Arı Ürünleri, Bitkiler ve Sağlığımız Yard.Doç.Dr. Mine Koçyiğit
1. Ders: Terminoloji ve Tarihçe 2. Ders: Bal 3. Ders: Balmumu Dünya tarihinde Arılar ve Arıcılık Türk tarihinde Arılar ve Arıcılık Arı Ürünleriyle İlgili Önemli Terimler Arıların en çok ziyaret ettiği kır çiçekleri Kristallenmesi ve fermantasyonu Yapısı ve Kimyasal içerikleri Genel kullanım alanları Sağlığımızdaki önemi Arıların en çok ziyaret ettiği kır çiçekleri Yapısı ve Kimyasal içerikleri Genel kullanım alanları Eczacılıktaki önemi Arıların en çok ziyaret ettiği kır çiçekleri 4. Ders: Çiçek Yapısı Tozlaşma Arıların en çok ziyaret ettiği Monokotil bitkiler ve Gymnospermler Ders Programı 5. Ders: Arı poleni Kimyasal içerikleri Genel kullanım alanları Sağlığımızdaki önemi Arıların en çok ziyaret ettiği kır çiçekleri 6.Ders: Arı sütü ve Propolis Kimyasal içerikleri Genel kullanım alanları Sağlığımızdaki önemi Arıların en çok ziyaret ettiği kır çiçekleri 7. Ders: Arı zehiri ve nektar Kimyasal içerikleri Genel kullanım alanları Sağlığımızdaki önemi Arıların en çok ziyaret ettiği ağaçlar 8. Ders: Deli Bal ve Rhododendron türleri Kimyasal içerikleri Genel kullanım alanları Sağlığımızdaki önemi 9. Ders: Herbaryum ve Ballı Bitki Herbaryumu Ballı bitki kavramı Ballı Bitki Herbaryumunun kullanım alanları Herbaryum Örneği Hazırlama 10. Ders: İstanbul un Saklı Kovanları Belgeseli
Dünya Tarihinde Arılar ve Arıcılık Arıların yüz milyon yıl kadar önce -yani henüz yeryüzünde insan yokken var oldukları fosil bulgularıyla gösterilmiştir. Oregon Üniversitesi nden Prof. George Poinar tarafından kuzey Burma da Hukawng vadisinde amber taşı içinde bulunan arı ve petek fosilleri
Almanya Baden Oehningen de bulunan ve günümüz arılarına benzeyen arı fosili A. adamitica ismi verilmiştir.
İspanya da Valencia eyaletinde LaAronas mağarası: Bal toplayan insan 16 bin yıl öncesi Neolitik dönem sonu Orta Hindistan kaya resmi: bal toplama
Balın önemini tanımlayan ilk resmi bahis Mısır da Bal Avcıları ünvanı verilen birinci hanedan zamanına aittir. Niuserre nin güneş tapınağında arıcıların kovanların icine duman üfleyerek arıları kovandan uzaklaştırdığı gosterilmiştir. Pabasa mezarında; Bal taraktan ayrıldıktan sonra süzülür, toprak/kilden yapılmış kavanozlara dökülür ve mühürlenirdi. Bu şekilde bal uzun yıllar muhafaza edilebiliyordu.
Eski Mısır literatüründeki çok sayıda yazı, arının sembol olarak ilk kulanımı Hindistan ın kutsal kitabı Veda da geçen arı ve bal bahisleri
Firavun Tutankamon un mezarında tahtadan yapılmış yuvarlak bir kutu içinde 13 kilo kadar bal bulunmuştur ve 3800 yıllık bu balın hala bozulmadığı görülmüştür. GALENOS, (GALEN) (130-200), Bergamalı hekim, «Sağlıklı kalmak» adlı eserinde yaşadığı dönemin en önemli tatlandırıcılarından ve soslarından olan bal sirkesinin tarifini anlatmaktadır.
Antik çağda insnalar önceleri ağaç ve kayalarda yuvalanan arıları öldürerek ballarından yararlanırlardı.balın arıların kışlık gıdası olduğu anlaşıldıktan sonra, arıları öldürmeden balın bir miktarını alıp bir miktarını da arılara bırakarak arıcılık sistemli bir hale dönüştürülmüştür. İlkçağda arıların doğal evlerini andıran kütük, saz gibi malzemelerden yapılan kovanlar kullanılırdı. Günümüzde hala buna benzer kovanlar kullanılmaktadır.
Ortaçağda arıcılık gelişmeye başladı. Arılardan daha çok yararlanmak için yaşamları incelendi, gereksinimleri belirlendi. Ancak ilk kovanların geliştirilip bugünkü şeklini alması çok uzun bir süre sonunda gerçekleşti. Bu dönemde kullanılan tek tatlandırıcı bal olduğu için, arıcılığı geliştirmek ve arıları korumak için önlemler alınmış, yasalar düzenlenmiştir. Günümüzde Türk Medeni Kanunu nun 692. maddesine göre bir kimsenin mülküne konan arı oğulu sahipsiz değildir, tazminat ödemeksizin kovan sahibinin olur. Türk Ceza Kanunu nun 491. maddesine göre arı ve kovan çalmanın cezası 3 aydan 1 yıla kadar hapistir.
Bal ile ilgili ilk yazılı dökümana SÜMERLER DE rastlanmakta ve balın ilaçlarda önemli bir unsur olduğu anlaşılmaktadır. Bu tabletlerde balın tedavi amaçlı ilaç ve merhem olarak kullanıldığı belirtilmektedir. Tabletlerden öğrenilen ve Sümerlerden zamanımıza ulaşan deyimlerden biri de BAL GİBİ ADAM dır. Babil eczanelerinde bal bulunmaktaydı.
Anadoluda arıcılık ile ilgili ilk bilgilere M.Ö. 1650 dönemine ait eski Hitit lerde rastlamaktayız. Boyalı Höyük te arkeolojik çalışmalarda pişmiş topraktan yapılmış matara biçimli 3500 yıllık bir kap bulunmuş ve içindeki malzemenin tahlil sonucu bal ve çörekotu olduğu anlaşılmıştır. Hitit Kanunları Hititlerde bala verilen değeri yansıtmaktadır. Hitit kanunlarının 91. ve 92. maddeleri, bal ve arı kovanı çalan hırsızlara verilecek cezalar ile ilgilidir.
Türk Tarihinde Arılar ve Arıcılık Türk Moğol Hanı Karahan ın oğlu Oğuzhan arılara ve bala çok değer verirdi. Yüzbinlerce kovanı vardı ve askerlerine bal yedirirdi. Askerlerine ilk defa bal şarabı içiren Oğuzhan dır. Selçuklularda konuklara koruk ve bal şerbeti ikram edilirdi. Fatih Sultan Mehmet döneminde Topkapı Sarayı nda yalnız bir ayda 3313 kg bal tüketilirdi. 18. yüzyılın sonlarına kadar ülkemizde tüm tatlı gereksinimi pekmez ve balla karşılanmıştır. Bu dönemde bal, İstanbul da bir tür hal görevi gören, Mısır Çarşısı ile Tahtakale arasındaki «Balkapanı» denilen yerde depolanır ve satılırdı. Henüz çimentonun bilinmediği Selçuk ve Osmanlı dönemlerindeki yapıların sağlam ve parlak olmasının sırrı Topkapı Sarayı arşivinde 1137 nolu kayıtlı Üsküdar Ayazma Camii inşaat defteri çözmüştür. Kayıtlara göre bu caminin yapımında kıtık ve kireçten başka 8750 yumurta, 626 okka (800 kg) saf bal ve cıva kullanılmıştır.
Türkler in çok köklü bir arıcılık ve bal kültürü mevcuttur. Türkçe Derleme Sözlüğü nden elde edilen bilgilere göre eski Türkler arı beyine beyarı, kaliteli bal yapan arıya boğa, bal vermeyen arıya göde, calışkan arıya köstengi, deli ve tembel arıya börenek, erkek arıya saka arı, iğnesiz büyük arıya dongulca, yabancı arıya da ilinti ismini veriyorlardı. Orta Asya Türkleri bala arı yağı diyorlardı. Yine Türkler bal icin arı boku, arı sütü ifadelerini kullanıyorlardı. Altay Türkleri bala pal, Uygurlar mır ismini vermekteydiler.
Osmanlı toplumsal hayatı ve edebiyatında bal önemli bir yer tutmaktadır. Özellikle Mevlevi kültüründe bal hemen her yerde kullanılmakta; tek başına, tatlandırıcı, ilaç veya macun olarak tüketilmektedir. Divan edebiyatında ve halk şiirlerinde bal sıkça kullanılmış, atasözlerinde lezzetli nesne olarak bala yer verilmiştir. Fatih Sultan Mehmet döneminde Fatih Külliyesi misafirhanesine gelen misafirlere her saat 150 dirhem bal hediye edilirmiş. Osmanlılarda arıcılık ekonomik olarak da önem taşımaktaydı; Öşr-ü asel (bal vergisi) ve Öşr-ü kovan (kovan vergisi) adı altında baldan alınan vergiler donemin devlet gelirleri arasında sayılmaktadır.
Arı gen merkezlerinden biri sayılan Türkiye, 4.2 milyon koloni arı varlığı, 67 bin ton bal ve 3 bin 500 ton bal mumu üretiminin yanı sıra 11 milyon dolar değerinde arıcılık ürünü dış satımı ile arıcılığın güçlü olduğu ülkeler arasında yer alıyor.
Bal Arısının Anatomisi
Kraliçe arının geliştiği petek gözleri
Arı Ürünleriyle İlgili Önemli Terimler Apiterapi Bal Balmumu Polen Arı sütü Arı zehiri Propolis Nektar
Apiterapi Bal arısı (Apis mellifera) ürünlerinin sağlık amaçlı kullanımıdır. Bu ürünlerin kullanımında dikkat edilmesi gereken konular: Kimlerin hangi ürünü, ne amaçla, nasıl ve hangi dozda kullanabileceği, Ürünlere karşı hassasiyet ve alerjik durumlarda yapılması gerekenler
Laboratuvar Uygulaması
Polen Analizi Mikroskopta incelendiğinde polenin 2 kısımdan oluştuğu görülür: 1. Protoplazma 2. Zar Ekvatoriyal görünüm Polen zarı 2 tabakadan meydana gelir, içtekine intin dıştakine ekzin denir. Polar görünüm
Apertür: Polen hortumunun salınacağı kısımlarda ekzinin değişikliğe uğramasıyla oluşmuş yapılar. Bu bölgede kolpus (yarık) veya porus (delik) şeklinde yapılar oluşabilir. Polen analizinde temel olarak 3 yapı incelenir: 1. Germinal zon 2. Strüktür (yapı) 3. Skulptür (Ornamentasyon)
1. Germinal zon Olgunlaşan polenin tüpünü saldığı kısımdır. Apertürler bu bölgelerde bulunur. Polen apertür sayısına göre isimlendirilir; monokolpat, tetraporat..vs.
2. Strüktür (yapı) Ekzinin yüzeyinin değil de, optik kesitinin görüntüsüdür. Optik kesit mikroskop altında mikrovida yardımıyla ışık gölge durumlarına göre polen görünüşünün belirlenmesidir.
3. Skulptür (Ornamentasyon) Ekzinin dış yüzeyinin görüntüsüdür.
Ranunculaceae K5 C5 A G1- Kuzey Yarıkürenin ılıman ve soğuk bölgelerinde yetişen, bir veya çok yıllık, çoğu otsu, bazen çalı formunda veya tırmanıcı. Çoğunlukla nektaryum görülür; Bazen petaller bazen stamenler nektaryum şekline dönüşmüştür; entemogamdır. Stamenler çok sayıda; ovaryum 1 veya çok karpelli ve apokarp, ovüller tek veya çok sayıdadır. Yeryüzünde 35, Anadolu' da 17 cinsi yetişen, zehirli bitkilerin bulunduğu çok zengin ve önemli bir familyadır. Bitkilerin bir kısmı alkaloit içerir, bazısı heterozit taşır, bazılarında da uçucu laktonlar vardır.
Adonis sp. Adonis cinsi, çiçekleri aktinomorf olan, nektaryum taşımayan bir taksondur. Adonis vernalis, Avrupa' da yetişen, çiçekleri sarı renkli, tek yıllık bir türdür. Topraküstü kısmı Herba Adonidis ismiyle bilinir, kalp kuvvetlendirici bir heterozit olan adonitoksozit içerir; diüretik etkisi de vardır. A.aestivalis, A.flammea, A.annua, yurdumuzda tarlalarda ve yol kenarlarında rastlanan, kanavcıotu, keklikgözü, kan damlası gibi isimlerle anılan 20-40 cm boyunda ve kırmızı çiçekli, yazın çiçek açan bitkilerdir. Adonis vernalis A.aestivalis A.annua
Trikolpat
Nigella sp. Nigella (çörekotu), yaprakları çok ince parçalı olan tek yıllık bitkilerdir; meyva, 5 folikülün kısmen birleşmesiyle meydana gelen bir kapsüldür. Nigella sativa, Orta ve Batı Anadolu' da kültürü yapılan, çiçekleri açık mavi renkli ve aktinomorf olan tek yıllık bir türdür. İnvolukrum filiform parçalıdır. Stiluslar foliküllerin tepesinde, kalıcıdır. Tohumlar çok sayıda, siyah renkli ve köşelidir; Semen Nigellae, uçucu yağ içerir, karminatif ve diüretik olarak kullanıldığı gibi, çörek-börek-ekmeklerde lezzet verici olarak tüketilir, ayrıca tütsü olarak da tanınır. N.damascena, N.arvensis Anadolu' da yetişen diğer türlerdir.
Trikolpat
Ranunculus sp. Ranunculus (düğün çiçeği, yağ çanağı) türleri tek veya çok yıllık otsu bitkilerdir; çoğu nemli ve ıslak ortamı sever, bir kısmı su bitkisidir. Çoğunlukla yumru gibi şişkin kökleri vardır. Kaliks 3-5, korolla 5-çok üyelidir; petaller sarı veya bazen beyaz renkli, parlaktır; tabanında, iç yüzde bir nektaryum bulunur. Meyva çok sayıda nukstan oluşmuştur. Ranunculus' lar zehirli bitkilerdir, çoğunlukla cildi tahriş edici bileşikler taşırlar. Tarla ve çayırlarda sık rastlanır, R. ficaria (basurotu), R.arvensis, R.muricatus bunlardan başlıcalarıdır, R.aquatica ise su içinde yaşayan, küçük beyaz çiçekleri ile durgun suların yüzeyinde görülen bir türdür.
Trikolpat?????
Paeonia sp. Paeonia peregrina (P.decora) (şakayık, yörük gülü, dağ gülü, orman gülü), Trakya' nın kuzeyi ve Karadeniz Bölgesinde yetişen, tek ve büyük kırmızı çiçek taşıyan, çok yıllık, tabanda odunlaşmış bir bitkidir. Yaprakları parçalı ve büyüktür; kaliks 5, korolla 5-10 üyelidir. P.officinalis, Macaristan,Bulgaristan ve Avrupa' da doğal olarak yetişir ve kültürü yapılır. Kökleri Radix Paeoniae, peonol isimli heterozit taşır, astrenjan ve antispazmodik, etkilidir; halk arasında ise infüzyon halinde sara ve boğmacada yatıştırıcı olarak kullanılır. Çiçekler kesme çiçek olarak da satılır. P. mascula kültürü yapılan bir türdür.
Trikolpat
LABIATAE K (5) C (3+2) A 2-4 G (2) z Dünya da 250 cins 7000 tür, Türkiye de 46 cins 576 türle temsil edilirler. Yaygın bir şekilde kültürü yapılmasına rağmen, Akdeniz havzası için doğaldır. Gövde 4 köşeli Yapraklar dekussat (karşılıklı çapraz) dizilişli Çiçek durumu yalancı vertisillat Kaliks birleşik 5 loplu Korolla bilabiat (ikidudaklı), üstte 2 (miğfer), altta 3 (labellum) loplu Stamenler genellikle 4 didinam (ikisi uzun, ikisi kısa), bazen 2 (Salvia), korollaya birleşik Ovaryum 2 karpelli 4 gözlü Stilus ginobazik (stilus ovaryumun tabanından çıkar) Meyve 4 adet nuks
Salvia sp. Salvia (adaçayı) türleri Çiçekler bariz 2 dudaklı ve stamen 2 tanedir. Stamenlerin özel bir yapısı vardır. Konektif iki kol şeklinde uzamıştır. Uzun olan kolun uçunda verimli teka, kısa kolun ucunda ise plak şeklini almış verimsiz teka vardır. Nektar almak için çiçeğe gelen böcek bu plaka bastığı zaman, üst kol böceğin sırtına doğru iner ve polen böceğin sırtına bulaşır. Yurdumuzda 80 den fazla türü vardır.
Hekzakolpat
Rosmarinus officinalis Biberiye, kuşdili, zeytin çiçeği Yaprakları derimsi, kenarları alta doğru kıvrık, şamdan tüyler taşır. Stamen iki tanedir. Yaprakları, Rosmarini folium ve uçucu yağı, Rosmarini aetheroleum T.K. (biberiye esansı), tıbbidir. Bu esans tahriş edicidir. Dahilen mide, barsak, safra düzenleyici olarak, haricen; adale ve romatizmal ağrılarda ayrıca doğal ayak bakım ürünlerinde uçucu yağ veya yaprak ekstreleri halinde kullanılmaktadır.
Hekzakolpat
Mentha sp. Mentha -nane türleri Korolla hemen hemen aktinomorf ve 4 lopludur. Stamen 4 tane ve aynı boydadır. M. piperita -nane, ingiliz nanesi Sulak yerleri seven, sürünücü topraküstü rizomlarıyle kolayca üreyen, çok yıllık bir kültür bitkisidir. M. aquatica ve M. spicata nın bir melezidir. Yaprakları koyu yeşil, ovat, sivri, kenarları dişlidir. Menthae piperitae folium (nane yaprağı), topraküstü kısımları Menthae herba dan su buharı distilasyonu ile elde edilen Menthae piperitae aetheroleum T.K. (nane esansı); uçucu yağ ile flavonlar içermektedir. Yaprak taşıdığı uçucu yağdaki mentolden dolayı antibakteriyel, spazmolitik, kolagog ve karminatif etkilidir. Antispazmodik etki özellikle mide-barsak sistemi üzerinde belirgindir; mide bulantısına karşı ve diğer mide şikayetleri, akut ve kronik gastrit ve enteritte etkilidir. Haricen uçucu yağı adale ve sinir ağrılarının masajla tedavisinde; soğukalgınlığı pomat ve banyolarının hazırlanışında kullanılır. Ayrıca preparatlara, içkilere ve şekerlemelere koku ve tad vermek için, baharat olarak ta kullanılır.
Hekzakolpat
Lavandula angustifolia Lavandula angustifolia lavanta Dar yapraklı, özel kokulu, çalı şeklinde bir kültür bitkisidir. Çiçekleri, Lavandulae flos T.K. (lavanta çiçeği) ve çiçeklerden elde edilen uçucu yağ, Lavandulae aetheroleum T.K. (lavanta esansı), uçucu yağ (linalol taşır), seskiterpen, tanen, flavonlar ve kumarin taşırlar. Orta etkide sedatiftir. Ayrıca safra söktürücü, spazmolitik, karminatif, stomaşik ve diüretik etkilidir. Sinirsel kökenli barsak bozuklukları, aşırı duyarlılıkta ve sinirsel yorgunlukta kullanılır.
Lavandula stoechas karabaş Trakya da, Batı ve Güney Anadolu da sık tesadüf edilen, çiçek durumunun tepesinde mor renkli verimsiz brakteler taşıyan bir çalıdır. Çiçek durumunun sapı kısa veya eksiktir. İzmir de karabaş kekik, tuzla kekiği adlarıyle satılır.
Hekzakolpat
Thymus sp. Thymus (kekik) türleri Yurdumuzda 40 kadar türü vardır. Topraküstü kısımlarından Thymi herba drogu elde edilir. Fenolik madde, flavon bileşikleri, triterpenik maddeler bulunmaktadır. T. vulgaris Güney Avrupa da yetişen alçak bir çalıdır. Uçucu yağı, Oleum Thymi T.K. (kekik esansı) timol ve karvakrol bakımından zengindir. Midevi, idrar söktürücü ve antiseptiktir. T. serpyllum (kekik) Türk Kodeksinde kayıtlı olan bu tür, bugün geniş bir tür olarak kabul edilmekte ve yurdumuzda oldukça yaygın olan birkaç türü birden kapsamaktadır, T. longicaulis, T. praecox, T. sipyleus gibi. Çiçekli ve yapraklı dallar, Herba Serpylli T.K. (yabani kekik) karminatif ve baharat olarak kullanılır. Timol ve karvakrol taşır.
Hekzakolpat
Leguminosae (Fabaceae) Çok geniş yayılışlı, otlar, çalılar, küçük veya büyük ağaçlar. Yapraklar alternan, çoğunlukla pennat, bazen palmat olarak parçalanmış, stipulalı, nadiren stipulasız. Çiçekler aktinomorf veya zigomorf. Kaliks ve korolla genellikle 5 parçalı. Stamen genellikle 10, bazen daha az veya daha çok, hepsi serbest veya monadelf veya diadelf. Ovaryum bir karpelli, 1veya çok ovüllü. Meyva legumen, lomentum veya folikül.
Angiospermler arasında en büyük 2. familyadır. Yaklaşık olarak 650 cins ve 18.000 tür taşır. Ülkemizde 70 kadar cins ve 1000 e yakın tür vardır. Ekonomik öneme sahip bir familyadır. Dünyada baklagiller (legümler) tahıllardan sonra üretimde ikinci sırada yer alır.
Üç alt familyaya ayrılır. Mimosoideae (50 cins) K (4-5) C (4-5) A (5- ) G 1 a Prosopis farcta (Banks & Sol.) J.F.Macbr. (Çeti) Caesalpinioideae (150 cins) K 5 C 5 A 10 G 1 z Papilionoideae (400 cins) K 5 C (2)+3 A (9)+1,10 G 1 z Albizia julibrissin Durazz. (Gülibrişim) Lathyrus latifolius L. (Yabani bezelye) Cercis siliquastrum L. (Erguvan)
Acacia türlerinde, çiçekler çok stamenlidir ve birçoğu birarada küçük, toparlak veya uzunca, sarı renkli kesif durumlar yaparlar. Kokulu ve gösterişli olan bu çiçek durumlarından dolayı, yurdumuzda süs bitkisi olarak yetiştirilen türler vardır: Acacia dealbata (mimoza) da yapraklar bipennat, çiçek durumları toparlaktır. A. cyanophylla da, dar veya geniş linear, mavimsi-yeşil renkte fillotlar bulunur. A. karroo uzun kuvvetli dikenlerinden dolayı iyi bir çit ağacıdır.
Polyad
Cercis siliquastrum (erguvan) Batı ve Güney Anadolu da ve Akdeniz havzasında yetişen bir ağaçtır. Yaprakları yuvarlak, kalp şeklindedir. Çiçekler erguvan renginde, erdişi, yapraklar gelişmeden evvel gövde ve dalların üzerinde sık kümeler halinde meydana gelir (cauliflori). Trikolporat
Lupinus albus (termiye, tirmiz) Palmat yapraklı, beyaz çiçekli, çiçekleri gövde tepesinde dik salkım oluşturan, bir yıllık bir kültür bitkisidir. Tohumları ancak bol su içinde kaynatıldıktan sonra yenir. Kuvvet verici olarak tanınmıştır. Trikolpat
Ononis spinosa (kayışkıran) Memleketimizde boş yerlerde, kurak tepelerde sık rastlanan, pembe çiçekli, dikenli, alçak bir bitkidir. Çiçekler yaprak koltuğunda tek olarak bulunur. Meyva küçüktür, kaliks içinde kalır. Bitkinin toprakaltı kısımları, Ononidis radix adı altında İdrar yolları infeksiyonlarında, idrar torbası enfeksiyonları ve idrar taşlarına karşı kullanılır. Trikolporat
Trifolium türleri (tırfıl), Medicago türleri (yonca), Onobrychis vicifolia (O. sativa, korunga), Vicia ervilia (burçak), Vicia sativa (fiğ), Lathyrus sativus (mürdümük), Melilotus officinalis (kokulu yonca) Hayvan yemi olarak önemli bitkilerdir.
Robinia pseudoacacia (akasya ağacı) Vatanı Kuzey Amerika olan, memleketimizde de çok iyi yetişen, dikenli bir ağaçtır. Çiçekleri beyaz, sarkık salkımlar halinde ve güzel kokuludur.
Wisteria sinensis (morsalkım) Vatanı Çin olan tırmanıcı, odunlu bir bitkidir. Yaprak vermeden evvel sarkık salkımlar teşkil eden açık mor renkli çiçekler açar. Çardakları örtmek için çok kullanılır. Trikolpat