LİPİTLER (YAĞLAR)
YAĞLAR (LİPİTLER) Yapılarında C,H, O den başka N,P da bulunabilir. İçerikleri C miktarı O a göre daha fazla olduğu için çok enerji verirler. Yağlar solunumda kullanılınca çok oksijen kullanılır ve çok su açığa çıkar. Suda çözünmez veya çok az çözünürler. Yağların görevleri: Isı yalıtımı yaparlar. İç organları darbelerden korur ve iç organların kayganlığını sağlar. Yağlar aynı miktarda karbonhidrat veya proteinin iki katı enerji verirler. Yağlar alkol, eter ve kloroform gibi organik çözücülerde çözündüğü için insan vücudu dengesini bu maddeler bozabilir. Solunumda kullanılınca çok su ve enerji oluştuğu için göçmen kuşlarda ve kış uykusuna yatma durumunda kullanılır.(enerji ve su kaynağı)
NÖTRAL YAĞLAR (TRİGLİSERİTLER): Üç molekül yağ asidi ve bir molekül gliserolün (gliserin) ester bağları ile bağlanması sonucu oluşurlar. (3 yağ asidi + 1 gliserol = 1 yağ + 3 su) Bu olaya esterleşme denir. Bu reaksiyon dehidrasyon sentezidir. Tersi de hidroliz (sindirim) dir. Enerji ve yapı maddesi olarak kullanılırlar. Hücre zarının yapısında nötral yağ bulunmaz. Gliserole üç farklı yağ asidi bağlanabileceği gibi aynı çeşit asitleri de bağlanabilir.
ESANSİYEL YAĞ ASİTLERİ: İnsan vücudu, iki tanesi hariç, ihtiyaç duyduğu bütün yağ asitlerini kendi oluşturabilir. Bu ikisi, linoleik asit (Omega 6) ve alfa-linolenik asit (Omega 3), bitki ve balık yağlarında bol miktarda bulunurlar. Vücutta yapılmadıkları ve besin yoluyla alınmaları gerektiğinden gerekli (veya esansiyel) yağ asitleri olarak adlandırılırlar. Gerekli yağ asitleri prostaglandin adlı hormonumsu bilesiklerin oluşumunda kullanılırlar. Prostaglandinler kan basıncı, kan pıhtılaşması, kan lipit seviyeleri, bağışıklık ve enfeksiyona bağlı yangı (enflamasyon) tepkilerini denetlerler.
YAĞ ÇEŞİTLERİ Yağlar çeşitli yağ asitleri içerebilir. Yağ asitleri ise uzun karbon zincirine hidrojen bağlanmasıyla oluşur. Yağ asitlerinde bulunan karbon zincirinin bir ucunda karboksil (COOH) diğer ucunda ise yağ çeşitlerini oluşturan ve karbon ve hidrojenden oluşan radikal (kök) grubu bulunur. Yağlar taşıdıkları yağ asidi çeşidine göre doymuş ve doymamış olarak ikiye çeşittir. DOYMUŞ YAĞLAR Yapısında doymuş yağ asidi taşırlar. Karbon atomlarının arasındaki bağlar tekli bağdır, ikili bağ bulundurmaz. Karbon atomlarının tamamı hidrojenle doludur. Oda sıcaklığında katıdırlar. Hayvansal kökenlidirler. Tereyağı, iç yağı ve kuyruk yağı gibi Doymuş yağ asidi bulundururlar. Bütirik asit, palmitik asit doymuş yağ asitlerine örnektir. DOYMAMIŞ YAĞLAR Yapısında doymamış yağ asidi taşırlar. Bu yağ asitlerinde bulunan karbon zincirinde bir veya daha fazla çift bağ bulunur. Karbonlar hidrojen ile doldurulmamıştır. Oda sıcaklığında sıvıdırlar. Bitkisel kökenlidirler. Ayçiçeği yağı, pamuk yağı, mısır yağı doymamış yağlara örnek verilebilir. Oleik asit, linoleik asit doymamış yağ asitlerindendir.
Bunlardan en basit doymuş yağ asidi 2 karbona sahip asetik asittir. 2, 3 ve 4 karbonlu yağ asitleri olan asetik asit, propiyonik asit ve bütirik asit'e uçucu yağ asitleri denir ve bunların ruminant metabolizmasında önemleri büyüktür. Palmitik ve stearik asitler hayvansal lipidlerde en çok bulunan yağ asitleridir.
Bazı yağ asitlerinin açık formülleri MARGARİN Doymamış yağ asitlerindeki, karbon atomlarında eksik yerlerde hidrojen bağlanmasına margarinleşme, oluşan yağa margarin denir. Yağların yapısında yağ asidi ve gliserol den başka maddeler bulundurma durumuna göre çeşitleri vardır. Sadece üç yağ asidi ve bir gliserolden oluşan basit yağlardır.
BİLEŞİK YAĞLAR Yapısında bulundurduğu maddelere göre ayrılırlar. Örnekler; Glikoz+lipit(nötrol yağ)glikolipit Protein+lipitlipoprotein Fosfat+lipitfasfolipit Fasfolipitler hücre zarının yapısına katılır. Glikolipit ve lipoproteinler hormonların yapısına katılabilirler. Bu tip yağlarda C, H ve O den başka N, P ve S de bulunabilir. STEROİDLER Organik çözücü çözünebildikleri için yağ olarak kabul edilirler. Suda çözünemezler. Hayvansal hücrelerde eşey hormonları sofra tuzları, D vitamininin yapısına katılırlar. Bitki hücrelerinde reçine, kauçuk, eterik yağ, haşhaş sütü steroid yapıdadır. KOLESTEROL: Hayvan hücre zarında bulunur. Bitkilerde bulunmaz. Bitkilerden alınan steroidler kolesterole hayvan hücresinde dönüştürülür. Kanda bulunur. KARAOTİNOİDLER Bitkilerde renk maddesi olarak kullanılırlar. Hayvanlarda karaciğerde beta karotinoidlerden A vitamini üretilir. Vücuda fazla alınan karbonhidrat ve proteinler yağ olarak depo edilir. Kanda yağ oranı artınca damar tıkanıklığı, damar sertliği, kalp hastalıkları ve dolaşım
SORU 1 I. Proteinler II. Yağlar III. Vitaminler IV. Karbonhidratlar Yandaki besin maddelerinden hangisi veya hangileri canlı sistem için enerji kaynağı olarak kullanılabilir? A) II IV B)I II C)II III D)I II IV E) IV CEVAP D
SORU 2 CEVAP A
GENEL KÜLTÜR SORUSU 1 Kandaki hormon ve üre gibi maddelerin düzeyini araştıran bir kişi, biyolojinin hangi alt bölümünde uzmanlaşmıştır? A) Morfoloji B) Biyokimya C) Genetik D) Fizyoloji E) Embriyoloji CEVAP B
KISA CEVAP SORULARI S1) Yağlar ne işe yarar? Enerjiyi sağlar S2) Görevi nedir? Enerji vermek S3) Fazlası ne yapılır? Depolanır S4) Yağlar ne ile aynı görevi görür? Karbonhidratlarla S5) Hangi besinlerde fazla yağ bulunur? badem,fındık.
KLASİK SORU 1-3 S1) Atık yağ nedir? Yağ belirli bir kullanım süresi sonunda fiziksel ve kimyasal olarak kirlenir, orijinal yapısı bozulur ve artık işlevini yerine getiremez ve yağ; kullanılamayarak atık haline gelir. Bu da atık yağdır. S2) Kullanılmış Kızartmalık Yağ nedir? Yüksek sıcaklık altında okside olmuş, tekrar kullanımı sağlık açısından uygun olmayan kızartma yağlardır.
S3) Doymamış yağ oranı yüksek olan yağlar kalp damar hastalıklarını NASIL önlerler? Örneğin soya, omega-3 yağ asitleri, ayçiçek yağı, mısır yağı gibi DOYMAMIŞ YAĞ ASİTLERİ vücutta kötü kolesterol olarak bilinen LDL'nin, iyi kolesterol olarak bilinen HDL ile dengelenerek azaltılmasına yardımcı olurlar, hipertansiyon tedavisinde yararlı etkiye sahiptirler.
ÖDEV Margarin nasıl üretilir? ARAŞTIRMA KONUSU Makine yağı nasıl üretilir? Sizce gıda sanayinde kullanılıyor mu? Yağlardan sabun eldesi nasıl olur?