİKLİ DERSLERE AİT ÖĞRETİM PROGRAMLARININ GELİŞİMİNE TARİHSEL BİR BAKIŞ Yusuf KESKİN* Özet: Bu araştırmada, II. Meşrutiyetten günümüze kadar yayınlanmış olan ilkokul programlarında yer alan sosyal bilgiler içerikli derslerin öğretim programları yapı, amaç ve içerik durumları esas alınarak kronolojik olarak incelenmiştir. Bu nedenle çalışmada, tarama modeli içinde yer alan tarihsel yöntem kullanılmıştır. Araştırmada 1908 den sonra yayınlanmış olan ilkokul programları doküman incelemesine tabi tutulmuştur. Bu dokümanlar; II. Meşrutiyet dönemine ait 1329 (1913) programı, TBMM hükümeti dönemine ait 1338 (1922) programı ile Cumhuriyet dönemine ait 1340 (1924), 1926, 1936, 1948, 1962, 1968 ilkokul programlarıdır. Araştırmada ulaşılan sonuçlar özet olarak aşağıda verilmiştir. 1329 (1913) tarihli Mekâtib-i İbtidâiyye Ders Müfredâtı (İlkokulların Ders Müfredatı) çok önemli olup etkileri Cumhuriyet yıllarında da devam etmiştir. 1338 (1922) tarihli İlk, Orta Tedrisât Mektepleri Müfredât Programı ise bir ara program olup, TBMM hükümeti döneminde yayınlanması nedeniyle bir geçiş döneminin eğitim anlayışını gözler önüne sermektedir. Sosyal bilgiler kapsamına giren Tarih ve Coğrafya dersleri II. Meşrutiyet in ilanından sonra yayınlanmış tüm ilkokul programlarında -disiplinler arası desene sahip 1962 ve 1968 programlarında üniteler hâlinde- yer almaktadır. Sosyal bilgiler kapsamına giren ve vatandaş eğitimine yönelik Vatandaşlık Bilgisi dersi ise değişik adlar altında ilkokul programlarında yer almaktadır. Araştırma sonucunda, yayınlandıkları dönemin ideolojik yaklaşımının ilkokul sosyal bilgiler öğretim programlarına yansıdığı anlaşılmıştır. II. Meşrutiyetin ilanından sonra yayınlanmış ilkokul programlarında yer verilen sosyal bilgiler içerikli derslere ait öğretim programla- * Yrd. Doç. Dr. Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü ykeskin@sakarya. edu.tr
Yusuf KESKİN rından bazılarının disiplinler arası desene uygun olarak hazırlandığı anlaşılmakla birlikte, genelde tek disiplin anlayışının hâkim olduğu tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Sosyal Bilgiler, Sosyal Bilgiler Programları, Program Geliştirme. A Development Of Elemantary Social Studies Curriculums Historical Viewpoint In Turkey Abstract: In this research the stuructures, aims and contexts of elemantary school social studies curriculums were examined longitudinally. So historical methd was conducted.data sources are elemantary curriculums published from 1908 to nowadays because of using historical method. In the study 1929 (1913) curriculum Constitutional Period; 1338 (1922) curriculum of Turkish Grand National Assembly period; 1340 (1924), 1926, 1936, 1948, 1962, 1968 Elemantary Curriculums of Rebublic Period were examined. The results were introduced shortly in the following: 1329 (1913) Mekâtib-i İbtidâiyye Lesson Curriculum (Elemantary School Lessons Curriculum) was so crucial and it s effects continue until Rebuplic Period. However, 1338 (1922) first, second Tedrisât Schools Curriculum was an intermediary curriculum, since it was published during Turkish Grand National Assembly state, it gives information on views of education in an intermediary period. The lessons of History and Geography as social studies in the curriculums from Second Constitutional Period to nowadays in all primary scool curriculums, in the curriculums having multi-disciplinary designs between 1962 1968, were in units. But the Lesson of Citizenship as social studies was included in Elemantary Schools Curriculums with different names. At the and of the study it was pointed out that the ideological approaches of the period were imposed to the Social Studies Education Curriculums. Although it was understood that some of the published Social Studies Education Curriculums from Second Constitutional Period to nowadays had multi-disciplinary design, generally only one disciplinary approach was so powerfull. Key Words: Social Studies, Social Studies Curriculums, Curriculum Development. 108 TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009
Türkiye de İlkokul Programlarında Yer Alan Sosyal Bilgiler İçerikli... GİRİŞ Sosyal bilgiler terimi resmen ilk kez 1916 yılında ABD Milli Eğitim Derneği nin orta dereceli okulu yeniden teşkilatlandırma komisyonu sosyal bilgiler komitesi (The Committee of Social Studies of the Reorganization of Secondary Education of the National Education Association) tarafından kabul edilmiştir (Moffatt 1957). Literatür incelendiğinde, sosyal bilgilerin çok çeşitli tanımlarının olduğu görülmektedir. Barth ve Demirtaş a (1997: 1.8) göre sosyal bilgilerin evrensel tanımı, sosyal bilimler ile felsefe ve din gibi diğer alanların, vatandaşlık eğitimi amacıyla bütünleştirilmesi (entegrasyon) şeklinde yapılmaktadır. Sönmez e (1997: 3) göre sosyal bilgiler, toplumsal gerçekle kanıtlamaya dayalı bağ kurma süreci ve bunun sonunda elde edilen dirik bilgiler dir. Erden e (tarihsiz: 8) göre ise sosyal bilgiler, ilköğretim okullarında iyi ve sorumlu vatandaş yetiştirmek amacıyla, sosyal bilimler disiplinlerinden seçilmiş bilgilere dayalı olarak, öğrencilere toplumsal yaşamla ilgili temel bilgi, beceri, tutum ve değerlerin kazandırıldığı bir çalışma alanı dır. Eğitim kurumlarının en önemli işlevlerinden biri çocuğu iyi bir vatandaş olarak yetiştirmektir (Erden, tarihsiz; Moffatt 1957). Çocuk okulda, içinde yaşadığı toplumun kültürünü, tarihini ve kurumlarını tanır. Bu sayede kendini geleceğe ve hayata hazırlar. Ülkemizde öğrencilere iyi bir vatandaş olmak için gerekli bilgi ve becerilerin önemli kısmı Sosyal Bilgiler ve Hayat Bilgisi dersleri yoluyla kazandırılmaktadır. Bu nedenle Sosyal Bilgiler dersi, ilköğretim okullarında okutulan en önemli derslerden biridir. Program Geliştirme ve Sosyal Bilgiler İnsan yetiştirmenin hangi boyutu ele alınırsa alınsın, bu yetiştirme sürecinin gelişi güzellikten uzaklaştırılıp, sonuçlarının beklendik bir düzeyde olabilmesi için bu sürecin belirli bir disiplinde gerçekleşmiş olması gerekir (Taşdemir 2000). Yine bireylerin bilgi bombardımanına maruz kaldığı bir ortamda her toplum kendi geleceğini temsil eden çocuklarına iyi bir eğitim vermek durumundadır. Bu eğitimde ancak kontrollü ve programlı bir şekilde gerçekleştirilebilir. Erden (1998: 4) e göre program geliştirme en genel anlamıyla TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009 109
Yusuf KESKİN eğitim programlarının tasarlanması, uygulanması, değerlendirilmesi ve değerlendirme sonucu elde edilen veriler doğrultusunda yeniden düzenlenmesi sürecidir. Programlar incelendiğinde aralarında hiyerarşik bir düzenin olduğu, eğitim ve öğretim programı kavramlarının birbirinden ayrı olduğu görülmektedir. Eğitim programı en kapsamlı kavram olup, okul içindeki ve dışındaki tüm faaliyetleri içine alır. Öğretim programı ise eğitim programının en önemli kısmıdır ve okullarda okutulacak derslerin (disiplinlerin) nasıl işleneceğine, değerlendirmenin nasıl yapılacağına vb. ışık tutar. Sosyal Bilgiler dersi öğretim programı, Fen Bilgisi dersi öğretim programı gibi. Bu çalışmada Türkiye de tarihsel süreçte yayınlanmış ilkokul programlarında yer alan sosyal bilgiler derslerine ait öğretim programları incelenmiştir. İlkokul Programları ve Sosyal Bilgiler Ülkümen (1965: 7) e göre İlkokul programları, millî eğitimin amaçları, ilköğretimin amaçları, ilkokulun eğitim ve öğretim ilkeleri ile birlikte ilköğrenim çağındaki çocukların beden ve ruh gelişimi göz önünde tutularak onlara kazandırılacak bilgileri, becerileri, iyi alışkanlıkları ve okul çalışmalarında takip edilecek yolları gösterir. 1908 yılında II. Meşrutiyetin ilân edilmesi ve 1876 Anayasası nın yeniden yürürlüğe girmesiyle birlikte, çökmekte olan Osmanlı İmparatorluğu nu, eğitim ve öğretmenlerin kurtaracağı şeklinde bir görüş ileri sürülür olmuş (Akyüz 1999) ve bunu eğitimdeki yenilikler izlemiştir. Bu dönem, Tedrisât-ı İbtidâiyye Kanûn-ı Muvakkatı (Geçici İlköğretim Kanunu) ile ilköğretime damgasını vurmuştur (Tazebay ve diğerleri 2000). 1913 yılında, Fransa İlköğretim Kanunu nun etkileri altında kalınarak çıkarılan Tedrisât-ı İbtidâiyye Kanûn-ı Muvakkatı nın (Geçici İlköğretim Kanunu) geçici başlığına rağmen Cumhuriyet yıllarında da birçok maddeleri yürürlükte kalmıştır. Bu kanun ilköğretimin zorunlu ve devlet okullarında parasız olduğunu hükme bağlamıştır. Parasız öğretim ilk kez bu kanunla kabul edilmiştir (Akyüz 1999). Bu kanunla, sıbyan ve rüştiye okulları kaldırılıp yerlerine mekâtib-i umumiyye-i ibtidâiyye (genel ilkokullar) adı ile altı yıllık, üç devreli ilkokullar açıl- 110 TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009
Türkiye de İlkokul Programlarında Yer Alan Sosyal Bilgiler İçerikli... masına karar verilmiştir (Güngördü ve Güngördü 1966; Akyüz 1999; Unat 1964). Bu kanuna göre 1913 tarihli Mekâtib-i İbtidâiyye Ders Müfredâtı (İlkokulların Ders Müfredatı) yapılmıştır (Güngördü ve Güngördü 1966). Yukarda anlatılan nedenlerden dolayı, bu araştırmanın başlangıç noktasını 1329 (1913) tarihli Mekâtib-i İbtidâiyye Ders Müfredâtı (İlkokulların Ders Müfredatı) oluşturmaktadır. Bu tarihten sonra yayınlanmış olan 1338 (1922), 1340 (1924), 1926, 1936, 1948, 1962 ve 1968 tarihli ilkokul programları bulunmaktadır. Araştırmada ilkokul programlarında yer alan sosyal bilgiler içerikli derslere ait programların incelenmesi amaçlandığından; 1913 tarihinden sonra yayınlanmış ortaokul programları ile 1997 yılındaki sekiz yıllık ilköğretim uygulamasına geçişten sonra yayınlanan programlar kapsam dışı tutulmuştur. Bu araştırmada ilkokul programları; hazırlanışları, eğitim-öğretim amaçları ve ilkeleri, haftalık ders saatleri gibi özellikleri, içerdikleri sosyal bilgiler kapsamındaki dersler esas mihver kabul edilerek incelenmiştir. YÖNTEM Bu başlık altında Araştırma Modeli, Veri Kaynakları, Verilerin Analizi, Araştırmanın Amacı ve Önemi, Sayıltılar ve Sınırlılıklar ele alınmıştır. Araştırma Modeli Araştırmada, 1908 den sonra yayınlanmış ilkokul programlarında yer alan sosyal bilgiler içerikli derslere ait öğretim programlarının yapı, içerik ve amaçlarının analiz edilmesi ve bunların karşılaştırılması amaçlandığından tarama modeli içinde yer alan tarihsel yöntem kullanılmıştır. 1950 öncesi yayınlanan programlar incelendiğinde, günümüzdeki eğitim ve öğretim programı anlayışı yerine müfredat programı anlayışının hâkim olduğu görülmektedir. İşman ve Eskicumalı ya (2000: 35) göre müfredat programı eğitim programından daha dar kapsamlıdır. Bir eğitim programı öğrencilerde beklenen öğrenmeyi meydana getirebilmek için planlanmış tüm faaliyetleri içerirken, bir müfredat programı daha çok dersleri ve ders içeriklerini bize gösterir. Bu nedenle ilkokul programlarındaki sosyal bilgiler içerikli derslere ait öğretim programla- TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009 111
Yusuf KESKİN rı sadece yapı, amaç ve içerik (kapsam) açısından incelenmiştir. Çünkü 1950 öncesinde yayınlanmış ilkokul programlarında eğitim ve sınama durumları öğelerine yer verilmemiştir. Veri Kaynakları Araştırmada tarihsel yöntem kullanıldığından veri kaynaklarımız; 1908 den sonra yayınlanmış ilkokul programları, Türk eğitim tarihi üzerine yapılan araştırmalar ve ilkokul programları/sosyal bilgiler öğretim programları üzerine yazılan eleştiri veya açıklayıcı nitelikteki eserlerdir. Verilerin Analizi Araştırmanın esasını, II. Meşrutiyetin ilânından (1908) sonra yayınlanmış ilkokul programlarında yer alan sosyal bilgiler içerikli derslere ait öğretim programları oluşturmaktadır. Araştırmada incelenmiş ve analizi yapılmış programlar şunlardır: 1329 (1913) tarihli Mekâtib-i İbtidâiyye Ders Müfredâtı (İlkokulların Ders Müfredatı) 1338 (1922) tarihli İlk, Orta Tedrisât Mektepleri Müfredât Programı 1340 (1924) tarihli İlk Mekteplerin Müfredât Programı (Proje Program) 1926 tarihli İlk Mekteplerin Müfredât Programı 1936 tarihli İlkokul Programı 1948 tarihli İlkokul Programı 1962 tarihli İlkokul Programı Taslağı 1968 tarihli İlkokul Programı Yukarıda verilmiş olan programlar analiz edilirken, her program kendi içinde şu şekilde ele alınmıştır: 1. Yapısal Analiz: Bu başlık altında programlarda yer alan sosyal bilgiler dersleri; a. Derslerin isimleri, 112 TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009
Türkiye de İlkokul Programlarında Yer Alan Sosyal Bilgiler İçerikli... b. Derslerin haftalık dağılım durumları (tablo şeklinde), c. Derslerin önce alan ve daha sonra ise bütün dersler içindeki ağırlıkları (tablo şeklinde), d. Derslere ait öğretim programlarının deseni (tek disiplinli, çok disiplinli, disiplinler arası) 2. Amaçların Analizi: Bu başlık altında programlarda yer alan sosyal bilgiler kapsamındaki derslere ait amaçlar incelenmiş; amaçların disiplin içi mi, yoksa disiplin dışı mı olduğu vurgulanmıştır. 1 Bu yapılırken içerik analizi tekniklerinden kategorisel analiz kullanılmıştır. Kategorisel analiz genel olarak belirli bir mesajın önce birimlere bölünmesi ve ardından bu birimlerin önceden saptanmış ölçütlere göre kategoriler halinde gruplandırılmasıdır (Tavşancıl ve Aslan 2001; Bilgin 2006). Bilgin e (2006: 19) göre kategorilendirmede ya başkaları tarafından daha önce geliştirilmiş kategoriler alınır, bu yapılamadığında veya uygun olmadığında ise yeni bir kategori sistemi geliştirilir. Bu çalışmada Dilek (2001) tarafından geliştirilmiş olan kategorilerin kullanılması yoluna gidilmiştir. 3. İçerik (Kapsam) Analizi: Bu başlık altında programlarda yer alan sosyal bilgiler kapsamındaki derslere ait konular (üniteler ve bölümler esas alınarak) incelenmiştir. Araştırmanın Amacı Bu araştırma; Türkiye de ilkokul programları içinde yer alan Sosyal Bilgiler derslerine ait programları tarihsel süreç içinde incelemek amacıyla yapılmıştır. Araştırmanın Önemi 1908 den sonra yayınlanmış ilkokul programlarında yer alan sosyal bilgiler içerikli derslere ait öğretim programları incelendiğinde on 1 Disiplin içi amaçlar, disiplinin kendi içindeki bulgularına dayanır. Toplumsal yargı ve kaygılardan uzaktır. Disiplin dışı amaçlar (sosyal amaçlar) ise disiplinin bulgularından çok toplumsal kaygılara dayanır. Amaç disiplin öğretiminden ziyade, öğrencilere bazı kültürel değerleri, fikirleri vb. aşılamaktır (Dilek 2001). TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009 113
Yusuf KESKİN yıllık devrelerde bile program içeriklerinin ve amaçlarının büyük değişmeler geçirdiği gözlenmektedir. Bu değişiklikler bazen ideolojik yaklaşımlarla, bazen toplumun ihtiyaçları göz önüne alınarak, bazen de eğitim bilimindeki gelişmeler doğrultusunda gerçekleştirilmiştir. Bu nedenlerden dolayı bu programların incelenmesi ve birbirleriyle karşılaştırılması hem geçmişteki tarihsel gelişmeyi gözler önüne serecek, hem de geleceğe ışık tutacaktır. Sayıltılar Bu araştırmada kullanılan program, teknik ve yöntemlerin bu araştırma kapsamına ve amacına uygun olduğu kabul edilmektedir. Sınırlılıklar a. Türkiye de, eğitim bilimi bulguları doğrultusunda yayınlanan ilk program 1329 (1913) tarihli Mekâtib-i İbtidâiyye Ders Müfredâtı (İlkokulların Ders Müfredatı) dır. Bu tarihten önce böyle ayrıntılı bir programa rastlanmamaktadır. Araştırmamızın alt sınırı, bu programın yayınlandığı tarih olan 1913 yılıdır. Araştırmamız; b. O tarihten sonra yayınlanmış ilkokul programlarıyla, c. Türk eğitim tarihi üzerine yapılmış araştırma ve incelemelerle, d. Türk eğitim sistemi üzerine yapılmış araştırma ve incelemelerle, e. Sosyal bilgiler öğretimi üzerine yazılan kitaplar ve yapılan araştırmalarla sınırlıdır. BULGULAR VE YORUM Bu bölümde, 1908 den sonra yayınlanmış ilkokul programlarında yer alan sosyal bilgiler içerikli derslere ait öğretim programlarının yapıları, amaçları ve içerikleri (konu ve üniteler) analiz edilmiştir. 114 TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009
Türkiye de İlkokul Programlarında Yer Alan Sosyal Bilgiler İçerikli... 1913 Tarihli Mekâtib-i İbtidâiyye Ders Müfredâtı 1913 tarihli Tedrisat-ı İptidâiyye Kanun-ı Muvakkatı ile sıbyan ve rüştiye okulları kaldırılarak yerlerine mekâtib-i ibtidâiyye-i umumiyye (genel ilkokullar) adı ile altı yıllık üç devreli ilkokullar açılmasına karar verilmiştir (Güngördü ve Güngördü 1966). Bu sebepten, bu kanun uyarınca hazırlanan bu programın ilk iki devresi (Devre-i Ûlâ ve Devre-i Mutavassıta) ilkokul, son devresi ise (Devre-i Âliye) ortaokul olarak nitelendirilebilir. 1913 tarihli Mekâtib-i İbtidâiyye Ders Müfredâtı (İlkokulların Ders Müfredatı) na göre, ilkokul olarak nitelendirdiğimiz ilk iki devrede yer alan sosyal bilgiler kapsamındaki dersleri ve haftalık ders saati sayılarını gösteren tablo aşağıda verilmiştir. Tablo 1: 1913 Tarihli Mekâtib-i İbtidâiyye Ders Müfredâtı na Göre Altı Öğretmenli İlkokullarda Sosyal Bilgiler Derslerinin Dağılımı DERSLER Musâhabât-ı Ahlâkiyye İlk Devre Orta Devre 1.sınıf 2. sınıf 1. sınıf 2. sınıf HTDS AİA % BDİA % 3 2 2 1 8 44.44 6.66 Tarih. 2 2 2 6 33.33 5.0 Coğrafya. 1 1 2 4 22.22 3.33 TOPLAM 3 5 5 5 18 100.0 15.0 Kaynak: MİDM 1329b: Nümûne 1 3 1913 tarihli bu programda yer alan ve yukarıda isimleri verilmiş olan derslerden Musâhabât-ı Âhlakiyye (Tarihiyye, Sıhhiyye ve Medeniyye) dersinin disiplinler arası desene, diğer iki dersin ise (Tarih ve 2 HTDS: Haftalık toplam ders saati; AİA: Alan içindeki ağırlık; BDİA: Bütün dersler içindeki ağırlık 3 MİDM: Mekâtib-i İbtidâiyye Ders Müfredâtı TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009 115
Yusuf KESKİN Coğrafya) tek disiplinli desene uygun şekilde yapılandırıldığı derslere ait konular incelendiğinde görülmektedir. Bu programın içeriği incelendiğinde genel eğitim amaçlarına ve ilkokulun amaçlarına yer verilmediği görülmektedir. Aynı şekilde, derslere ait özel amaçlar da programda yer almamaktadır. Bu programda yer alan sosyal bilgiler içerikli dersler -programda yer alan diğer dersler gibi- sadece konu maddelerinin listelerini içermektedirler. Musâhabât-ı Âhlakiyye dersinin bugünkü Türkçe ye göre anlamı Ahlâkî konuşmalar şeklindedir. Bu dersin içeriği ahlâki telkin belirten ifadelerle doludur. İçerikte akrabalara, arkadaşlara, büyüklere karşı vazifeler; doğaya, hayvanlara, çiçeklere karşı nasıl davranılması gerektiği; ahlâki kurallar, vatan ve millet sevgisi, aile ocağı, ataların miraslarına hürmet vb. yer almaktadır. Sınıf seviyesi arttıkça vatandaşlık bilgisi konularına daha çok yer verildiği de gözlenmektedir. İlk Devre birinci sınıfta tarih dersi yoktur. İkinci sınıfta ise kronolojik anlatım yerine İslâm, Türk ve Osmanlı tarihinin ünlü kişilerinin; ayrıca okulun bulunduğu çevrenin fethinde bulunmuş veya o çevrede tarihi eserler bırakan kişilerin menkıbelerinin anlatılması istenmektedir. Orta Devre programında ise kronolojik tarzda Osmanlı tarihi konularına yer verilmiştir. İlk Devre birinci sınıfta Coğrafya dersi yoktur. İkinci sınıftaki konular yeryüzü şekilleri, coğrafi terimler ve plân/kroki olmak üzere üç başlık altında toplanmıştır. Orta Devre konuları incelendiğinde ise İlk Devreden farklı olarak Osmanlı coğrafyasına ait konulara yer verildiği görülmektedir. 1922 Tarihli İlk, Orta Tedrisat Mektepleri Müfredât Programı Cumhuriyetin ilânından önce TBMM Umûr-ı Maârif Nezâreti tarafından yayınlanan bu program Ankara da basılmıştır. 1913 tarihli programla büyük benzerlikler içeren bu programda ilk dört sene ilkokul, iki senelik sonraki devre ise ortaokul olarak nitelendirilebilir. 1922 tarihli bu programa göre, ilkokul olarak kabul edilen ilk dört sınıfta yer alan sosyal bilgiler kapsamındaki dersleri ve haftalık ders saati sayılarını gösteren tablo aşağıda verilmiştir. 116 TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009
Türkiye de İlkokul Programlarında Yer Alan Sosyal Bilgiler İçerikli... Tablo 2: 1922 Tarihli İlk, Orta Tedrisât Mektepleri Müfredât Programı na Göre İlkokul Sosyal Bilgiler Derslerinin Haftalık Dağılımı DERSLER AİA BDİA HTDS 1.sınıf 2. sınıf 3. sınıf 4. sınıf % % Tarih. 1 2 2 5 45.5 4.2 Coğrafya.. 2 2 4 36.3 3.3 Malûmât-ı Medeniyye.. 1 1 2 18.2 1.6 TOPLAM. 1 5 5 11 100.0 9.1 Bu programda yer alan ve adları yukarıda verilen sosyal bilgiler kapsamlı derslerin içerikleri incelendiğinde, üçünün de tek disiplinli anlayışa göre düzenlendiği görülmektedir. 1922 tarihli bu ara programda, ne genel eğitim amaçlarına ne de derslerin özel amaçlarına yer verilmiştir. Sadece ders konularının sıralandığı program, tamamen ders konularına ait listelerin verildiği bir yapıya sahiptir. Bu programda yer alan sosyal bilgiler içerikli dersler -programda yer alan diğer dersler gibi- sadece konu maddelerinin listelerini içermektedirler. Derslere ait içerik (konular) incelendiğinde, 1913 tarihli programla büyük benzerlikler gösterdiği anlaşılmaktadır. 1922 programına göre birinci sınıflarda tarih dersi yoktur. İkinci sınıfta haftada bir saat olan bu derse ait programda, İslâm ve Türk büyükleri ile ilgili hikâye şeklinde bilgiler verilmesi istenmektedir. Üçüncü ve dördüncü sınıfta ise Tarih dersi haftada iki saattir. Bu iki sınıfa ait program incelendiğinde kronolojik tarzda İslam ve Türk (Selçuklu ve Osmanlı) tarihine ait konulara yer verildiği görülmektedir. 1922 programına göre ilk iki sınıfta Coğrafya dersi yoktur. Üçüncü sınıfta haftada iki saattir. Bu sınıfa ait Coğrafya dersi konuları beş kısım halinde programda yer almaktadır. Bu sınıfta, konuların öğretiminde yakın çevre ilkesine çok büyük önem verildiği görülmektedir (Keskin 2002). Dördüncü sınıfta ise Coğrafya dersi haftada iki saattir. Bu sınıf programında konular yedi kısım halinde verilmiştir. İlk dört kısımda Türkiye coğrafyasından, beşinci kısımda kaybedilen Osmanlı topraklarından, altıncı kısımda Türkiye ye komşu ülkelerin coğrafyasından, yedinci kısımda ise Dünya coğrafyasından bahsedilmektedir. TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009 117
Yusuf KESKİN İlk iki sınıfa ait programda yer almayan Malûmât-ı Medeniyye dersi, üçüncü ve dördüncü sınıfta haftada bir saat olarak verilmiştir. Programda aile, vatan, millet, hükümet kavramları, bunlara karşı vazifeler, hükümetin vazifeleri, askerlik ve idari bazı bilgiler yer almaktadır. Bu konuların tamamı vatandaşları yönetim hakkında bilgilendirmek ve yeni kurulan hükümet mekanizması onlara tanıtmak amacıyla hazırlanmıştır (Keskin 2002). 1924 Tarihli İlk Mekteplerin Müfredât Programı Cumhuriyet döneminin ilk programı olma özelliğini taşıyan bu program ile 11 senedir devam eden üç devreli ve 6 yıllık ilkokullar kaldırılarak yerlerine 5 senelik ilkokullar konulmuştur. 1924 tarihli İlk Mekteplerin Müfredat Programı nda yer alan sosyal bilgiler kapsamındaki dersleri ve haftalık ders saati sayılarını gösteren tablo aşağıda verilmiştir. Tablo 3: 1924 Tarihli İlk Mekteplerin Müfredât Programı na Göre Sosyal Bilgiler Derslerinin Haftalık Dağılımı DERSLER AİA BDİA HTDS 1.sınıf 2. sınıf 3. sınıf 4. sınıf 5. sınıf % % Tarih.. 1 2 2 5 33.3 3.85 Coğrafya.. 1 2 2 5 33.3 3.85 Musâhabât-ı Ahlâkiyye ve 1 1 1 1 1 5 33.3 3.85 Malûmât-ı Vataniyye TOPLAM 1 1 3 5 5 15 100.0 11.5 Yukarıda isimleri verilmiş olan derslerin tek disiplinli yapıya sahip oldukları söylenebilir. 1924 tarihli bu programda genel amaçlara ve derslere ait özel amaçlara yer verilmemiştir. Programda sadece haftalık ders dağılım çizelgelerine ve konuların sıralandığı ders içeriklerine yer verilmiştir. 1924 tarihli bu programa göre ilk iki sınıfta Tarih dersi yoktur. 118 TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009
Türkiye de İlkokul Programlarında Yer Alan Sosyal Bilgiler İçerikli... Üçüncü sınıfta Tarih dersi haftada bir saattir. Bu sınıfa ait programda Tarih dersinin okuma ve sohbet şeklinde verilmesi istenmektedir. Dördüncü ve beşinci sınıfta ise Tarih dersi haftada iki saattir. Bu iki sınıfa ait program incelendiğinde Dünya, İslam ve Türk (Selçuklu ve Osmanlı) tarihine ait konulara yer verildiği görülmektedir. Bu derse ait programın 1922 programıyla büyük ölçüde benzer olduğu görülmektedir. 1924 tarihli bu programa göre ilk iki sınıfta Coğrafya dersi yoktur. Üçüncü sınıfta bu ders haftada bir saattir. Bu sınıftaki Coğrafya konularının esas mihverini yakın çevre ilkesi teşkil etmektedir. Konuların anlatımında kuru kuruya bilgi verilmesinden çok, öğrencilerin gözleri önünde olan çevrenin hareket noktası olarak seçilmesi istenmektedir (Keskin 2002). Dördüncü ve beşinci sınıfta haftada iki saat olan bu derste; dördüncü sınıfta Türkiye coğrafyası, beşinci sınıfta ise Dünya ve ülkeler coğrafyasına ait konulara yer verilmiştir. 1924 tarihli bu programda yer alan haftalık ders dağılım çizelgelerinde Musâhabât-ı Ahlâkiyye ve Malûmât-ı Vataniyye dersi tek bir ders olarak gösterilmiştir. Ama bu derse ait program incelendiğinde, dersin programının iki ayrı ders esasına göre hazırlandığı anlaşılmaktadır. I, II ve III. sınıflarda Musâhabât-ı Ahlâkiyye, IV ve V. sınıflarda ise Malûmât-ı Vataniyye (Yurt Bilgisi) dersine yer verilmiştir. Musâhabât-ı Ahlâkiyye dersi I., II. ve III. sınıflarda haftada bir saattir. Programda, bu derse ait müfredat üç sınıf için ortak olarak verilmiştir. Bu dersin, ahlâk kurallarını çocukların vicdanında yaşatacak sohbetler şeklinde verilmesi istenmektedir. Dördüncü ve beşinci sınıflarda okutulması istenen Yurt Bilgisi dersine ait program incelendiğinde konuların, vatandaşların sahip olması gereken bilgileri içerdiği görülmektedir. 1926 Tarihli İlk Mekteplerin Müfredât Programı Cumhuriyet tarihinin ikinci ilkokul programı olan bu programın 1927 ve 1930 basımları da bulunmaktadır. 1926 tarihli bu programda yer alan sosyal bilgiler kapsamındaki dersleri ve haftalık ders saati sayılarını gösteren tablo aşağıda verilmiştir. TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009 119
Yusuf KESKİN Tablo 4: 1926 Tarihli İlk Mekteplerin Müfredât Programı na Göre Sosyal Bilgiler Derslerinin Haftalık Dağılımı DERSLER Birinci Devre İkinci Devre AİA BDİA HTDS 1.sınıf 2. sınıf 3. sınıf 4. sınıf 5. sınıf % % Tarih... 2 2 4 36.4 3.08 Coğrafya... 2 2 4 36.4 3.08 Yurt Bilgisi... 2 1 3 27.2 2.3 TOPLAM - - - 6 5 11 100.0 8.46 1926 tarihli bu programın Mukaddime (Önsöz) kısmında ilkokulun amacı verilmiştir: İlk mektebin başlıca maksadı, genç nesli muhitine faal bir halde intibak ettirmek suretiyle iyi vatandaşlar yetiştirmektir (İMMP 1926: 3). 4 Bu cümle dışında, programda başka bir genel amaç cümlesi yer almamaktadır. Programda, sosyal bilgiler kapsamına giren dersler için özel amaçlara/hedeflere yer verildiği ve bunların tamamına yakınının disiplin dışı olduğu anlaşılmaktadır. Tarih dersine ait dördüncü ve beşinci sınıf programı incelendiğinde Türk tarihinin esas mihver ve hareket noktası olduğu görülmektedir. Ayrıca, Tarih ve Coğrafya dersleri arasında ilişki kurulduğu (disiplinler arası ilişkilendirme) da anlaşılmaktadır. Coğrafya dersine ait program incelendiğinde dördüncü sınıfta Türkiye coğrafyası, beşinci sınıfta ise Dünya ve kıtalar coğrafyasına ağırlık verildiği anlaşılmaktadır. 1926 tarihli İlkokul Programı na göre ilkokul dördüncü sınıflarda Yurt Bilgisi dersi haftada iki saattir. Bu sınıf programında; köy, kasaba ve şehirlerdeki toplum yaşantısı ve kurallarına, ayrıca buralarda yönetimin nasıl olduğuna -hem yerel, hem merkezi yönetim- dair konuların ağırlıkta olduğu görülmektedir. İlkokul beşinci sınıfta ise Yurt Bilgisi dersi haftada bir saattir. Bu sınıftaki Yurt Bilgisi dersinin özünün, yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin esaslarının ve işleyişinin öğrencilere kazandırılmasına yönelik konulardan oluştuğu anlaşılmaktadır. 4 İMMP: İlk Mekteplerin Müfredât Programı 120 TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009
Türkiye de İlkokul Programlarında Yer Alan Sosyal Bilgiler İçerikli... 1936 Tarihli İlkokul Programı CHP nin eğitim görüşlerinin etkisiyle hazırlanan bu program 1936 1937 öğretim yılı başından itibaren uygulamaya konmuştur (Güngördü ve Güngördü 1966). Bu programda yer alan sosyal bilgiler kapsamındaki dersleri ve haftalık ders saati sayılarını gösteren tablo aşağıda verilmiştir. Tablo 5: 1936 Tarihli İlkokul Programı na Göre Sosyal Bilgiler Derslerinin Haftalık Dağılımı DERSLER Birinci Devre İkinci Devre AİA BDİA HTDS 1.sınıf 2. sınıf 3. sınıf 4. sınıf 5. sınıf % % Tarih... 2 2 4 36.4 3.08 Coğrafya... 2 2 4 36.4 3.08 Yurt Bilgisi... 2 1 3 27.2 2.3 TOPLAM - - - 6 5 11 100.0 8.46 Tablo 4 ve Tablo 5 incelendiğinde 1926 ve 1936 programlarında yer alan Sosyal Bilgiler derslerinin adlarının ve haftalık ders saatlerinin aynı olduğu görülmektedir. Her iki programda yer alan Sosyal Bilgiler derslerinin alan/toplam ders saatine göre yüzdelik oranlarının -haftalık ve toplam ders saati sayılarının aynı olması nedeniyle- birbirine eşit olduğu gözlenmektedir. 1936 tarihli bu programda ilkokulun hedeflerine (genel amaçlarına) ve eğitim-öğretim ilkelerine yer verilmiştir. Programda yer alan derslerin ders içerikleri incelendiğinde her ders ile ilgili hedeflere ve direktiflere yer verildiği de görülmektedir. Tarih dersine ait özel amaçlar (hedefler) incelendiğinde Tarih derslerinin esasını Türk tarihinin oluşturduğu söylenebilir. Ayrıca yeni kurulan Türk devletinin, kendi görüş ve düşüncelerini öğrencilere benimsetme amacında olduğu da anlaşılmaktadır. Bu nedenle bu amaçların tamamı disiplin dışıdır. Ayrıca Coğrafya ve Yurt Bilgisi derslerine ait özel amaçlarında disiplin dışı olduğu görülmektedir. Üç sosyal bilgiler dersinde karşımıza çıkan ortak bir durum ise milliyetçilik (milli/ulusal bilinç) değerine çok vurgu yapılmış olmasıdır. Dördüncü ve beşinci sınıf düzeyinde haftada iki saat olan Tarih dersi programında sınıflara göre konulara yer verilmemiştir. Bu konu- TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009 121
Yusuf KESKİN lar, Direktifler kısmında yer alan ifadelerden çıkarılabilmektedir. Direktifler incelendiğinde konuların Türk tarihine odaklı olduğu anlaşılmakta olup, Tarih öğretiminde çocukların karşılaştırmalar (eski ile yeni arasında) yoluyla analiz yapmalarının gereği vurgulanmaktadır. Ayrıca, eski rejimin (Osmanlı) kötülenmesi yoluyla yeni rejimin (Cumhuriyet) iyi olduğu çocuklara empoze edilmek istenmektedir (Keskin 2002). Coğrafya dersine ait dördüncü sınıf konuları incelendiğinde -daha önce yayınlanmış ilkokul programlarının çoğunda olduğu gibi- Türkiye Coğrafyasına, beşinci sınıfta ise Dünya coğrafyasına ağırlık verildiği görülmektedir. Yurt Bilgisi dersine ait programın içeriğinde -aynı Tarih dersinde olduğu gibi- konuların dökümüne yer verilmemiş, fakat direktiflerin sonunda (İlkokul Programı 1936: 110) Bu dersin maddeleri, Bakanlıkça kabul edilen Yurt bilgisi kitabının münderecatıdır 5 denilmektedir. Programda ayrıca bir konu listesi verilmeyerek bu açıklama ile yetinilmiştir. 1948 Tarihli İlkokul Programı Şehir ve köy ilkokulları arasındaki ayrılıkların en aza indirildiği 6 1948 programında, aynı zamanda Milli Eğitimin amaçlarına da yer verilmiştir. Bu programda yer alan sosyal bilgiler kapsamındaki dersleri ve haftalık ders saati sayılarını gösteren tablo aşağıda verilmiştir. Tablo 6: 1948 Tarihli İlkokul Programı na Göre Sosyal Bilgiler Derslerinin Haftalık Dağılımı DERS- Birinci Devre İkinci Devre AİA BDİA HTDS LER 1.sınıf 2. sınıf 3. sınıf 4. sınıf 5. sınıf % % Tarih... 2 2 4 36.4 3.08 Coğrafya... 2 2 4 36.4 3.08 Yurttaşlık Bilgisi... 2 1 3 27.2 2.3 TOPLAM - - - 6 5 11 100.0 8.46 5 Mündericât: İçindekiler. 6 1930 yılında Köy Mektepleri Müfredat Programı çıkarıldı. 1939 da ise Köy İlkokul Programı Projesi uygulamaya konuldu. Ayrıca, şehir ilkokulları için 1936 tarihli İlkokul Programı uygulamada idi. 122 TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009
Türkiye de İlkokul Programlarında Yer Alan Sosyal Bilgiler İçerikli... 1948 tarihli bu programda yer alan Sosyal Bilgiler derslerinin adlarının ve haftalık ders saatlerinin 1926 ve 1936 tarihli programlarla aynı olduğu görülmektedir. 1948 tarihli İlkokul Programı nda Milli Eğitimin amaçlarına yer verilmiş, ilkokulun/ilköğretimin amaçlarına ise yer verilmemiştir. Programda ayrıca her derse ait özel amaçlara da yer verildiği görülmektedir. Tarih dersine ait özel amaçların esasını milliyetçilik oluşturmaktadır. Öğrencilere inkılâpların ve Cumhuriyet rejiminin kavratılması, Türk kültürü ve tarihinin öğretilmesi (kültürel değerlerin aşılanması) çok önemli görülmektedir. Bu nedenlerden dolayı tarih dersine ait tüm amaçların disiplin dışı olduğu söylenebilir. Bu amaçlarla devletin resmi ideolojisi Tarih programına yansıtılmıştır. Bu yansıma tüm dersler için geçerli olmakla birlikte, özellikle sosyal bilgiler kapsamına giren derslerde (Tarih, Coğrafya, Yurttaşlık Bilgisi) daha belirgindir. Tarih dersinde olduğu gibi Coğrafya ve Yurttaşlık Bilgisi derslerinde de amaçların çoğunluğu disiplin dışıdır. Tarih, Coğrafya ve Yurttaşlık bilgisi derslerine ait konular incelendiğinde -ufak farklılıklar olmakla birlikte- 1936 tarihli programda yer alan derslerle büyük oranda aynı içeriğe sahip oldukları anlaşılmaktadır. 1962 Tarihli İlkokul Programı Taslağı 1962 tarihli bu taslak programın içeriğinin düzenleniş biçimi, daha önce yayınlanmış ilkokul programlarından farklıdır. Bu programda, 4. ve 5. sınıflarda okutulan Yurttaşlık Bilgisi, Tarih ve Coğrafya dersleri Toplum ve Ülke İncelemeleri ; Tabiat Bilgisi, Aile Bilgisi ve Tarım-İş dersleri ise Fen ve Tabiat Bilgisi dersi başlığı altında birleştirilmiş ve bu iki ders birinci devrede okutulan Hayat Bilgisi dersi ile birlikte mihver dersler olarak kabul edilmiştir. Bu dersin geniş alan tasarımına uygun olarak hazırlandığı ve disiplinler arası bir yapıya sahip olduğu söylenebilir. Program taslağında Toplum ve Ülke İncelemeleri adı altında birleştirilen konular, çocuk psikolojisi bakımından olduğu kadar millî ve hayati değeri yönünden dikkatli bir seçime bağlı tutularak üniteler TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009 123
Yusuf KESKİN şeklinde düzenlenmiştir. Her ünite tarih, coğrafya ve yurttaşlık bilgisi yönünden iyice kaynaştırılmış ve ünite bütünlüğü daha belirgin duruma getirilmiştir (Tanışık 1965). Bu programda yer alan sosyal bilgiler kapsamındaki dersleri ve haftalık ders saati sayılarını gösteren tablo aşağıda verilmiştir. Tablo 7: 1962 Tarihli İlkokul Programı Taslağı na Göre Sosyal Bilgiler Derslerinin Haftalık Dağılımı DERSLER Toplum ve Ülke İncelemeleri Birinci Devre İkinci Devre 1.sınıf 2. sınıf 3. sınıf 4. sınıf 5. sınıf HTDS AİA % BDİA %... 6 5 11 100.0 8.46 TOPLAM - - - 6 5 11 100.0 8.46 Programın Toplum ve Ülke İncelemeleri dersine ait kısmı incelendiğinde; Hayat Bilgisi ile Toplum ve Ülke İncelemeleri derslerinin bir bütün olarak düşünüldüğü ve programlarının ortak olarak hazırlandığı görülmektedir. Dolayısıyla her iki dersin amaçları da ortak olarak hazırlanmıştır. Bu derse ait amaçların tamamının disiplin dışı olduğu anlaşılmaktadır. Toplum ve Ülke İncelemeleri dersine ait konular incelendiğinde üniteler halinde yapılandırıldığı görülmektedir. Bu derse ait programda -daha önce yayınlanmış ilkokul programlarında olduğu gibi- dersler (Tarih, Coğrafya ve Yurttaşlık Bilgisi) esas alınarak konuların işlenmesinde dikkat edilecek noktalar belirtilmiştir. Bu esaslar incelendiğinde daha önce yayınlanmış 1936 ve 1948 ilkokul programlarında yer alan sosyal bilgiler derslerine ait programlarla büyük oranda benzer olduğu görülmektedir. Üniteler incelendiğinde de konularda çok büyük bir değişimin olmadığı, daha önce yayınlanmış ilkokul programlarında tek disiplin anlayışına göre verilen derslerle içeriğin/konuların büyük oranda örtüştüğü anlaşılmaktadır. 124 TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009
Türkiye de İlkokul Programlarında Yer Alan Sosyal Bilgiler İçerikli... 1968 Tarihli İlkokul Programı Cumhuriyet döneminde yayınlanmış ilkokul programları arasında en önemli olanıdır. Bu program Cumhuriyet tarihindeki en uzun ömürlü ilkokul programıdır. 1962 öncesi ilkokul programlarında Tarih, Coğrafya, Yurt/Yurttaşlık Bilgisi adlarıyla yer alan bağımsız Sosyal Bilgiler dersleri 1962 tarihli İlkokul Programı Taslağı nda Toplum ve Ülke İncelemeleri adı altında toplanmıştı. 1968 tarihli İlkokul Programı nda ise bu dersin adı Sosyal Bilgiler oldu. Bu dersin 1962 tarihli taslak programda yer alan Toplum ve Ülke İncelemeleri dersi gibi geniş alan tasarımına uygun olarak hazırlandığı ve disiplinler arası bir yapıya sahip olduğu söylenebilir. Bu dersin sınıflara göre haftalık dağılım durumunu gösteren tablo aşağıda verilmiştir. Tablo 8: 1968 Tarihli İlkokul Programı na Göre Sosyal Bilgiler Derslerinin Haftalık Dağılımı DERSLER Birinci Devre İkinci Devre AİA BDİA 1. 2. 3. 4. 5. HTDS % % sınıf sınıf sınıf sınıf sınıf Sosyal Bilgiler... 6 5 11 100.0 8.46 TOPLAM - - - 6 5 11 100.0 8.46 Sosyal Bilgiler dersine ait amaçlar incelendiğinde; ilk defa olarak sosyal bilgilere ait amaçların oldukça ayrıntılı olarak hazırlandığı görülmektedir. 1962 tarihli İlkokul Programı Taslağı nda yer alan Toplum ve Ülke İncelemeleri dersine ait amaçlar oldukça kısıtlı iken, bu programda amaçlar geniş bir yelpaze içinde verilmiştir. Bu programda oldukça ayrıntılı olarak verilen sosyal bilgilere ait bu amaçların tamamına yakın kısmının disiplin dışı olduğu söylenebilir. Sosyal Bilgiler dersi öğretim programında dördüncü sınıflar için 5, beşinci sınıflar için ise 6 ünite yer almaktadır. İlkokul dördüncü sınıf Sosyal Bilgiler dersi için belirlenen üniteler; İlimiz ve Bölgemiz, Türkiye miz, Yurdumuzda Bugünkü Hayat, İslâmlık ve Türklerin İslâmlığı Kabulü ve Türklerin Anadolu ya Yerleşmesi dir. Bu üniteler incelendiğinde; ilk iki ünitenin coğrafya, üçüncü ünitenin vatandaşlık/ TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009 125
Yusuf KESKİN yurt bilgisi, son iki ünitenin ise tarih konularına dayandığı görülmektedir. İlkokul beşinci sınıf Sosyal Bilgiler dersi için belirlenen üniteler ise; Yurdumuz ve Komşularımız, Osmanlı İmparatorluğu, Dünya ya Toplu Bakış, Osmanlı İmparatorluğu (Duraklama ve Gerileme Devri), Dünyanın Başlıca Ülkeleri ve Cumhuriyetimiz dir. Bu üniteler incelendiğinde; birinci, üçüncü ve beşinci ünitelerin coğrafya, ikinci ve dördüncü ünitelerin tarih, son ünite olan altıncı ünitenin ise vatandaşlık/ yurt bilgisi konularına dayandığı anlaşılmaktadır. SONUÇLAR Bu çalışmanın sonunda şu sonuçlara ulaşılmıştır: II. Meşrutiyetin ilânından, 1997 yılındaki sekiz yıllık ilköğretim uygulamasına geçişe kadar 8 tane ilkokul programı yayınlanmıştır. Bu programların yayınlanış tarihleri 1329 (1913), 1338 (1922), 1340 (1924), 1926, 1936, 1948, 1962 ve 1968 dir. II. Meşrutiyet döneminde yayınlanan 1329 (1913) tarihli Mekâtib-i İbtidâiyye Ders Müfredâtı (İlkokulların Ders Müfredatı) Osmanlı döneminde yayınlanmış en derli toplu ve önemli program olup etkileri Cumhuriyet yıllarında da devam etmiştir. 1922 tarihli İlk, Orta Tedrisat Mektepleri Müfredât Programı bir ara program olup TBMM hükümeti döneminde yayınlanmıştır. 1913 tarihli Mekâtib-i İbtidâiyye Ders Müfredâtı ile 1922 tarihli İlk, Orta Tedrisat Mektepleri Müfredât Programı ilköğretim bütünlüğüne (ilkokul+ortaokul) yönelik olarak hazırlanmışlardır. Her iki programda da öğretim süresi 6 yıl olup, 1913 programında bu 6 yıllık öğretim ikişer yıllık üç devreye (Devre-i Ûlâ, Devre-i Mutavassıta ve Devre-i Âliye) ayrılmıştır. 1924, 1926, 1936, 1948, 1962 ve 1968 yıllarında yayınlanan ilkokul programları 5 yıllık ve 5 sınıflı öğretim esasına göre hazırlanmışlardır. 126 TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009
Türkiye de İlkokul Programlarında Yer Alan Sosyal Bilgiler İçerikli... İlkokul programlarında yer alan sosyal bilgiler kapsamındaki derslerin yapı, amaç ve içeriklerinin incelenmesi neticesinde şu sonuçlara ulaşılmıştır: Sosyal bilgiler kapsamına giren Tarih ve Coğrafya derslerinin 1908 den sonra yayınlanmış olan tüm ilkokul programlarında -disiplinler arası desene sahip 1962 ve 1968 ilkokul programları hariç- yer aldığı görülmektedir. İlkokul programlarında değişik adlar altında (Musâhabât-ı Âhlakiyye, Malûmât-ı Medeniyye, Yurt Bilgisi, Yurttaşlık Bilgisi vb.) yer alan derslerin ise aslında aynı içeriğe sahip oldukları konular ve ünitelerin incelenmesi neticesinde anlaşılmıştır. Bu derslerin tamamı vatandaş eğitimine yönelik olmaları nedeniyle Vatandaşlık Bilgisi adı altında toplanabilirler. Cumhuriyet döneminde, 1924 tarihli İlk Mekteplerin Müfredât Programı dışında kalan tüm ilkokul programlarında sosyal bilgiler kapsamındaki derslerin bütün dersler içindeki ağırlığı %8.46 (haftada 11 saat) dır. 1924 tarihli İlk Mekteplerin Müfredât Programı (%11.5) ile Cumhuriyet öncesi yayınlanan 1913 (%15) ve 1922 (%9.1) programlarında bu derslerin bütün dersler içindeki ağırlığı daha yüksektir. Cumhuriyetin ilânından önce uygulanmış 1913 ve 1922 tarihli ilkokul programları klâsik müfredat anlayışına göre hazırlanmışlardır. Bu programların içeriklerinde amaçlar, açıklamalar, davranışlar vb. yer almamaktadır. Sadece derslerin ve derslere ait konuların sıralandığı görülmektedir. Cumhuriyetin ilânından itibaren yayınlanmaya başlayan programlarda kademeli bir şekilde klâsik müfredat anlayışının terk edilmeye çalışıldığı görülmektedir. 1924 tarihli programda az da olsa açıklama ve amaçların yer aldığı, 1926 ve 1936 tarihli programlarda ise açıklama ve amaçların hemen her ders için verildiği görülmektedir. II. Meşrutiyet döneminde yayınlanan 1913 tarihli Mekâtib-i İbtidâiyye Ders Müfredâtı nda Tarih derslerinde ağırlıklı konunun Osmanlı Tarihi ve Medeniyeti olduğu görülmektedir. Cumhuriyet döneminde uygulanan ilkokul programlarındaki Tarih TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009 127
Yusuf KESKİN derslerinde ise ağırlıklı konunun Türk tarih tezine dayalı olarak Türk ve Türkiye Tarihi olduğu anlaşılmaktadır. II. Meşrutiyet döneminde yayınlanan 1913 tarihli Mekâtib-i İbtidâiyye Ders Müfredâtı nda Coğrafya derslerinde ağırlıklı konunun Osmanlı Coğrafyası olduğu görülmektedir. 1338 (1922) tarihli İlk, Orta Tedrisat Mektepleri Müfredât Programı ndan itibaren Cumhuriyet döneminde uygulanan tüm ilkokul programlarında ise ağırlıklı konunun Türkiye Coğrafyası olduğu anlaşılmaktadır. Yukarıda verilmiş olan ilk maddede Vatandaşlık Bilgisi başlığı altında toplulaştırılabileceği ifade edilen derslerin içeriklerinde yönetim, sosyal yaşam ve kurumlar ile ilgili konular yer almaktadır. Bu derslerin esas amacının ise, devletin resmi ideolojisi doğrultusunda vatandaşları yetiştirmek olduğu anlaşılmaktadır. 1913 tarihli programda Osmanlı/İttihat ve Terakki ideolojisi, 1922 tarihli programda TBMM Hükümeti ideolojisi, Cumhuriyet dönemi programlarında ise Cumhuriyet ideolojisi hâkimdir. Cumhuriyet döneminde yayınlanan 1962 tarihli İlkokul Programı Taslağı ile 1968 tarihli İlkokul Programı nda sosyal bilgiler kapsamındaki dersler tek çatı/ders altında toplulaştırılmışlardır. 1962 program taslağındaki dersin adı Toplum ve Ülke İncelemeleri, 1968 programında yer alan dersin adı ise Sosyal Bilgiler dir. Bu iki derse ait program geniş alan tasarımına uygun olarak hazırlanmış olup disiplinler arası bir yapıya sahiptir. KAYNAKÇA Akyüz, Y. (1999). Türk Eğitim Tarihi. Genişletilmiş 7. Baskı. İstanbul: ALFA Basım Yayım Dağıtım. Barth, J. L. & A. Demirtaş (1997). İlköğretim Sosyal Bilgiler Öğrenimi. Ankara: YÖK/ Dünya Bankası Milli Eğitim Geliştirme Projesi. Bilgin, N. (2006). Sosyal Bilimlerde İçerik Analizi Teknikler ve Örnek Çalışmalar. 2. Baskı. Ankara: Siyasal Kitabevi. 128 TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009
Türkiye de İlkokul Programlarında Yer Alan Sosyal Bilgiler İçerikli... Dilek, D. (2001). Tarih Derslerinde Öğrenme ve Düşünce Gelişimi. Ankara: Pegem A Yayıncılık. Erden, M. (tarihsiz). Sosyal Bilgiler Öğretimi. İstanbul: Alkım Yayınevi. Erden, M. (1998). Eğitimde Program Değerlendirme. 3. Baskı. Ankara: Anı Yayıncılık. Güngördü, K. ve N. Güngördü (1966). Yeni İlkokul Programı Uygulama Kılavuzu ve Program Geliştirme Tarihçesi. İstanbul: Acar Matbaası. İlk Mekteplerin Müfredat Programı (1340). Maarif Vekaleti İlk Tedrisat Dairesi. İstanbul: Matbaa-i Amire. İlk Mekteplerin Müfredat Programı (1926). Birinci Tab. İstanbul: Milli Matbaa. İlk, Orta Tedrisat Mektepleri Müfredat Programı (1338). Ankara: Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti Umur-ı Maarif Vekaleti. İlkmektep Müfredat Programı (1930). Türkiye Cumhuriyeti Maarif Vekâleti. İstanbul: Devlet Matbaası. İlkokul Programı (1936). T.C. Kültür Bakanlığı. İstanbul: Devlet Basımevi. İlkokul Programı (1948). T.C. Milli Eğitim Bakanlığı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. İlkokul Programı (1969). T.C. Milli Eğitim Bakanlığı. İkinci Basılış. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. İlkokul Programı Taslağı (1962). MEB İlk Öğretim Genel Müdürlüğü Program Geliştirme Bürosu Yayınları No:1. Ankara: Ayyıldız Matbaası. İşman, A. & A. Eskicumalı (2000). Eğitimde Planlama ve Değerlendirme. Adapazarı: Değişim Yayınları. Keskin, Y. (2002). Türkiye de II. Meşrutiyetten Günümüze Kadar Uygulanmış Olan Sosyal Bilgiler Öğretim Programlarının Analizi ve Karşılaştırılması. İstanbul: Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Mekâtib-i İbtidâiyye Ders Müfredâtı (1329a). Bir ve iki dershane ve muallimli mekteblere mahsus. İstanbul: Matbaa-i Amire. Mekâtib-i İbtidâiyye Ders Müfredâtı (1329b). Altı, beş, dört ve üç dershane ve muallimli mekteblere mahsus. İstanbul: Matbaa-i Amire. Moffatt, M. P. (1957). Sosyal Bilgiler Öğretimi. Çev: Nesrin ORAN. İstanbul: Maarif Basımevi. Sönmez, V. (1997). Sosyal Bilgiler Öğretimi ve Öğretmen Kılavuzu. Ankara: Anı Yayıncılık. TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009 129
Yusuf KESKİN Tanışık, H. R. (1965). 1962 İlkokul Program Taslağında Toplum ve Ülke İncelemeleri Dersi, Program Geliştirmede Rehberlik. İkinci Baskı. Ankara: Öğretmeni İşbaşında Yetiştirme Bürosu Yayınları, Güzel İstanbul Matbaası, 46 54. Taşdemir, M. (2000). Eğitimde Planlama ve Değerlendirme. Ankara: Ocak Yayınları. Tavşancıl, E.; E. Aslan (2001). Sözel, Yazılı ve Diğer Materyaller İçin İçerik Analizi ve Uygulama Örnekleri. İstanbul: Epsilon Yayıncılık. Tazebay, A.; S. Çelenk, N. Tertemiz ve N. Kalaycı (2000). İlköğretim Programları ve Gelişmeler. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. Unat, F. R. (1964). Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış. Ankara: Milli Eğitim Basımevi. Ülkümen, O. (1965) Türkiyede İlköğretimin Bugünkü Durumu ve Başlıca Problemleri, İlköğretim. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayım Müdürlüğü Basılı Eğitim Malzemeleri Hazırlama Merkezi. 30, 530: 6 7. 130 TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009