JOHN KEANE Doğumu 1949. Londra da yaşamaktadır. Monash Üniversitesi nde, Toronto Üniversitesi nde, Berlin deki Freie Universitæt te ve Cambridge Üniversitesi nde hocalık yapmış; 1987 de Bielefeld deki Centre for Interdisciplinary Research üyesi olmuştur. Halen, Centre for Communication and Information Studies üyesidir ve The Polytechnic of Central London da hocalık yapmaktadır. Times Literary Supplement ve New Statesmen gibi gazete ve dergilere düzenli olarak yazmaktadır. Public Life and Late Capitalism (1984), Democracy and Civil Society (1988/Demokrasi ve Sivil Toplum, Çev.: Necmi Erdoğan, Ayrıntı Yay., 1994) ve (John Owens ile birlikte) After Full Employment (1986) adlı kitapların yazarıdır. Çekoslovak yazarlarca kaleme alınmış makalelerden oluşan The Power of the Powerless (1985) ve Civil Society and the State/New European Perspectives (1988/Sivil Toplum ve Devlet-Avrupa da Yeni Yaklaşımlar, Çev.: E. Akın-A. Bora-A. Çiğdem-L. Köker-M. Küçük-A. Nur, Ayrıntı Yay., 1993) adlı kitapların editörlüğünü üstlenmiştir. Claus Offe nin Contradictions of the Welfare State eserini de [İngilizceye] tercüme etmiş ve editörlüğünü yapmıştır.
Ayrıntı: 62 İnceleme Dizisi: 34 Medya ve Demokrasi John Keane Kitabın Özgün Adı The Media and Democracy İngilizce den Çeviren Haluk Şahin Yayıma Hazırlayan Zafer Yörük Düzelti Sait Kızılırmak Polity Press/1991 basımından çevrilmiştir. Basil Blackwell Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak Düzeni Arslan Kahraman Kapak Tasarımı Gökçe Alper Dizgi Esin Tapan Baskı Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok No.:244 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) 612 31 85 Birinci Basım 1994 Baskı Adedi 2000 ISBN 978-975-539-030-7 Sertifika No.: 10704 AYRINTI YAYINLARI Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Eminönü İstanbul Tel.: (0212) 512 15 00 01 05 Faks: (0212) 512 15 11 www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr
John Keane Medya ve Demokrasi
İNCELEME DİZİSİ GÜÇLÜ DEMOKRASİ/B. Barber Ë ÇEKİRGE/B. Suits Ë KÖTÜLÜĞÜN ŞEFFAFLIĞI/J. Baudrillard Ë ENTELEKTÜEL/E. Said Ë TUHAF HAVA/A.Ross Ë YENİ ZAMANLAR/S. Hall-M. Jacques Ë TAHAKKÜM VE DİRENİŞ SANATLARI/J.C. Scott Ë SAĞLIĞIN GASPI/I. Illich Ë SEVGİNİN BİLGELİĞİ/A. Finkielkraut Ë KİMLİK VE FARKLILIK/W. Connolly Ë ANTİPOLİTİK ÇAĞDA POLİTİKA/G. Mulgan Ë YENİ BİR SOL ÜZE- RİNE TARTIŞMALAR/H. Wainwright Ë DEMOKRASİ VE KAPİTALİZM/S. Bowles-H. Gintis Ë OLUMSALLIK, İRONİ VE DAYANIŞMA/R. Rorty Ë OTOMOBİLİN EKOLOJİSİ/P. Freund-G. Martin Ë ÖPÜŞME, GIDIK- LANMA VE SIKILMA ÜZERİNE/A. Phillips Ë İMKÂNSIZIN POLİTİKASI/J.M. Besnier Ë GENÇLER İÇİN HAYAT BİLGİSİ EL KİTABI/R. Vaneigem Ë EKOLOJİK BİR TOPLUMA DOĞRU/M. Bookchin Ë İDEOLOJİ/T. Eagleton Ë DÜZEN VE KALKINMA KISKACINDA TÜRKİYE/A. İnsel Ë AMERİKA/J. Baudrillard Ë POST- MODERNİZM VE TÜKETİM KÜLTÜRÜ/M. Featherstone Ë ERKEK AKIL/G. Lloyd Ë BARBARLIK/M. Henry Ë KAMUSAL İNSANIN ÇÖKÜŞÜ/R. Sennett Ë POPÜLER KÜLTÜRLER/D. Rowe Ë BELLEĞİNİ YİTİ- REN TOPLUM/R.Jacoby Ë GÜLME/H. Bergson Ë ÖLÜME KARŞI HAYAT/N. O. Brown Ë SİVİL İTAATSİZ- LİK/Der.: Y. Coflar Ë AHLÂK ÜZERİNE TARTIŞMALAR/J. Nuttall Ë TÜKETİM TOPLUMU/J. Baudrillard Ë EDEBİYAT VE KÖTÜLÜK/G. Bataille Ë ÖLÜMCÜL HASTALIK UMUTSUZLUK/S. Kierkegaard Ë ORTAK BİR ŞEYLERİ OLMAYANLARIN ORTAKLIĞI/A. Lingis Ë VAKİT ÖLDÜRMEK/P. Feyerabend Ë VATAN AŞKI/M. Viroli Ë KİMLİK MEKÂNLARI/D. Morley-K. Robins Ë DOSTLUK ÜZERİNE/S. Lynch Ë KİŞİSEL İLİŞKİLER/H. LaFollette Ë KADINLAR NEDEN YAZDIKLARI HER MEKTUBU GÖNDERMEZLER?/D. Leader Ë DOKUNMA/G. Josipovici Ë İTİRAF EDİLEMEYEN CEMAAT/M. Blanchot Ë FLÖRT ÜZERİNE/A. Phillips Ë FELSEFEYİ YAŞAMAK/R. Billington Ë POLİTİK KAMERA/M. Ryan-D. Kellner Ë CUMHURİYETÇİLİK/P. Pettit Ë POSTMODERN TEORİ/S. Best-D. Kellner Ë MARKSİZM VE AHLÂK/S. Lukes Ë VAHŞETİ KAVRAMAK/J.P. Reemtsma Ë SOSYOLOJİK DÜŞÜNMEK/Z. Bauman Ë POSTMO- DERN ETİK/Z. Bauman Ë TOPLUMSAL CİNSİYET VE İKTİDAR/R.W. Connell Ë ÇOKKÜLTÜRLÜ YURTTAŞLIK/W. Kymlicka Ë KARŞIDEVRİM VE İSYAN/H. Marcuse Ë KUSURSUZ CİNAYET/J. Baudrillard Ë TOPLUMUN McDONALDLAŞTIRILMASI/G. Ritzer Ë KUSURSUZ NİHİLİST/K.A. Pearson Ë HOŞ- GÖRÜ ÜZERİNE/M. Walzer Ë 21. YÜZYIL ANARŞİZMİ/Der.: J. Purkis & J. Bowen Ë MARX IN ÖZGÜRLÜK ETİĞİ/G. G. Brenkert Ë MEDYA VE GAZETECİLİKTE ETİK SORUNLAR/Der.: A. Belsey & R. Chadwick Ë HAYATIN DEĞERİ/J. Harris Ë POSTMODERNİZMİN YANILSAMALARI/T. Eagleton Ë DÜNYAYI DEĞİŞ- TİRMEK ÜZERİNE/M. Löwy Ë ÖKÜZÜN A SI/B. Sanders Ë TAHAYYÜL GÜCÜNÜ YENİDEN DÜŞÜN- MEK/Der.: G. Robinson & J. Rundell Ë TUTKULU SOSYOLOJİ/A. Game & A. Netcalfe Ë EDEPSİZLİK, ANARŞİ VE GERÇEKLİK/G. Sartwell Ë KENTSİZ KENTLEŞME/M. Bookchin Ë YÖNTEME KARŞI/P. Feyerabend Ë HAKİKAT OYUNLARI/J. Forrester Ë TOPLUMLAR NASIL ANIMSAR?/P. Connerton Ë ÖLME HAKKI/S. İnceoğlu Ë ANARŞİZMİN BUGÜNÜ/Der.: Hans-Jürgen Degen Ë MELANKOLİ KADINDIR/D. Binkert Ë Sİ- YAH AN LAR I-II/J. Baudrillard Ë MODERNİZM, EVRENSELLİK VE BİREY/Ş. Benhabib Ë KÜLTÜREL EMPERYALİZM/J. Tomlinson Ë GÖZÜN VİCDANI/R. Sennett Ë KÜRESELLEŞME/Z. Bauman Ë ETİĞE GİRİŞ/A. Pieper Ë DUYGUÖTESİ TOPLUM/S. Mestroviç Ë EDEBİYAT OLARAK HAYAT/A. Nehamas Ë İMAJ/K. Robins Ë MEKÂNLARI TÜKETMEK/J. Urry Ë YAŞAMA SANATI/G. Sartwell Ë ARZU ÇAĞI/J. Kovel Ë KOLONYALİZM POSTKOLONYALİZM/A. Loomba Ë KREŞTEKİ YABANİ/A. Phillips Ë ZAMAN ÜZERİNE/N. Elias Ë TARİHİN YAPISÖKÜMÜ/A. Munslow Ë FREUD SAVAŞLARI/J. Forrester Ë ÖTEYE ADIM/M. Blanchot Ë POSTYAPISALCI ANARŞİZMİN SİYASET FELSEFESİ/T. May Ë ATEİZM/R. Le Poidevin ËAŞK İLİŞKİLERİ/O.F. Kernberg Ë POSTMODERNLİK VE HOŞNUTSUZLUKLARI/Z. Bauman Ë ÖLÜM- LÜLÜK, ÖLÜMSÜZLÜK VE DİĞER HAYAT STRATEJİLERİ/Z. Bauman Ë TOPLUM VE BİLİNÇDIŞI/K. Leledakis Ë BÜYÜSÜ BOZULMUŞ DÜNYAYI BÜYÜLEMEK/G. Ritzer Ë KAHKAHANIN ZAFERİ/B. Sanders ËEDEBİYATIN YARATILIŞI/F. Dupont Ë PARÇALANMIŞ HAYAT/Z. Bauman Ë KÜLTÜREL BELLEK/J. Assmann Ë MARKSİZM VE DİL FELSEFESİ/V. N. Voloflinov Ë MARX IN HAYALETLERİ/J. Derrida Ë ER- DEM PEŞİNDE/A.MacIntyre Ë DEVLETİN YENİDEN ÜRETİMİ/J. Stevens Ë ÇAĞDAŞ SOSYAL BİLİMLER FELSEFESİ/B. Fay Ë KARNAVALDAN ROMANA/M. Bakhtin Ë PİYASA/J. O Neill Ë ANNE: MELEK Mİ, YOSMA MI?/E.V. Welldon Ë KUTSAL İNSAN/G. Agamben Ë BİLİNÇALTINDA DEVLET/R. LourauË YAŞA- DIĞIMIZ SEFALET/A. Gorz Ë YAŞAMA SANATI FELSEFESİ/A. Nehamas Ë KORKU KÜLTÜRÜ/F. Furedi Ë EĞİTİMDE ETİK/F. Haynes Ë DUYGUSAL YAŞANTI/D. Lupton Ë ELEŞTİREL TEORİ/R. Geuss Ë AK- TİVİSTİN EL KİTABI/R. Shaw Ë KARAKTER AŞINMASI/R. Sennett Ë MODERNLİK VE MÜPHEMLİK/Z. Bauman Ë NIETZSCHE: BİR AHLÂK KARŞITININ ETİĞİ/P. Berkowitz Ë KÜLTÜR, KİMLİK VE SİYA- SET/Nafiz Tok Ë AYDINLANMIŞ ANARŞİ/M. Kaufmann Ë MODA VE GÜNDEMLERİ/D. Crane Ë Bİ- LİM ETİĞİ/D. Resnik Ë CEHENNEMİN TARİHİ/A.K. Turner Ë ÖZGÜRLÜKLE KALKINMA/A. Sen Ë KÜRESELLEŞME VE KÜLTÜR/J. Tomlinson Ë SİYASAL İKTİSADIN ABC si/r. Hahnel Ë ERKEN ÇÖKEN KARANLIK/K.R. Jamison Ë MARX VE MAHDUMLARI/J. Derrida Ë ADALET TUTKUSU/R.C. Solomon Ë HACKER ETİĞİ/P. Himanen Ë KÜLTÜR YORUMLARI/Terry Eagleton Ë HAYVAN ÖZGÜRLEŞMESİ/P. Singer Ë MODERNLİĞİN SOSYOLOJİSİ/P. Wagner Ë DOĞRUYU SÖYLEMEK/M. Foucault Ë SAYGI/R. Sennett Ë KURBANSAL SUNU/M. Baflaran Ë FOUCAULT NUN ÖZGÜRLÜK SERÜVENİ/J. W. Bernauer Ë DELEUZE & GUATTARI/P. Goodchild Ë İKTİDARIN PSİŞİK YAŞAMI/J. Butler Ë ÇİKOLATANIN GERÇEK TARİHİ/S.D. Coe & M.D. Coe Ë DEVRİMİN ZAMANI/A. Negri Ë GEZEGENGESEL ÜTOP- YA TARİHİ/A. Mattelart Ë GÖÇ, KÜLTÜR, KİMLİK/I. Chambers Ë ATEŞ VE SÖZ/G.M. Ramírez Ë MİL- LETLER VE MİLLİYETÇİLİK/E.J. Hobsbawm Ë HOMO LUDENS/J. Huizinga Ë MODERN DÜŞÜNCEDE KÖTÜLÜK/S. Neiman Ë ÖLÜM VE ZAMAN/E. Lévinas Ë GÖRÜNÜR DÜNYANIN EŞİĞİ/K. Silverman Ë BAKUNIN DEN LACAN A/S. Newman Ë ORTAÇAĞDA ENTELEKTÜELLER/J. Le Goff Ë HAYAL KIRIK- LIĞI/Ian Craib Ë HAKİKAT VE HAKİKATLİLİK/B. Williams Ë RUHUN YENİ HASTALIKLARI/J. Kristeva Ë ŞİRKET/J. Bakan Ë ALTKÜLTÜR/C. Jenks Ë BİR AİLE CİNAYETİ/M. Foucault Ë YENİ KAPİTALİZMİN KÜLTÜRÜ/Richard Sennett Ë DİNİN GELECEĞİ/Santiago Zabala Ë ZANAATKÂR/Richard Sennett Ë ME- LEZLİĞE ÖVGÜ/Michel Bourse Ë SERMAYE VE DİL/Christian Marazzi
İçindekiler Üçüncü basıma önsöz Haluk Şahin...9 Önsöz...21 1. Basın özgürlüğü...26 A. BASIN ÖZGÜRLÜĞÜNÜN FELSEFESİ...33 B. DESPOTİZM...41 C. KLASİKLERİ YENİDEN DÜŞÜNMEK...51 2. Deregülasyon...63 A. PAZARIN BAŞARISIZLIKLARI...72 3. Demokratik Leviathan*...93 4. Kamu hizmeti medyası?...109 A. GÜNIŞIĞINDAKİ HÜKÜMET...118 B. EGEMENLİK KAVRAMINI YENİDEN DÜŞÜNÜRKEN...123 C. PAZAR VE SİVİL TOPLUM...134
5. Demokrasi, riskler ve geri adımlar...144 A. TEHLİKELİ GERİ ADIMLAR...151 B. ENFORMASYON TİPİLERİ...157 C. GELECEK?...165
K. O N. için
Üçüncü basıma önsöz Haluk Şahin M edya ve Demokrasi nin son bas kı sın dan bu ya na he men he men al tı yıl geç miş. Altı yıl ta rih a çı sın dan çok ö nem li bir za man dili mi ol ma ya bi lir. Ama 1993-1998 di li mi nin Türkiye med ya ta ri hi a çısın dan ve ö zel lik le med ya-de mok ra si i liş ki le ri a çı sın dan çok ö nem li bir di lim ol du ğu nu söy le mek a bart ma ol maz. Bu beş yıl i çin de i le tişim ze min le ri nin ne ka dar hız la de ğiş ti ği ni bi rin ci ve i kin ci bas kı la ra yaz dı ğım ön söz le ri o ku yun ca an lı yo ruz. Düşünün: 1993 yı lı nın Ağustos a yın da i kin ci bas kı ya ön söz yaz dı ğım da rad yo-te le viz yon ya yın cılı ğı ü ze rin de ki dev let te ke li ni kal dı ran anayasa mad de si he nüz Meclis ta ra fın dan ka bul e dil me miş, ta bi i rad yo-te le viz yon ya sa sı ve RTÜK yok muş... Üstelik ö zel rad yo lar ka pa tıl dı ğı i çin İstanbul so kak la rın- 9
da Radyomu İstiyorum ya zı lı si yah kur de leler ta kıl mış o to mo bil ler dolaşıyormuş... Değişmeyen şu: Türkiye o za man gi bi şim di de tam bir i le ti şim la bo ra tuv a rı ko num unda ve çok yön lü a ra yış lar ve tar tış ma lar de vam e di yor. 1980 li yıl la rın son la rı na ka dar u za nan me saj kıt lı ğı dö ne minden müt hiş bir i le ti şim bom bar dı ma nı na -- John Kean nin sö zü nü et ti ği en for mas yon ti pi si ne -- ge çil miş. İstanbul nor mal an ten le a lı nan 25 ka nal la Avrupa nın en te le viz yon lu ken ti. Bunların ü ze rine uy du lu ve kab lo lu ka nal la rı, Internet i, ya yı na baş la mak i çin fır sat kol la yan ka nal a day la rı nı ek le yin, ha va nın sin yal ler le ne ka dar yük lü ol du ğu nu algılarsınız. Keane, 1990 lı yıl la rın ba şın da yaz dı ğı bu ki tap ta o luş mak ta o lan ye ni i le ti şim or ta mı nın de mok ra si ye sun du ğu o la nak la rı ve kar şı sı na çı kar dı ğı teh li ke le ri in ce li yor du. Türkiye bu gün Keane nin söy le dikle ri ni da ha i yi de ğer len di re bi le cek bir bil gi ve de ne yim bi ri ki mi ne sa hip. Bugün Keane nin kay gı ve u mut la rı nı da ha i yi an la ya cak durumdayız. Altı yıl ön ce bi rin ci ba sı ma yaz dı ğım ön söz de şöy le demişim: Keane bü tün dün ya da ol du ğu gi bi Türkiye de de e ge men gö rüş ha li ne ge len, i le ti şim öz gür lü ğü nün an cak pa zar me ka niz ma la rıy la sağ la na bi le ce ği yo lun da ki li be ral gö rü şü ( pi ya sa fe ti şiz mi ni ) et kili bir bi çim de de mis ti fi ye e di yor. Gözetimsiz ve il ke siz a şı rı re ka betin so nuç la rı nı (lo tar ya, san sa syo na lizm, cin sel lik sö mü rü sü, as pa ra gas, vb.) ya zı lı ba sın dan bil me si ge re ken ka mu o yu muz, şim di de ben zer bir du ru mu e lekt ro nik med ya da ya şı yor. Yayıncıları en faz la se yir ciye (ve be ğe ni nin en kü çük or tak pay da sı na) yö nel ten sı nır sız pa zar re ka be ti nin ken di ken di si ni felç et ti ren so nuç la rı nı pek ya kın da bu ek ran lar da izleyeceğiz. Böyle de mi şim. Gerçekten öy le ol du. Artık bu fil mi çok i yi bi liyo ruz. Radyo ve te le viz yon da ser best re ka be tin öz gür leş ti ri ci ol du ğu ka dar felç e di ci et ki le ri de o la bi le ce ği ni, se çe nek le ri artır mak ye ri ne sı nır la ya bi le ce ği ni ar tık ken di de ne yim le ri miz den de bi li yo ruz. Türkiye bu dö nem de İtalya da ve Keane nin mem le ke ti Birleşik Krallık ta ya şa nan lar dan çok da ha şid det li bir rey ting ma ni has ta lı ğı ya şa dı. Kanalların rey ting lis te le ri ni is te dik le ri gi bi çar pı tıp Biz bi ri nci yiz, Teşekkürler Türkiye di ye hay kır mak tan bi raz da RTÜK ün zo ruy la 10
vaz geç me le ri ne rağ men hâlâ da bu il letten kur tul muş de ğil. Hâlâ reyting te le viz yon prog ram cı lı ğıy la il gi li en ö nem li ka rar la rın ve ril di ği yer ler de bi rin ci öl çüt sayılıyor. Türkiye de, kı sa za man da ve de fac to o la rak o lu şan a şı rı re ka bet piya sa sın da, dev let te ke lin den kur tul ma nın iv me si ve se yir ci yi keş fet menin he ye ca nıy la rey ting le re ger çek iş lev le ri nin çok ö te sin de an lam lar yük len di. Bu an lam çar pıt ma sı nın kül tür a çı sın dan et ki le ri ni va him ke li me siy le ö zet le mek yan lış ol maz. Her şe yi iz len me o ra nı rey ting öl çü sü ne gö re de ğer len dir me a şı rı lı ğı, Keane nin İngiltere de Rupert Murdoch un söz le ri ne a tıf ya pa rak a çık la dı ğı na ben zer bir man tı ğı, bir hak lı gös ter me me ka niz ma sı nı, dev re ye sok tu. Neyin ba şa rı lı oldu ğu na ve ol ma dı ğı na ar tık biz zat halk ka rar ve ri yor du, öy ley se bu, kül tü rel de mok ra si nin ta ken di si de ğil miy di? Buna kar şı çık mak bir seç kin ci lik, u ka la lık, en tel lik sa yıl maz mıy dı? Madem halk böy le isti yor du, böy le ol ma lıy dı. Yani, rey ting öl çü le ri ne gö re ge ri de ka lan la ra ya şam hak kı ta nın ma ma sın da ya dır ga na cak bir yan yoktu... Reytinglere da yan dı rı lan kül tü rel ze min ler de va sat a doğ ru önle ne mez bir kay ma ol du ğu nu, Türkiye de, bu dö nem de ya şa ya rak keşfet ti. Başka yer ler de ol du ğu gi bi biz de de be ğe ni nin en kü çük or tak pay da sı na doğ ru bir ö bek leş me baş la dı. Reyting ba şa rı sı a man sız bir tak lit fur ya sı baş la tı yor, her kes rey ting a lan prog ra mın ken di ver si yonu nu ya rat ma ya ça lı şır ken, öz gün lük bir ke na ra bı ra kı lı yor, ba şa rı lı prog ram la baş la yan tak lit sü re ci te pe ler den çu kur la ra a kan bir kültür he ye la nı na dö nü şü yor du. Tabii bu, prog ram tür le ri nin a zal ma sı, fark lı lık la rın tör pü len me si, öz gün- lü ğün sür gün e dil me si ve so nun da prog ram la rın bir bi ri nin pa ro di si ne dö nüş me si an la mı nı ta şı yor du. Tek ka nal lı ve tek rad yo lu u zun kıt lık yıl la rın dan son ra u la şı lan e lekt ro nik bol luk or ta mın da hep ay nı ka na lı sey re di yor ya da ay nı is tas yo nu dinli yor gi biy di niz. Felç başlamıştı. Teşekkürler Türkiye slo ga nı nın bu dö ne min sim ge si ha li ne gelme si ül ke mi zin sık sık ya şa dı ğı i ro nik ol gu lar dan bi ri dir. Her tür lü san sas yo na lizm, il ke siz lik, ba ya ğı lık ve sığ lık la, hal kın ma raz me rakla rı nı sö mü re rek, en mah rem a i le de di ko du la rı nı u zun u zun de şerek, a na ha ber bül te nin de may mun lar la rö por taj ya pa rak, ma sal lar anlata rak, bir ci na yet gi ri şi mi ni ba ha ne e dip her ge ce Sharon Stone un a pı şa ra sı nı gös te re rek se vi ye siz lik te alt sı nır la rı ol ma dı ğı nı ka nıt la yan 11
ba zı te le viz yon cu la rın as lın da her fır sat ta Özür Dileriz Türkiye diye hay kır ma la rı ge rek mez miy di? Türkiye bu se vi ye siz lik fır tı na sı nı an cak 1966 dan i ti ba ren sor gu la ma ya baş la dı. Bu sor gu la ma şu sa tır lar ya zı lır ken de vam ediyor. Kaldı ki, Türkiye kül tü rü nün mi henk ta şı ha li ne ge ti ri len AGB iz le yi ci öl çüm le ri nin son de re ce çar pık bir yan sı ma ol du ğu nu bu işler den an la yan her kes ka bul e di yor du. AGB nin ör nek pa ne lin de a ğırlı ğı İstanbul, Ankara, İzmir, Adana gi bi kent le rin ge ce kon du a i le le ri o luş tu ru yor du. Onların ter cih le ri rey ting ler de ön de çı kı yor, Büyük İbo dan Küçük İbo ya dar bir be ğe ni yel pa ze si ni ül ke ye em po ze e diyor du. Bu kül tü rün i çin de kla sik mü zi ğe, ka li te li a la tur ka mü zi ğe, ca za, ki ta ba, bel ge se le, sa na ta, i yi ti yat ro ve ba le ye vs. vs. yer yok tu. Öyleyse bun la ra prog ram çi zel ge le rin de de (Hele pri me ti me deni len en mak bul sa at ler de) yer o la maz dı. Çarpıklık şu ra day dı: Bu kesim Türkiye kül tü rü nün ta ma mı nı tem sil et mek ten u zak bir a zın lık tı as lın da. BİMAŞ lar, MEPAŞ lar, te le viz yon yö ne ti ci le ri, her şe yi bi lir ge çi nen rek lam al la me le ri ken di ya rat tık la rı hey ke le ta pan put pe restle re dön müş ler di. Gölgeleri ger çek ler le ka rış tı ran, i yi se yir ci yi kit le ka nal la rın dan u zak laş tı ran ka val cı lar gibiydiler. Şundan: AGB priz ma sı nın yan sıt tı ğı çar pık lı ğın bir so nu cu da belir li top lum sal ke sim le rin kit le ka nal la rın dan kaç ma ya baş la ma sı ol du. Televizyon ay na sın da ken di kül tü rel ih ti yaç la rı nın kar şı lan ma dı ğı nı gö ren ler uz man ka nal la ra doğ ru göç et me ye baş la -dı lar. NTV haber ka na lı nın ba şa rı sı bu nun ör nek le rin den bi ri sa yı la bi lir. Gençlik ve mü zik ka nal la rı, bel ge sel ka nal la rı, din sel a ğır lık lı ka nal lar... Kitle kanal la rın da kay bo lan çe şit li lik böy le ce ka nal lar a ra sın da do la şa rak kısmen ka pan ma ya yüz tut tu. 1999 son ba ha rın da Türkiye ye ni bir ha ber ka na lıy la (CNN-Türk) ta nış ma ya ha zır la nı yor. Bu ay rım laş ma (segmen tas yon) ö nü müz de ki yıl lar da da de vam edecektir. Ülkemizde i le ti şim a la nın da te mel ol gu nun kıt lık tan bol lu ğa geçiş ol du ğu na en baş ta de ğin dim. Televizyona çev re sin de ki ül ke ler den 10-20 yıl ge ci ke rek ka vu şan Türkiye 1986 yı lı na ka dar tek ka nal lı bir ül key di. 1986 yı lın da İkinci Kanal a çıl dı, a ma top lum yi ne de ka mu ya yın ku ru mu TRT nin tut sak iz le yi ci si du ru mun day dı. Bu ne den le ka mu hiz me ti ver mek le yü küm lü TRT her kes i çin her şey ol ma ya ça lış mak tay dı. Tabii bu as lın da res mi kül tü rün o nay la ma dık-
la rı nın dış lan ma sı şek lin de prog ram la ra yan sı yor, tar tış ma gün de mi res mi ba kış a çı la rıy la sı nır lı tu tu lur ken Türkiye ye bir çe şit ka ra va na ser vi si yapılıyordu. 1990 dan i ti ba ren, ö zel ya yın cı lık la bir lik te, ni ce lik te bü yük bir pat la ma ger çek leş ti. 1998 de ra kam lar şöy ley di: 16 u lu sal TV ka na lı, 15 böl ge sel TV ka na lı, 230 ye rel TV ka na lı, 36 u lu sal rad yo ya yı nı, 108 böl ge sel rad yo ya yı nı, yüz ler ce ye rel rad yo ya yı nı... Yani, da ha ön ce ki ön söz ler de de de ğin di ğim gi bi ka ra va na nın ye ri ni bir tür ka fe ter ya nın al ma sı söz ko nu su. Bu ço ğal ma nın de mok ra tik ço ğul cu luk a çı sın dan sağ la ya bi le ce ği o la nak lar or ta da. Ancak, Keane nin be lirt ti ği gi bi, a şı rı re ka be tin felç e di ci et ki le ri mö nü nün çe şit li li ği ni sı nır la ya bi li yor. Popülarite, şiş man la yan bir ço cuk gi bi, ba zı la rı nı kol tuk dı şı e de bi li yor. Ayrıca bu ka nal la rın kim le re a it ol du ğu da ö nem li. Elektronik med ya a la nın da ya zı lı ba sın da ki ne ben zer bir ser ma ye ve ti raj yo ğun lu ğu yaşan ma ma sı na rağ men te kel leş me kay gı la rı za man za man gün de me ge le bi li yor. Bütün dün ya da dev med ya grup la rı kü çük le ri yu ta yu ta e ge men li ği pe kiş tir ken, te kel leş me kay gı sı med ya-de mok ra si denk lemi nin ay rıl maz ö ğe le rin den bi ri si sa yı lı yor. Türkiye dün ya dev le ri nin a lım sa tım et kin lik le ri nin dı şın da gö rün se de, tek no lo ji ve ser ma ye deki bü yük bü tün leş mey le ka çı nıl maz ha le ge len çap raz-mül ki yet döne min de te kel leş mey le na sıl ba şa çı kı la ca ğı tar tış ma ko nu su. Belli ki, Türkiye Büyük Millet Meclisi de bu so ru nun i çin den çıkamıyor. Denklemin iz le yi ci ya nı na ge lin ce... Kanal çok lu ğu dün ya nın başka yer le rin de ol du ğu gi bi Türkiye de de iz le yi ci nin par ça lan ma sı sonu cu nu do ğu ru yor. Ulus-iz le yi ci ye ri ne, bir bi riy le ba zen hiç ör tüşme yen kü çük iz le yi ci ö bek le ri or ta ya çık mak ta. Bu i se ül ke ça pın da ka mu o yu nun o luş ma sı a çı sın dan ö nem li so nuç lar do ğu ra bi le cek bir ol gu. Bu a ra da ka mu ya yın cı lı ğı nın iz le yi ci pa yı nın kü çül me si Türkiye i çin ö zel bir ö nem ta şı yor. Bundan ön ce ki ön söz ler de TRT nin pa yı nı yi ti re rek mar ji nal leş me si ol gu su nun o la sı so nuç la rı nı şöy le değerlendirmiştim: TRT nin yüz de 100 e ya kın bir iz le yi ci pa yı dü ze yin den, tüm ka nal la rın da yüz de 25 le re, hat ta gü nün ba zı sa at le rin de yüz de 10 la ra düş me si bir yıl i çin de ger çek leş ti. Bunun ül ke ya şa mı a çı sın dan de rin so nuç la rı nı kim se tar tış mı yor. Türkiye ya kın ta rih le re ka dar i le ti şim de i ki baş ken ti, fark lı tel ler den ça la bi len i ki ka rar o da ğı o lan bir ül key di. 13
Ankara TRT a ra cı lı ğıy la res mi gün de mi o luş tu rur ken, İstanbul ga zete ler a ra cı lı ğıy la gay rı res mi bir gün dem sun mak tay dı. Şimdi ö zel tele viz yon la rın ve rad yo la rın İstanbul u mes ken tut ma la rıy la e lekt ro nik ba sı nın mer ke zi de İstanbul a ka yı yor. TRT nin iz le yi ci si ni ve e ko nomik da ya nak la rı nı yi ti re rek mar ji nal leş me si mer ke zi dev let ve res mi i de o lo ji açı sın dan a ğır bir ka yıp tır. İstanbul mer kez li e lekt ro nik ba sın, u lu sal dev le ti bir en gel o la rak gö ren kü re sel kül tü re çok da ha u yum lu o la cak, bu de ği şim i se kül tür or ta mı mı zı de rin den et ki le ye cek tir. Bu de ği şi min si ya set ve de mok ra si a çı sın dan da et ki le ri o la ca ğı nı gör mek i çin ka hin ol ma ya ge rek yok. Yurttaşlık ve ba sın öz gür lü ğü kav ram la rı i çe rik değiştiriyor... Gerçekten bir sü re i çin Ankara ve res mi i de o lo ji, ça lı yan gın la rı gi bi pat lak ve ren tar tış ma lar ü ze rin de ki kont ro lünü ta ma men kaybet miş gö rün dü. Televizyon ve rad yo la rın tar tış ma prog ram la rı dar ba kış lı TRT nin yıl lar bo yu ta bu say dı ğı ko nu la rın (Şeriat, Kürt soru nu, ta ri kat lar, eş cin sel lik, zi na, vb.) boy öl çüş tü ğü bir fo rum ha line dö nüş müş tü. Haber bül ten le ri Ankara pro to ko lün den i yi ce kop tu. Elektronik ba sın la ya zı lı ba sın a ra sın da or ga nik ser ma ye bağ la rı da o luş tu. Televizyonlardan dı şa rı ya san sas yo na list, tar tış ma lı, he do nist, şid det se ver, ö zel ya şam ta nı maz bir ge nel gö rü nüm yan sı ma ya başla dı. Özellikle Refahyol ik ti da rı dö ne min de res mi i de o lo ji yi ra hat sız e den tar tış ma la rın do zu i yi ce yük sel di. 1992-1997 a ra sı bel ki de te leviz yon la rın en il ke siz ve ba şı boş ol duk la rı gi bi, en öz gür ve de mok rat ol duk la rı dö nem o la rak da ta ri he geçecektir. Ankara nın gem le ri ye ni den e le ge çir me ça ba la rı 1994 te yü rür lüğe gi ren Radyo Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) ya sa sıy la baş la dı. Bu ye ni ya sa, key fi ve par ti zan ca uy gu la ma la ra o la nak ta nı yan ku sur ve tu zak lar la do luy du. En ba şı na TRT nin ki ni an dı ran bir di zi i de o lo jik ya yın il ke si kon muş tu. Üstelik, si ya sal rüz gâr la ra a çık o lan Üst Kurul a çok a ğır yap tı rım lar uy gu la ma yet ki si ta nın mış tı. RTÜK ilk i ki yıl yet ki le ri ni tart mak ve kuv ve ti ni sı na mak la ye tin di. Ancak 1996 dan i ti ba ren ver di ği ek ran ka rart ma ka rar la rıy la öz gür lük dö ne mi nin bit ti ği nin i şa ret le ri ni ver di. 1998 yı lın da ül ke de ki o la ğa nüs tü si ya sal ko şul la rın da et ki siy le RTÜK ün ö zel te le viz yon la rı TRT leş tir me ça ba la rı nın yo ğun- laş tı ğı nı ve bir çe şit san sür ku ru lu gi bi ça lış ma ya baş la dı ğı gö rül dü. Bu a ra da RTÜK ün ya say la ken di si ne ve ril miş o lan 14
en ö nem li i şi, fre kans ü le şi mi ni, bir so nu ca bağ la ya ma mış ol ma sı da dik ka ti çek ti. Zaten 28 Şubat ko şul la rın da e lekt ro man ye tik fre kans lar do ğal bir kay nak ol mak tan çok si ya sal bir a lan o la rak de ğer len di rilmek te, ö zel lik le si ya sal İslamcıların bu a lan da boy gös ter me le ri bazı tep ki le re ne den ol mak tay dı. Aynı za man da bü yük bir rant a la nı na dö nü şen ve ta li bi sa hi bin den çok o lan u lu sal ve böl ge sel fre kans la rın pay la şı mıy la il gi li tar tış ma la rın RTÜK Yasası nda ya pı la cak de ği şik likler le 2000 li yıl la ra sark ma sı kim se yi şaşırtmamalı... Son ba sım dan bu ya na ge çen al tı yıl i çin de Türkiye de med ya ve de mok ra si i liş ki si pek çok kez gün de me gel di, Türkiye Büyük Millet Meclisi da hil pek çok plat form da tar tı şıl dı. Bu tar tış ma lar da he def tah ta sı na yer leş ti ri len med yay dı ( Kartelci, bir kı sım gi bi sı fat larla ni te le nen med ya) ge nel lik le. Büyük bir güç ha li ne ge len med ya, baş ka güç le rin (yar gı nın, yü rüt me nin, o ku lun, di nin) yet ki le ri ni gaspet mek le, kral se çi ci lik le ve bi rin ci güç ol mak la suç la nı yor du. Özellikle Refahyol dö ne min de med ya nın fa a li yet a lan la rı nı kı sıt la yacak ya sal ön lem ler a lın ma sı i çin gi ri şim ler ol du, an cak bun lar ba şa rıya u la şa ma dı. Çünkü ül ke nin ö nem li bir ke si mi ve di ğer ba zı güç ler top lum sal ya ra la rın de şil me si, Susurluk skan da lı nın a raş tı rıl ma sı, ta rikat la rin iç yü zü nün or ta ya se ril me si gi bi a lan lar da med ya nın gös ter diği ay dın la tı cı per for mans tan mem nun du lar ve med ya nın ya nın da yer al dı lar. Medyanın de mok ra tik bir ör güt le yi ci ve yön len di ri ci o la rak ne ka dar et ki li o la bi le ce ği Susurluk ka za sı nın ar dın dan dü zen le nen Bir Dakika Karanlık kam pan ya sı sı ra sın da a çıkça görüldü. Ancak bu beş yıl lık dö nem, bir a şı rı lık lar ve a ğır ih lal ler dö nemiy di ay nı za man da. Dünyanın en de mok ra tik ül ke le ri nin med yala rın da ya pı la ma yan lar, as la ya pı la ma ya cak o lan lar, Türk med ya sın da ko lay ca ya pı la bi li yor du. Köklü pro fes yo nel a lış kan lık la rın ol ma ma sı ne de niy le kim ki me dum du may dı. Medya e ti ği tar tış ma la rı iş te bu bağ lam i çin de boy gös ter di. Medyayı sı nır la yı cı ya sa la rın kal dı rıl ma sı, i le ti şim a la nı nın si ya sal güç le rin de ne tim a la nı nın dı şı na çı kar tıl ma sı is te ni yor du, ka bul, an cak bu hiçbir de ne ti min ol ma ma sı an la mı na mı ge li yor du? Medya ça lı şa nı nın hiç bir so rum lulu ğu, yü küm lü lü ğü yok muy du? Elbette ha yır. Medya, ev ren sel il ke le rin iz dü şü mün de, ken di e ti ği ni o luş tur ma lı ve ha ya ta geçirmeliydi... Türk med ya sın da ki e tik tar tış ma la rı da ha çok ö zel te le viz yon la rın 15
a şı rı lık la rı na gös te ri len tep ki ler le doğ du. Kanuni ya sak la ma la ra kar şı çı kan lar ek ra na yan sı yan çir kin lik le re, kö tü ye kul la nım la ra, ah lak sızlık la ra na sıl ça re a lı na ca ğı nı a raş tı rır ken, baş ka de mok ra tik ül ke ler de ki mes lek taş la rı gi bi, med ya e ti ği kav ra mıy la bu luş tu lar. Neyin i yi ne yin kö tü ol du ğu nun ve bun la ra i liş kin in sa ni so rum lu luk la rın tar tı şıl dı ğı etik, fel se fe nin en ö nem li dal la rın dan bi ri dir. Ancak fel se fe e ği ti mi nin cı lız ol du ğu ve git tik çe da ha da za yıf la tıl dı ğı Türkiye de e tik kav ramla rı nın güç lü bir zi hin sel ta ba nı el bet te o la maz dı. Ancak ba sın a la nında Abdi İpekçi nin ön cü lü- ğü nü yap tı ğı Basın Şeref Divanı ve Oktay Ekşi nin ön cü lü ğü nü yap tı ğı Basın Konseyi gi bi te mel taş la rı var dı. Bu ku ru luş lar ba sın men sup la rı nın her şey den ön ce ken di mes lekle ri nin te mel il ke le ri ne kar şı so rum lu ol duk la rı fik ri ni yer leş tir me ye ça lış mış, ev ren sel ör nek le ri ne ben ze yen bir ah lak il ke le ri lis te si o luştur muş, bun la rın ha ya ta ge çi ril me si ni birta kım öz de ne tim me ka nizma la rıy la yap tı rı ma bağ la ma ya ça lış mış lar dı. Ancak ön cü le ri nin tüm i yi re fe rans la rı na rağ men, bu gi ri şim ler bi le ba sın öz gür lü ğü nün kı sıtlan- ma sın dan çe kin dik le ri ni ö ne sü ren ki şi ve ku ru luş lar ca dir sek lenmiş, kuş kuy la kar şı lan mış tı. Basın Şeref Divanı de ne me si ba şa rı sız lık la so nuç lan mış tı; 1990 lı yıl la rın or ta sın da Basın Konseyi de ih ti yaç duyu lan et ki li li ğe u laş mak tan u zak görünüyordu. Özel te le viz yon la ra e ge men o lan ra ting i çin her şey mü bah anla yı şı e tik ih ti ya cı nı ve tar tış ma sı nı kı zış tır dı. Etik, mo da ke li me ler den bi ri ha li ne gel di, birçok pa nel de tar tı şıl dı ya da tar tı şı lır gi bi ya pıl dı. Tartışılır gi bi ya pıl dı di yo rum, çün kü ço ğu kez mu ha ta bı ol ma yan bir tar tış may dı bu, kim se ka ba ha ti ken di ü ze ri ne al mı yor, e tik ih lal le ri ni hep baş ka la rı nın yap tı ğı şey ler o la rak gö rü yor du. Etik tar tış ma la rı nın an lam lı bir bi çim de ya pı la bil me si i çin bu ku ral la rın be lir len me si, Basın Konseyi nin Meslek İlkeleri gi bi i lan e dil me si yet mi yor du. Bunun ö te sin de hem bu il ke le rin mes lek men sup la rın ca iç sel leş ti ril me si hem de ha ta lıy mı şım di ye bi le cek in sa ni ol gun luk ve ce sa re te ka vu şul ması ge re ki yor du. Daha bi le ö nem li si, bü tün bun la rı ya pa bi len le rin e tik kay gı la rı nı ha ya ta ge çir dik le ri i çin uğ ra na bi le cek mes le ki ve mad di za ra rı gö ze a la bil me le ri zo run luy du. Ne de ol sa ö zel te le viz yon lar ti ca ri iş let me ler di ve bu ra lar da ba şa rı rey ting le re gö re öl çü lü yor du. Şöyle de di ye bi li riz: Birçok ah lak sız lı ğın a çık la ma sın da söy len di ği gi bi bu ra da da Ortam kö tüy dü ma ze re ti ne başvurulabilirdi. 16