T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI MİLLİ KÜTÜPHANE BAŞKANLIĞI GÖRME ENGELLİLERE YÖNELİK KONUŞAN KİTAPLIK HİZMETİNİN GELİŞTİRİLMESİ MİLLİ KÜTÜPHANE ÖRNEĞİ UZMANLIK TEZİ Yavuz Fatih BÜYÜKSAN ŞUBAT - 2009 ANKARA
T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI MİLLİ KÜTÜPHANE BAŞKANLIĞI GÖRME ENGELLİLERE YÖNELİK KONUŞAN KİTAPLIK HİZMETİNİN GELİŞTİRİLMESİ MİLLİ KÜTÜPHANE ÖRNEĞİ UZMANLIK TEZİ Yavuz Fatih BÜYÜKSAN Tez Danışmanı Kültür ve Turizm Uzmanı Niyazi ÜNVER ŞUBAT - 2009 ANKARA
ÖNSÖZ Türkiye de Görme Engellilere Yönelik Kütüphanecilik hizmetleri değerlendirildiğinde, görme engelliler için bazı kurum ve kuruluşlar tarafından kütüphanecilik hizmetlerinin sunulduğu, ancak bu hizmetlerin nitelik ve nicelik açısından yetersiz kaldığı görülmektedir. Bu kütüphanelerin, asıl varoluş nedenleri olan Görme Engellilere Hizmet konusunda gerekli şartları sağlayabilmeleri için teknolojinin takibi ve tatbiki son derece önemli bir unsurdur. Bu nedenle görme engelli kullanıcıların bilgi kaynaklarına erişmeleri hususunda engeli olmayan insanlarla eşit olanaklara sahip olmaları açısından gerekli düzenlemelerin yapılması yolunda çaba gösterilmelidir. Bu çalışma Millî Kütüphane Başkanlığı bünyesinde faaliyetlerini yürüten Konuşan Kitaplık Bölümü nde görme engellilere yönelik olarak sunulan hizmetler hakkında bir fikir verebilmek amacıyla hazırlanmıştır. Çalışmamın ortaya çıkmasında, büyük yardım ve desteklerini gördüğüm Kültür ve Turizm Uzmanı Şenol KARADENİZ e, Danışmanım Niyazi ÜNVER e, Konuşan Kitaplık Bölümü personeli olan Şef Ramazan BAKIRCI ve Onur BAL a ve eşim Aysun BÜYÜKSAN a şükranlarımı sunarım. Yavuz Fatih BÜYÜKSAN i
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... İ İÇİNDEKİLER... İİ KISALTMALAR... Vİ RESİMLER VE ŞEKİLLER LİSTESİ... Vİİ TABLOLAR LİSTESİ... Vİİİ BİRİNCİ BÖLÜM... 1 1. GİRİŞ... 1 1.1 TEZİN ÖNEMİ... 1 1.2 TEZİN KONUSU VE AMACI... 2 1.3 ARAŞTIRMA PROBLEMİ VE HİPOTEZ... 3 1.4 ARAŞTIRMA EVRENİ VE TEZİN SINIRLILIKLARI:... 4 2. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ VE KULLANILAN TEKNİKLER... 5 İKİNCİ BÖLÜM... 7 2.1 GÖRME ENGELLİLERE YÖNELİK KÜTÜPHANECİLİK HİZMETLERİ... 7 2.2 KAVRAMSAL ÇERÇEVE... 7 2.3 TARİHSEL GELİŞİM VE YASAL ÇERÇEVE... 8 2.3.1 Tarihçe... 8 2.3.2 Yasal Çerçeve... 10 2.3.3 Devletin Rolü ve Ulusal Strateji... 11 2.3.4 Halk Kütüphaneleri ve Diğer Kütüphaneler... 12 ii
2.4 YÖNETİM VE PLANLAMA... 13 2.4.1 Doğru İstihdam ve Personel Eğitimi... 14 2.4.2 Gönüllü Okuyucuların İstihdamı ve Eğitimi... 18 2.4.3 Sağlıklı ve Güvenli Bir Çalışma Ortamının Oluşturulması. 19 2.5 KOLEKSİYON GELİŞTİRME... 20 2.5.1 Koleksiyon Geliştirme Politika ve Planları... 21 2.5.2 Kaynakların Seçim Kriterleri... 22 2.5.3 Koleksiyonun Organizasyonu ve Kataloglanması... 23 2.5.4 Diğer Koleksiyonlarla Bağlantı... 24 2.5.5 Web Sitesi... 24 2.5.6 Koleksiyonun Bakımı ve Korunması... 25 2.5.7 İşbirliği... 26 2.6 KULLANILAN EKİPMANLAR VE HİZMETE ERİŞİM... 28 2.6.1 Kaynakların Dağıtım Metotları... 29 2.6.2 Sesli Üretim... 30 2.6.3 Braille Üretim... 34 2.6.4 Resimler ve Grafikler... 37 2.6.5 Büyük Puntolu Yazılar... 38 2.7 KULLANICI HİZMETLERİ... 41 2.7.1 Kullanıcı Grupları... 42 2.7.1.1 Kullanıcı Grubu Olarak Çocuklar... 42 2.7.1.2 Kullanıcı Grubu Olarak Öğrenciler... 44 2.7.1.3 Kullanıcı Grubu Olarak Çalışan Yetişkinler... 44 2.7.1.4 Kullanıcı Grubu Olarak Yaşlılar... 45 2.7.2 Kütüphaneler ve Diğer Kurumlar... 45 2.7.3 Teslim Tarihi Gecikmiş Materyaller... 45 iii
2.7.4 Okuyucu Eğitimi... 46 2.7.5 Kullanım Koşulları... 46 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM... 47 3. TÜRKİYE DE DURUM VE MİLLİ KÜTÜPHANE ÖRNEĞİ... 47 3.1 MİLLİ KÜTÜPHANE BAŞKANLIĞI... 47 3.1.1 Teşkilat Yapısı... 47 3.1.2 Millî Kütüphane Başkanlığı nın Görevleri... 48 3.1.3 Millî Kütüphane Başkanlığı nda Görme Engellilere Yönelik Hizmetlerin Tarihçesi... 50 3.1.4 Millî Kütüphane Başkanlığı Konuşan Kitaplık Bölümü... 52 3.2 GÖRME ENGELLİLERE KÜTÜPHANE HİZMETİ VEREN DİĞER KURUMLAR... 54 3.2.1 Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü... 54 3.2.2 İstanbul Büyükşehir Belediyesi Körler Kütüphanesi... 57 3.2.3 Boğaziçi Üniversitesi Görme Engelliler Eğitim ve Teknoloji Laboratuarı (GETEM)... 58 3.2.4 Altı Nokta Körler Derneği... 59 3.2.5 Türkiye Görme Özürlüler Kitaplığı Derneği... 60 3.2.6 Anadolu Üniversitesi Görsel-İşitsel Bölümü... 60 3.3 İŞBİRLİĞİ VE EŞGÜDÜM KOMİTESİ... 61 3.4 SESLİ KİTAP PROJESİ... 61 3.5 FİKİR VE SANAT ESERLERİ KANUNU... 62 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM... 63 4. KONUŞAN KİTAPLIK BÖLÜMLERİNE İLİŞKİN BULGULARIN DEĞERLENDİRİLMESİ... 63 4.1 ULUSLARARASI KURUMLARLA KARŞILAŞTIRMA... 64 iv
4.1.1 Sunulan Format ve Materyalin Dağıtımı... 64 4.1.2 Koleksiyona Erişim... 66 4.1.3 Kaynak Üretimi ve Koleksiyon... 71 4.1.4 Seçim Kriterleri... 72 4.1.5 Yayımcılarla Olan İlişkiler ve İşbirliği... 73 4.1.6 Yönetim Sorumluluğu... 73 4.2 TÜRKİYE DEKİ KURUMLARLA KARŞILAŞTIRMA... 74 4.2.1 Konuşan Kitaplıkların Bağlı Oldukları Kurumlar... 75 4.2.2 Konuşan Kitaplıkların Materyal Durumu... 76 4.2.3 Konuşan Kitaplık Bölümlerindeki Materyalin Format Türü Ve Dağıtım Yöntemleri... 78 4.2.4 Personel ve Gönüllü Okuyucu Durumu... 81 4.2.5 Kullanıcı Arayüzü ve Çevrim İçi Hizmet Durumu... 83 4.2.6 Konuşan Kitaplık Bölümlerinin Fiziksel Özellikleri... 83 BEŞİNCİ BÖLÜM... 85 5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER... 85 5.1 SONUÇLAR... 85 5.2 ÖNERİLER... 88 5.3 MİLLİ KÜTÜPHANE KONUŞAN KİTAPLIK WEB ARAYÜZÜ ÖNERİSİ... 92 KAYNAKÇA... 95 ÖZET... 101 ABSTRACT... 102 v
KISALTMALAR ABD ANSI BM CCTV CNIB DAISY DBB GETEM IFLA İŞKUR LAN NISO NLB NLS BPH RNIB TPB UNESCO WBU :Amerika Birleşik Devletleri :American National Standarts Institue :Birleşmiş Milletler :Closed Circuit Television :The Canadian National Institute for the Blind :Digital Accessible Information System :Danmarks Blindebibliotek :Boğaziçi Üniversitesi Görme Engelliler Eğitim ve Teknoloji Laboratuarı :International Federation of Library Associations and Institutions :İş ve İşçi Bulma Kurumu :Local Area Network :National Information Standards Organization :National Library for The Blind :National Library Service for the Blind and Physically Handicapped :Royal National Institute of Blind People :Talbok och punktskriftsbiblioteket :United Nations Educational Scientific and Cultural Organization :World Blind Union vi
RESİMLER VE ŞEKİLLER LİSTESİ RESİM 1 : Sesli Kitap Üretiminde Kullanılan Bir DAISY Cihazı 33 RESİM 2 : Profesyonel Bir Braille Baskı Makinesi 35 RESİM 3 : Braille Klavye 36 RESİM 4 : Kitap Okuma Makinesi ve Sesli Ekran 40 RESİM 5 : CCTV Makinesi 41 RESİM 6 : Celia Web Kullanıcı Arayüzü 67 RESİM 7 : CNIB Web Kullanıcı Arayüzü 67 RESİM 8 : TPB Web Kullanıcı Arayüzü 68 RESİM 9 : RNIB Web Kullanıcı Arayüzü 68 RESİM 10 : Milli Kütüphane Web Kullanıcı Arayüzü 69 ŞEKİL 1 : Braille Alfabesi 34 ŞEKİL 2 : Millî Kütüphane Başkanlığı Teşkilat Şeması 48 vii
TABLOLAR LİSTESİ TABLO 1 :2008 Yılı Millî Kütüphane Kullanıcı İstatistikleri 54 TABLO 2 :Konuşan Kitaplık Bölümü Bulunan Halk Kütüphanelerinin Okuyucu Sayıları 55 TABLO 3 :Konuşan Kitaplık Bölümü Bulunan Halk Kütüphanelerinin Mevcut Materyal Türleri ve Sayıları 56 TABLO 4 :Sunulan Format Tipleri 65 TABLO 5 :Materyalin Dağıtımı 66 TABLO 6 :Web Kullanıcı Arayüzü 69 TABLO 7 :Kullanıcıların Web Arayüzünde Yapabilecekleri İşlemler 70 TABLO 8 :Diğer Kütüphane Koleksiyonlarına Erişim İmkânı 70 TABLO 9 :Kaynak Üretimi 71 TABLO 10 :Yönetim Sorumluluğunu Üstlenen Kurumlar 74 TABLO 11 :İdari Olarak Bağlı Bulunulan Kurumlar 75 TABLO 12 :Materyal Türlerinin Dağılımı 76 TABLO 13 :Materyal Türlerinin Oranı 77 TABLO 14 :Sunulan Formatların Karşılaştırılması 78 TABLO 15 :Materyalin Dağıtım Yönteminin Karşılaştırılması 80 TABLO 16 : Personel Durumu 81 TABLO 17 :Gönüllü Okuyucu Durumu 82 viii
BİRİNCİ BÖLÜM 1. GİRİŞ Bu bölümünde araştırma konusu, kullanılan yöntem ve teknikler, araştırmanın düzeni gibi araştırmaya ilişkin genel bilgiler aktarılacaktır. 1.1 TEZİN ÖNEMİ Son on yıllık dönemde, dünya genelinde engelliler için faaliyet gösteren örgütler, engelli kişilerle ilgili konuları insan hakları yaklaşımı ile ele almışlar ve engelli kişilerle ilişkili sorunların çözümünde çevreci yaklaşımlar geliştirmişlerdir. Her iki yaklaşım da engellilerin toplumla her yönden bütünleşebileceği bir sosyal modele dayanmaktadır. Bu modelde, hem engellilerin kişisel haklarına hem de toplumun tüm insanları içine alacak şekilde yeniden yapılandırılmasının gerekli olduğuna vurgu yapılmaktadır. Özürlü kişiler, doğuştan sahip oldukları insanlık onurlarına saygı gösterilmesi hakkına sahiptir. Engellerinin veya özürlerinin sebebi, niteliği ve ağırlığı ne olursa olsun bütün özürlüler, diğer vatandaşlar ile aynı temel haklara sahiptir; bu hakların başında ve hepsinden önce mümkün olduğu kadar sağlıklı bir insan gibi engelsiz bir hayat yaşama hakkı gelir. Bireyin, toplum hayatının insanlara sunduğu olanak ve hizmetlerden yararlanabilmesi ve kendi hizmetini sunabilmesi, yani toplum hayatına tam katılabilmesi, bireyin söz konusu faaliyetlerden ve hizmetlerden yararlanabilmesi ve bunlara ulaşabilmesi ile mümkündür. Bilgiye ulaşabilmek, bilgi ve iletişim teknolojilerinden yararlanabilmek de, toplumsal yaşama katılım yönüyle çok önemlidir. Bilgi çağının ve bilgi toplumunun gereklerinden biri olan bilgiye erişim,
bireylerle ve toplumsal yaşam içindeki hizmetlere ulaşabilmekte etkili iletişim kurabilmeyi gerektirmektedir. Bu iletişim günlük konuşmalardan, bilgi kaynaklarına ulaşabilmekten, bilgisayar kullanımına kadar geniş bir yelpazeyi kapsamaktadır. Evrensellik, paylaşılabilirlik ve erişilebilirlik bilginin en önemli özellikleridir. Bilgisayar, iletişim teknolojisi ve internet ağırlıklı çağımızda, bilgiye erişebilmek anahtar sözcük haline gelmiştir. Bilgi toplumunun en önemli gereklerinden biri, hangi ortamda bulunursa bulunsun bilgiye erişimi herkes için olanaklı kılmaktır. 20. yüzyılda olduğu gibi, 21. yüzyılda da engellilerin, yaşadığımız bilgi bazlı sürecin dışında kalmaması gerektiğini düşünen bir toplumu yaratmak diğer önemli bir unsurdur. Bireylerin eşit koşullarda birlikte çalışıp, yan yana yaşayacakları bir dünyayı gerçekleştirmek için özellikle engelli bireylere sunulacak sistemler, hizmetler, planlamalar bağlamında bilgilenmek, bilinçlenmek ve duyarlılığı arttırmak yönünde çabaların yoğunlaştırılması gerekmektedir. Ülkemizde görme engellilere yönelik bilgi sunma hizmeti henüz çok yetersizdir. Kuruluş Kanununda olmamasına rağmen Millî Kütüphane Başkanlığı bu görevi halen sürdürmektedir. Bu hizmeti sürdüren kurum ve kuruluşlar arasında işbirliği ve eşgüdüm sağlanamadığı gibi, üretilen sesli ve Braille materyalde de standart birliği yoktur. Bu nedenle alana ayrılan sınırlı kaynaklar etkin ve verimli kullanılamamaktadır. Bu tez sonucunda bu konuya dikkat çekilmiş ve görme engelli vatandaşların bilgiye erişiminde çeşitli fikirler ortaya atılarak konunun önemi açığa çıkarılmıştır. 1.2 TEZİN KONUSU VE AMACI Tezin konusu; görme özürlüler için Milli Kütüphane Başkanlığı nda hizmet veren "Konuşan Kitaplık Bölümü nün daha etkin ve kapsamlı bir şekilde hizmet vermesini sağlamak amacıyla yararlı olabilecek fikirler üretmektir. 2
Okumanın, bilgi edinmenin ve aydınlanmanın temel insan hakları arasında yer aldığı noktasından hareketle, görme engelli bireyler herkes gibi, aynı kitapları, aynı dergi ve gazeteleri okuma hakkına sahiptirler. Bu hakkın kullanımı, görme engellilere yönelik yayıncılık ve kütüphanecilik hizmetlerinin geliştirilmesine ve yaygınlaştırılmasına bağlı bulunmaktadır. Bu alanda hizmet veren sayılı kurumlardan olan Millî Kütüphane Başkanlığı, sahip olduğu değişik türdeki bilgi kaynaklarını görme özürlülere uygun olarak derlemeli ve çağın şartlarını da göz önüne alarak yeni teknolojileri bünyesine katmalıdır. Bu tez Konuşan Kitaplık birimindeki sorunları ve çözüm önerilerini ortaya koyarak elde edilen veriler ışığında yeni bir yol haritası çizmeyi amaçlamıştır. 1.3 ARAŞTIRMA PROBLEMİ ve HİPOTEZ Herhangi bir toplumun nüfusunun yaklaşık %10 unu, dünyanın en yoksul toplumlarının nüfusunun %20 sini ve dünya nüfusunun 750 milyon ile 1 milyar kişisini engelli kişiler oluşturmaktadır (Mont, 2005:12). Özürlüler Şurası nın kararları doğrultusunda 2003 yılında yapılan araştırma sonuçlarına göre Türkiye de özürlülük oranı %12.29 dur. Bu oran nüfusun 8 milyon 431 bin 937 sini oluşturmaktadır. Görme engellilerin genel nüfusa oranı ise %0.60 dır. Bu da yaklaşık olarak 411.735 kişi demektir. Görme engellilerin %26.38 i ise Braille ve sesli yayınların yeterli ve yaygın olmadığını söylemektedirler (İş ve İşçi Bulma Kurumu [İŞKUR], 2005). Özürlüler ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkındaki Kanun (Özürlüler İdaresi Başkanlığı, 2005) a göre devlet, insan onur ve haysiyetinin dokunulmazlığı temelinde, özürlülerin ve özürlülüğün her tür istismarına karşı sosyal politikalar geliştirir. Özürlüler aleyhine ayrımcılık 3
yapılamaz; ayrımcılıkla mücadele özürlülere yönelik politikaların temel esasıdır. Millî Kütüphane Başkanlığı hem bu temel esaslar çerçevesinde hem de kendi özel mevzuatı (Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1950; Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2002) çerçevesinde görme engellilere yönelik hizmetler yürütmektedir. Bu hizmet çağın şartlarına uygun olarak geliştirildiği takdirde, Millî Kütüphane Başkanlığı ve daha genelinde Kültür ve Turizm Bakanlığı, vizyon ve misyon açısından üzerine düşen sosyal sorumluluğu yerine getirecek ve bu konuda öncü olacaktır. Araştırmanın amacı; Millî Kütüphane Konuşan Kitaplık Bölümünde görme engelli kullanıcılara ne tür hizmetler verilebileceğini, Konuşan Kitaplık Bölümünce verilen hizmetlerin yeterliliğini, boyutunu, özelliklerini ortaya koymaktır. Buna bağlı olarak araştırma problemi: Millî Kütüphane Konuşan Kitaplık Bölümü, görme engellilere yönelik hizmetleri kullanıcılara sunmakta neden yetersiz kalmaktadır biçiminde ifade edilmiştir. Bu çerçevede araştırma hipotezimiz; Millî Kütüphane Konuşan Kitaplık Bölümü, gelişen teknolojiyi sistematik olarak takip edemediğinden, bu alanda hizmet veren diğer kurumlarla gerekli koordinasyonu sağlayamadığından ve kullanıcılarına gerektiği şekilde format çeşitliliğini sunamadığından, görme engellilere yönelik hizmetlerinde ciddi eksiklikler mevcuttur biçiminde oluşturulmuştur. 1.4 ARAŞTIRMA EVRENİ VE TEZİN SINIRLILIKLARI: Türkiye de görme engellilere yönelik kütüphane hizmeti veren çeşitli kurumlar bulunmaktadır. Bunların arasından Kültür ve Turizm Bakanlığı na bağlı olarak faaliyet gösteren Millî Kütüphane Başkanlığı kendi bünyesinde bu hizmeti 1986 yılından beri vermektedir. Millî Kütüphane Başkanlığı ulusal bir arşiv niteliğinde 4
olduğu ve kütüphanecilik alanındaki yetkin kurumlardan sayıldığından dolayı görme engellilere yönelik gerçekleştirilen bu araştırmada odak noktası olarak seçilmiştir. Millî Kütüphane Başkanlığı nda hizmet veren Konuşan Kitaplık Bölümü ile karşılaştırma yapabilmek için yurt içi ve yurt dışında hizmet veren önemli konuşan kitaplık uygulamaları da araştırmaya dahil edilmiştir. Millî Kütüphane Başkanlığı ndaki Konuşan Kitaplık Bölümü nün mevcut çalışma sistemi, yurt içi ve yurt dışında hizmet veren diğer Konuşan Kitaplık sistemleriyle karşılaştırılmış, elde edilen bulgular belirli konu başlıkları altında değerlendirilmiştir. 2. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ ve KULLANILAN TEKNİKLER Araştırmamızda betimleme ve belgesel tarama yöntemi kullanılmıştır. Belgesel tarama yöntemi mevcut durumu ortaya koymaya, yorumlamaya ve çözüm önerileri getirmeye yarayacak verilerin sağlanması ve elektronik kaynakların saptanabilmesi için kullanılacaktır. Belgesel tarama yöntemi, konu hakkında diğer kişi ve kurumlar tarafından yazılmış, hazırlanmış veya yaratılmış çeşitli yazı, belge, yapım veya kalıntının toplanması ve incelenmesidir (Seyidoğlu, 1997:43). Betimleme, olayların, varlıkların, kurumların, grupların ve çeşitli alanların ne olduğunu betimlemeye, açıklamaya çalışan incelemelerdir. Bununla mevcut durumlar, koşullar, özellikler aynen ortaya konmaya çalışılır. Betimleme araştırmaları, mevcut olayların daha önceki olay ve koşullarla ilişkilerini de dikkate alarak, durumlar arasındaki etkileşimi açıklamayı hedefler (Kaptan 1995: 143). Bu yöntem olayları, somut ve soyut durumları kendine özgü nitelikleriyle anlatmaktır (Karasar, 2004:14). 5
Bu araştırma kapsamında ortaya konulan araştırma sorularını yanıtlamak ve değerlendirme yapabilmek için literatür taraması yapılmış, yapılandırılmış görüşme ve gözlem teknikleri kullanılmıştır. Literatür taraması, veri toplama ve toplanan verinin öneminin tartışılması, toplanan verilerin problemle ilişkisinin kurulması ve bilginin sınıflandırılması aşamalarından oluşan bir süreçtir (Balcı, 2001:63). Araştırma probleminin seçilerek anlaşılmasına ve araştırmanın tarihsel bir perspektife oturtulmasına yardımcı olur (Karasar, 1994:183). Yapılandırılmış görüşme daha çok, önceden yapılan ve ne tür soruların ne şekilde sorulup, hangi verilerin toplanacağını en ayrıntılı biçimde saptayan, görüşme planının aynen uygulandığı bir görüşmedir (Karasar, 2005:120). Yapılandırılmış görüşme tekniğinde amaç, görüşülen bireylerin verdikleri bilgiler arasındaki paralelliği ve farklılığı saptamak ve buna göre karşılaştırmalar yapmaktır. Gözlem, araştırma sürecinde temel tekniklerden biridir. Gerçekte gözlem işi, insanoğlunun günlük hayatının büyük kısmını oluşturur. Bilgilerin, en az günlük yaşamın gerektirdiği bilgilerin birçoğu gözlem yoluyla kazanılır. Gözlemin asıl aracı göz olmakla beraber, gözleme işi sadece gözün değil, bütün duyu organlarının katıldığı bir etkinliktir. Gözlem, bir ya da birden fazla kimsenin gerçek hayat içinde olup bitenleri bir plan dâhilinde izlemesi ve kaydetmesidir (Kaptan,1998:150). 6
İKİNCİ BÖLÜM 2.1 GÖRME ENGELLİLERE YÖNELİK KÜTÜPHANECİLİK HİZMETLERİ Bu bölümde araştırma konusunun kavramsal çerçevesi çizilerek, görme engellilere sunulan hizmetlerin tarihçesi aktarılmıştır. Ayrıca dünyada görme engellilere verilen kütüphane hizmetleri hakkında bilgiler sunulmuştur. 2.2 KAVRAMSAL ÇERÇEVE Tez çalışması kapsamında kullanılan kavram ve terimlerin önceden açıklanması araştırmamız açısından yararlı olacaktır. Değişik nedenlerle oluşabilecek çeşitli görme bozukluklarından herhangi birine sahip kişiler için genel bir kavram olarak görme engelli terimi kullanılmaktadır. Görme engelliler genel olarak kör ve az görenler olarak iki gruba ayrılırlar. Uraz, (1998:146) bütün düzeltmelere rağmen, iki gözle görmesi 1/10 dan aşağı olan ve eğitim, öğretim çalışmalarında görme gücünden yararlanmasına imkan olmayan kişileri kör ; bütün düzeltmelere rağmen iki gözle görmesi 1/10 ile 3/10 arasında olan ve özel bir takım araç ve yöntemler kullanılmadan yararlanması mümkün olmayan kişileri ise az gören olarak tanımlamaktadır. Az görme terimi yazıları okumada güçlüğü bulunanlar için kullanılmaktadır (Long, 1993:173). Kabartma harfli yazı körler alfabesi olarak da bilinir. 1821 yılında Louis Braille tarafından geliştirilmiş olup, görme engelli insanların okuyup yazması için kullanılan bir alfabe metodudur. İki kolon taşıyan dikdörtgen düzen üzerine dizilmiş altı kabartılmış noktadan oluşur. Bu altı noktadan birbirine dokunma ile kolaylıkla 7
ayrılabilecek 64 farklı bileşik elde edilebilmektedir. Bu biçimler; harfleri, sayıları ve noktalama işaretlerini kapsayabilmektedir (Subaşıoğlu, 1999:2). Her iki kolonda üçer nokta bulunur. Braille yazım sistemi, karakterleri dünyada ilk kez ikili şema ile gösteren yazı sistemidir. Görme engellilere yönelik olarak kabartma (Braille) harfli eserlerle ve sesli materyalle hizmet veren, bilgisayar teknolojisinin kullanıldığı, değişik türdeki kaynaklardan oluşan hizmet birimi konuşan kitaplık olarak adlandırılmaktadır. 2.3 TARİHSEL GELİŞİM VE YASAL ÇERÇEVE 2.3.1 Tarihçe Sivil toplumdaki gelişmelere paralel olarak görme engellilere yönelik kütüphaneler yazıyı göremeyen insanların hayat boyu öğrenmeleri, eğitim ve öğretim yaşamlarını sürdürebilmeleri ve bu alandaki rollerini gerektiği gibi oynayabilmeleri için ortaya çıkmıştır. 19. Yüzyılın ortalarında Avrupa ve Amerika daki bir grup hayırsever kadın, engelli insanlar için bir çalışma başlatmışlardır. Bu çalışmalar görmeyen insanları da kapsamaktadır. Bu misyonerler Asya ve Avrupa daki görme engelli insanlara okuyabilecekleri ve erişebilecekleri İncilleri dağıtmayı kendilerine başlıca görev edinmişlerdi. Birçok görme engelli kütüphanesi önceleri bir rehabilitasyon merkezi olarak ortaya çıkmıştı. Daha sonraları ise savaşta gözlerini kaybetmiş insanlara hizmette bulunmaya başladılar (IFLA, 2005:12). Amerika Birleşik Devletleri (ABD) 19. Yüzyılın ilk yarısında görme engelli vatandaşlarının eğitim ve öğretimini destekleme hususundaki sorumluğunu kesin bir şekilde kabul etti. Kongre Kütüphanesi raporlarına göre Bağımsızlık Bildirgesi nden elli üç yıl sonra halka açık ilk girişim sonuç verdi.1829 yılında Massachusetts Yasama Meclisi nde geçen bir yasaya göre önce New England Asylum for the Blind olarak açılan birim, daha sonra Perkins School for The Blind at Watertown olarak değişti. (Lovejoy, 1983:1) 8
Nisan 1904 tarihli Halk Kütüphaneleri Raporuna göre 18 Amerikan Halk Kütüphanesi körler için bölümler açmıştır. Amerikan Kütüphaneciler Derneği nin Körlerle ilgili komitesi ise; ilk raporunu 1906 yılında yayımlamıştır. Amerika da fiziksel engelliler ve körlerle ilgili ilk yasa ise 3 Mart 1931 tarihini taşıyan ve körlükle ilgili organizasyonların ve kütüphanelerin işbirliğiyle oluşturulan yasadır. Bu yasanın sonucunda ise Amerikan Körler Vakfı kurulmuştur. Bu girişimle birlikte körlerin adil kütüphanecilik hizmetleriyle desteklenmesi hususu ve bu insanların eğitim ve öğretimiyle ilgili ihtiyaçlar da gün yüzüne çıkmıştır (IFLA, 2005:12). Ulusal Kütüphane Fiziksel Engelliler ve Körler Birimi (National Library Service for the Blind and Physically Handicapped-NLS BPH) körlerin ihtiyaç duyduğu gerekli tesislerin oluşturulması, kaynakların elde edilmesi ve bunların dağıtılması için bir çalışma başlatmıştır (Lovejoy, 1983). ABD de 26 Temmuz 1990 da Engelli Amerikalılar Yasası kabul edilmiştir (United States Department of Justice. 2009). Kongre Kütüphanesi, ABD bünyesinde işbirliği yaptığı kütüphanelerin hazırlamış olduğu özel koleksiyonla hizmet vermektedir. İngiltere Kraliyet Körler Enstitüsü Kütüphanesi-Royal National Institute of Blind People (RNIB, 2008) bu konudaki önemli organizasyonlardan biridir. 1982 de kurulmuş olan Körler Millî Kütüphanesi (National Library for The Blind-NLB) de Kraliyet Enstitüsü ile benzer nitelikte hizmetler sağlamıştır. Kullanıcılarına materyal gönderen kütüphane, 1936 yılında konuşan kitaplarla hizmet vermeye başlamıştır (Kaynar, 1992:115). Körler Millî Kütüphanesi 2007 yılında İngiltere Kraliyet Körler Enstitüsü Kütüphanesi ile birleştirilmiştir. İsveç te bu alandaki çalışmalar 1954 yılına dayanmaktadır. İsveç Görme Engelliler Derneği (De Blindas Förening) bu konuda önemli çalışmalara öncülük etmiştir (Kanık, 1994:37). Fransa nın başkenti Paris te Valantin Haüv Derneği (L association Valentin Haüy) Braille Kütüphanesi ve Savaş Gazisi Körler Birliği Kütüphanesi bu alanda 9
hizmet vermektedir. Ülkede birçok şubesi olan Valantin Haüv Derneği Kütüphanesi özel binalarda hizmet vermektedir. 1886 yılında hizmet vermeye başlayan kütüphanenin personelinin çoğu görme engellidir (L association Valentin Haüy, 2009). 2.3.2 Yasal Çerçeve Görme engellilere hizmet veren kütüphaneler genel nüfusa yönelik olan halk kütüphanelerine paralel olarak hizmet vermektedirler. Bu yüzden Görme engellilere hizmet veren kütüphanelerin misyonları IFLA/UNESCO Halk Kütüphaneleri Manifestosu ndaki tanımlamalardan fazla bir farklılık göstermemektedir. IFLA- UNESCO (1994:5) ya göre halk Kütüphaneleri hayat boyu öğrenmeyi, bağımsız karar vermeyi, kültürel gelişimi ve kişisel gelişimi destekleyen ve bütün seviyelerde kişiye yardımcı olan, bilgi dünyasına açılan bir kapıdır. Araştırmalar göstermektedir ki; görme engelli ulusal kütüphane kullanıcıları çok çeşitli sosyo-ekonomik durumlarda bulunmaktadır. Bazı ülkeler görme engelli kullanıcılar için hizmetleri de içeren Halk Kütüphaneleri kanunlarını uygulamaktadır. Diğerleri ise resmi ve gayriresmi olarak desteklenen Birleşmiş Milletler (BM) çözümlerini doğrudan kabul etmişler, sistemlerini ve bilgi ağlarını buna göre kurmuşlardır. Geriye kalan ülkelerde de ayrımcılığa karşı, BM in İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi ne ve yine BM in Engelli İnsanların Eşitliğine İlişkin Standart Kurallar çerçevesine göre kanunlar oluşturulmuştur. Bu kanunlar körler kütüphaneciliğinin temeli haline gelmiştir (IFLA, 2005:22). Telif Hakkı Kanunu, yerine getirilmesi gereken işlemler için ve telif hakkı istisnaları için düzenlemeler yapmakta, eserin yazarını, çevirmenini ve yayımcıyı yasadışı kopyalardan korumaktadır. Birçok ülkede telif hakkı yasaları görme engelli kullanıcıların kullandıkları konuşan kitapları, elektronik metinleri ve Braille olarak yazılmış kaynakları koruma altına almıştır (Mann, 1998:4). Genelde bu çalışmaların amacı görme engellilerin kullandıkları bu kaynakların ticari bir araç haline gelmesini önlemektir. Bu şartların olmadığı ülkelerde alternatif formatta eser üreten üreticiler 10
telif hakkını elinde tutan kişi ya da kurumlarla doğrudan anlaşma yapmalıdır (IFLA, 1998:2). Özel lisanslar yayıncılarla veya telif haklarını elinde bulunduranlarla iyi bir anlaşma imkânı sunar. Bu lisanslar aynı zamanda içeriğin şartlarıyla ilgili olarak iyi bir düzenleme olanağı da verir. Özel lisansları kullanan kütüphaneler kullanıcılarına farklı türlerde bilgi sağlarlar ve elektronik verilere kolaylıkla ulaşmaya imkân kılarlar. 2.3.3 Devletin Rolü ve Ulusal Strateji Birçok ülke BM in Engelli Kişilerin Fırsat Eşitliğine İlişkin Standart Kurallar ını kabul etmiş ve kütüphanelerine tatbik etmişlerdir. Bu kuralların İletişim ve Bilgiye Erişim adını taşıyan 5. Maddesi nde, devletlerin engelli kişilerin ya da farklı grupların belgelere erişmelerini ve bu konudaki bilgi hizmetlerinin geliştirilmesi hususundaki stratejilerini geliştirmeleri gerektiği ifade edilmiştir. Devletler, görme engelli kişilerin yazılı bilgi ve belgelere Braille, büyük puntolu materyaller ve diğer uygun teknolojilerle ulaşmasını desteklemelidirler. Buna benzer şekilde uygun teknolojiler anlayış zorluğu bulunan kişiler ve işitme kaybı bulunanlar için de sağlanmalıdır (The United Nations, 1993:48). Bütün hükümetler görme engelliler için kaynak ayırmalı ve uygun altyapının kurulması için BM standartlarını uygulamalıdır. Danimarka, Finlandiya ve İsveç te görme engelliler için hizmet veren kütüphaneler özel yasalarla korunmakta ve görme engelliler için olan kütüphane hizmetleri kültürel politika programlarında yer almaktadır (IFLA, 2005:19). İsveç Kültür Hareketi, devletlerin göremeyenlere yönelik erişilebilir materyal üretmesini ve bu kullanıcılara yönelik kütüphane hizmetlerinin sağlanmasını istemektedir. (Hirschfeldt, 2005:4) Finlandiya da ise bu kütüphaneler 1996 yılında çıkarılan Görme Engelliler Kütüphane Yasası ile garanti altına alınmıştır. Miller (2001:187) bütün ülkelerin körlere hizmet veren kütüphanelerin geliştirilmesini, ulusal stratejinin koordinasyonunu, tanımlanmasını ve bir yasa ile standartlarının oluşturulmasını tavsiye etmektedir. Bu hizmetleri oluşturulacak bir 11
birim yürütmelidir. Bu strateji aynı zamanda görme engelli kullanıcılara yönelik hizmet veren birimlerin ve ulusal çaptaki bilgi ağının da uzmanlaşması anlamına gelmektedir. Bu strateji bir bakıma bu kişiler için uygulanabilir ve erişilebilir teknolojinin de kabul edilmesi anlamını taşımaktadır. Ulusal koordinasyon ve standart uygulamaların desteklenmesi birçok hayır kurumu ve halk destekli fonlar için sorumluluk açısından ilk sıralardadır. Ulusal bir emirle kurulan ve halk tarafından maddi olarak desteklenen ABD, İsveç, Hollanda, Danimarka, Norveç ve Kenya kütüphaneleri buna örnek oluşturmaktadır Bu kütüphanelerin birçoğu kaynaklarının %70-80 lik kısmını hükümetten sağlamaktadırlar. (IFLA, 2007a:85) Hayır kurumları tarafından kaynak aktarılan kütüphaneler ise gelişen ve gelişmekte olan ülkelerde de görülebilir. Buna örnek olarak Yunanistan, Orta Afrika ülkeleri ve birçok Afrika ülkesi sayılabilir. Kanada Ulusal Körler Enstitüsü, Kraliyet Körler Enstitüsü (İngiltere) ve Ulusal Körler Kütüphanesi (İngiltere) ise gelişmiş ülkelerdeki kar amacı gütmeyen hayır kurumları tarafından desteklenen kütüphanelerdir. Bu organizasyonlar kaynaklarının %70 ini hayırsever bağışlarından elde etmektedir (IFLA, 2005:25). 2.3.4 Halk Kütüphaneleri ve Diğer Kütüphaneler Görme engeli bulunan veya az gören bireyler okul veya üniversite kütüphaneleri gibi herkesin kullandığı kütüphanelerdeki kaynaklara da ulaşmayı istemektedirler. Bu kurumlar ulusal ve bölgesel olarak hizmet veren diğer kurumlarla işbirliğini geliştirmelidir. Halk kütüphaneleri aslında bireylerin kolay ulaşmaları açısından en iyi fırsatları sunmaktadır. Kanada Ulusal Körler Enstitüsü (The Canadian National Institute for the Blind- CNIB) nün Visunet Ortak Programı ile halk ve üniversite kütüphaneleri yıllık bir aidat karşılığında görme engelli kullanıcılarına doğrudan CNIB nin veri tabanından hizmet sunabilmektedirler. Bu program kişilere yaşadıkları yerde hizmet sunmayı ve uygun bilgi sağlamayı amaç edinmiştir (The Canadian National Institute for the Blind [CNIB], 2008). 12
İsveç te Halk Kütüphaneleri ve Akademik Kütüphaneler görme engelli kullanıcılarına kitap vermek sorumluluğunu taşımaktadırlar (IFLA, 2007a, 148). Halk Kütüphaneleri görme engelli kişilerin ihtiyaçlarını önceden tespit etmeli ve bu işlemi üzerine almalıdır. Bu işlem okuyucu gelişim programını, binanın dizaynını ve düzenini, saklama kapasitesini, uyarlanabilir ekipmanını etkileyecektir. 2.4 YÖNETİM VE PLANLAMA Körlere yönelik hizmetler sunan kütüphanelerin yöneticileri kullanıcı ihtiyaçlarını belirleyerek bunların planlamasını yaparak hayata geçirebilmelidir. İyi bir liderlik görme engelliler için sunulan olanakların genişletilmesi ve onlara hizmet edilmesiyle mümkün olmaktadır. Yöneticiler görme engellilere sunulan hizmetleri savunmalı ve bu hizmetlerin önemi hakkında çalışmalar yapmalılardır. Aynı zamanda kurumun sunmuş olduğu hizmetlerin genişlemesi ve büyümesi için diğer kurumlarla olan ilişkilerinin geliştirilmesi için çaba sarf etmelidir (Eldridge, 1992:38). Uluslar arası bağlamda kütüphaneler Dünya Körler Birliği (World Blind Union WBU) ya da Birleşmiş Milletler Eğitim Bilim ve Kültür Kurumu (United Nations Educational Scientific and Cultural Organization-UNESCO) gibi kuruluşlarla birlikte çalışmadırlar. Böylelikle bu uluslar arası kuruluşların imkânlarından da faydalanmak mümkün olacaktır. Politika geliştirme ve planlama uygulamaları kurum, kullanıcılar ve destekçiler için temel niteliğini taşımaktadır. Planlama, kurumun amaçlarına ulaşması, verilen hizmetin sınırlılıklarının belirlenmesi ve bir yol haritasının oluşturulması için gereklidir. Politika ve planlamalar hizmetin amacını açık bir şekilde belirtecek şekilde geliştirilmeli ve yazılı bir hale getirilmelidir. Bu plan ya da politikalar aynı zamanda kullanıcılar, personel, gönüllüler ve bağışçılar tarafında da kolay ulaşılabilir olmalıdır (Taylor, 2004:50). 13
Politikalar hizmetin imkânları ve sınırlılıklarını belirtmeli ve çalışanların ya da kullanıcıların beklentilerini karşılamalıdır. Stratejik planlama şu özellikleri taşımalıdır: İhtiyaçların rutin gözden geçirmelerle önceden tespiti ve var olan hizmete ilginin artırılması, Planın amaçlarının gerçekleştirilmesi için bir zaman takviminin oluşturulması, Amaçların başarılması için bütçe, maliye ve insan kaynaklarının belirlenmesi, Planın geliştirilmesine izin veren esneklikler, Zamanlama planlaması içinde gözden geçirmelerin yapılarak ara raporların hazırlanması, Uygun ölçü birimleriyle performans sonuçlarını belirlemek, Çalışanların iş tanımlarının açıkça belirtilmesi, Finansal planlamanın açıkça belirtilmesi ve hesap verilebilirlik çerçevesinde uygulamalar yapılması, Ulusal ya da uluslar arası işbirliği çalışmalarının artırılarak kurum itibarının yükseltilmesi ve bu konuda bir amaç ortaya konulması, 2.4.1 Doğru İstihdam ve Personel Eğitimi Körlere yönelik hizmet veren kütüphaneler, kullanıcılarıyla doğru ve başarılı bir iletişim kurmak için birçok özelliğe sahip olmalıdır. Brazier, (2007:86) bu kütüphanelerin, liderlik vasıfları olan, motivasyonu yüksek ve hizmetin nitelik ve nicelik yönünden devamını sağlamak için gelişen teknolojik değişimi yakından takip eden ve uygulamaya geçiren yöneticilere ve personele ihtiyaç duyduğunu ifade etmektedir. 14
Kütüphanecilik mesleğinin gereklerini iyi bilen ve kullanıcılarının ihtiyaçlarının farkında olan personel bu alandaki boşluğu doldurmalıdır. Kütüphaneciler koleksiyonun özelliklerini doğru anlamak, kitapların organizasyonunu ve dağıtımını ve diğer içeriği iyi bilecek şekilde eğitilmelidirler. Kütüphanecilerin deneyimleri onlara kütüphane içeriği hakkında bilgi sahibi olmayı, güncel gelişmeleri takip edebilmeyi, bilgi ağlarını ve işleyişlerini bilmeyi sağlar. Modern kütüphaneciler bilgi teknolojileri ve sistemleri hakkında hatırı sayılır bilgiye sahip olduğunu belirten Johnson (2000:47), bu tecrübelerin profesyonel eğitimle ve karşılıklı deneyimlerin paylaşılmasıyla mümkün olabileceğini, birçok kütüphanecinin karmaşık sistemleri ve büyük bütçeli farklı hizmetleri başarıyla yürütmekte olduğunu ifade etmektedir. Bu eğitimler ve tecrübeler sayesinde körlere yönelik hizmetler veren kütüphaneler insan kaynakları ve planlanması hizmetini yerine getirmelidir. Bu alanda kendini yetiştirmiş ya da profesyonel olarak eğitim almış kütüphanecilerden aşağıda sıralanan şartları yerine getirmeleri beklenebilir (Johnson, 2000:47): Liderlik ve Motivasyon, Kamu kuruluşlarıyla ve özel kurumlarla verimli ilişkiler geliştirmek, Kütüphane politikasının planlama, gelişim ve yürürlüğe konması işlemlerini yerine getirmek, Diğer organizasyonlarla bir veri ağı kurmak ve devamını sağlamak, Finansal sorunların üstesinden gelmek, Kütüphane kaynaklarını ve personeli doğru yönetmek, Kütüphane sistemini planlamak ve geliştirmek, Kullanıcı arayüzlerini geliştirmek ve gelişen teknolojiyi takip etmek, Lobi ve tanıtım faaliyetlerini, pazarlama stratejilerini planlamak, Teknik konularda bilgi sahibi olmak, Elektronik yayıncılık ve sesli üretim konusunda bilgi sahibi olmak. 15
Eğitim personel gelişiminin en başta gelen amacı olmalıdır. Kütüphanedeki en değerli kaynak o kurumun sahip olduğu insan kaynağıdır. Bu kaynak, konudaki uzmanlığı, tecrübeyi ve kurumun tarihini bilmekle verimli olabilmektedir. Sonuç olarak; özel kurslar ve teknik konulardaki bilgilendirme eğitimlerinin haricinde hizmet içi eğitim ve ulusal ya da uluslar arası konferanslara katılım personel gelişimini sağlayan hayati konulardır (Fischer, 2003:37). Körlere yönelik hizmetler veren kütüphaneler için uluslar arası gelişmelerin takip edilmesi en gerekli şarttır. Kütüphaneler koleksiyonlarının ve kaynaklarının daha iyi tanıtılması ve hizmete sunulması için, okuyucularla iletişimlerinin daha yakın olması için eğitime tabi tutulmalıdırlar. Körlere hizmet veren kütüphanelerin birinci amacı bu kullanıcılara kaynaklarının en iyi şekilde sunulması için hizmet vermek ve bu hizmeti verirken de kullanıcıların özelliklerini öğrenerek onlara en uygun erişim imkânını sağlamaktır. Personel kaynak seçiminde zorlanan ve kendilerinden yardım istendiği her durumda yardıma hazır olmalıdır. Personel aynı zamanda gizlilik kurallarına riayet ederek okuyucularının kişisel bilgilerini ifşa etmemelidir. Bazı ülkeler profesyonel kütüphaneciler için bu konudaki etik kuralları belirlemişlerdir (Vitzansky, 1994:27). Vitzansky, (1994:28) Kütüphanecilik Bölümlerinin, öğrencilerini tüm kütüphane hizmetlerinde, engellileri, hizmetlerinin dışında bırakmamalarını sağlayacak eğitim programlarıyla desteklemeleri gerektiğini belirtmektedir. Tıbbi açıdan Bu insanların ne problemi var? sorusu yerine, kütüphane personeli, sosyal bir bakış açısıyla Hizmetlerimizden yararlanabilmeleri için bu kişilerin önündeki engelleri nasıl kaldırabilirim sorusuyla eğitilmelidirler. Görme engelli kişilerin sosyal hayata katılımı, kütüphanelerin sunmuş olduğu hizmetlerden faydalanmalarını engelleyen fiziksel, kültürel ve psikolojik engelleri ortadan kaldırmakla mümkündür. Bu da bu alanda öğrenci yetiştiren bölümlerin bu öğrencileri gerekli bilgilerle donatmaları ve kütüphanecilik hizmetlerinin verimli ve etkili bir şekilde kullanılmasını öğretmeleriyle mümkündür. Subaşıoğlu (2007) na göre müfredat programında yer alan derslere şu konuların eklenmesi uygundur: 16
İletişim: Psikoloji ve/veya sosyoloji: Etik ve Mesleki Sorumluluk: Kullanıcı Grupları ve Bilgi Hizmetleri: Bilgi Okuryazarlığı ve Yaşam boyu öğrenme: Bilgi ve İletişim Teknolojileri: Bilginin Organizasyonu: Bilgi Depolama ve Erişim: Derme Geliştirme: Veri Tabanları, Bilgi Ağları ve İnternet: Web Tasarımı: Halkla İlişkiler: Bilgi Hizmetleri Mevzuatı: Bilgi Merkezi Kurma ve Geliştirme: Körlere yönelik hizmet veren birçok kütüphane görebilen personelinin yanı sıra görmeyen personel de istihdam etmektedir. Bu alanda hizmet veren kütüphaneler bu kişilerin durumuna karşı hassasiyet göstermelilerdir. Görme engeli bulunmayan personel ya da gönüllüler görme engelli personelle ya da kütüphane kullanıcılarıyla nasıl çalışılacağı konusunda gerekli hassasiyeti göstererek, özel durumlarına saygı göstermelidir. Bu kültür yönetim kademesinde başlamalı ve şu aktivitelerle de desteklenmelidir : Duyarlılık Eğitimi Yönetim Kademesindeki Destek Görme Engelli Personelin Doğru Ekipmanla, Uygun Koşullarda Çalışması İçin Tahsisat Ayrılması 17
CNIB Kütüphanesi nde yeni bir personel işe başladığı zaman, gizlilik ve etik anlaşması imzalamak zorundadır. İntibak süreci aynı zamanda engelli personelin durumuna ilişkin duyarlılık eğitimini de içermektedir (McGrory, 2004:52). Kütüphanelerin kullanıcılarıyla doğru bir etkileşim için etik değerleri ve standartları belirlemeleri ve tüm personeli bu konuda bilgilendirmeleri hayati önem taşımaktadır. Personel kullanıcıların ihtiyaçları konusunda, yasal zorunlulukları hakkında ve gizlilik kuralları hakkında hassasiyet göstermelidirler. Kütüphane personeli görme engelli kullanıcıların görme engeli bulunmayan kullanıcılara göre bilgiye daha az ve zorlukla eriştiklerini akıllarından çıkarmamalıdır (Bruhn, 1993). 2.4.2 Gönüllü Okuyucuların İstihdamı ve Eğitimi Birçok ülkede körlere yönelik hizmet veren kütüphaneler insan kaynaklarını tamamlayıcı bir unsur olarak gönüllüler çalıştırmaktadır. Gönüllülerin çalışan personele göre oranları değişiklik göstermektedir. Bu gönüllüler genellikle sesli kitap üretiminde istihdam edilmektedir. Gönüllülerin kullanımı pozitif ve negatif değerler içerir. Gönüllüler belki de çok değerli olan zamanlarını ve emeklerini görme engelli kullanıcılar için harcayarak onların hayat kalitesini yükselterek aynı zamanda kurumun değerini de artırırlar (Johnson, 2000:47). Diğer taraftan ise gönüllülük esasına göre yapılan bir işte, kişiler bağımsız hareket edebilmekte ve kurum politikalarına uygun davranış göstermeyebilmektedirler. Gönüllülerle sağlam ve verimli bir ilişki kurmak aynı zamanda bir halkla ilişkiler sorunudur. Halkla ilişkiler temelinde uygun planlamalar yapılmalı ve hayata geçirilmelidir. Gönüllüler hakkında ne denirse denilsin onlar kurumun iş yükünün azaltılması ve işlemlerin hızlandırılması için hayati önem taşımaktadırlar. Gönüllüler uygun becerileri olan kişiler arasından özenle seçilmelidir (Pitts, 2004:28). Gönüllülerin istihdamı yüzyüze görüşme yöntemi kullanılarak güvenilir bir mülakat 18
sonucunda, şeffaf bir seçim süreciyle belirlenmelidir. Kütüphanenin ihtiyacı olan alandaki eksikliklerin tamamlanması için karşılıklı bir iyi niyet ortamının sağlanması zorunludur (Taylor, 2004:58). Gönüllülere yönelik olarak bir zaman planlaması ve iş bölümü yapılmalı ve bunlara uymaları istenmelidir. Aynı zamanda yapmış oldukları iş tanımlanmalı ve bu alanda uymak zorunda oldukları kurallar da anlatılmalıdır (Pitts, 2004:28). Kullanıcılar kütüphane hizmetinin odak noktalarıdır. Kullanıcıların ihtiyaçları en öncelikli konu olmalıdır. Gönüllülerin okumayı istedikleri kitaplar değil kullanıcıların dinlemeyi istedikleri kitaplar seçilmelidir. Kütüphanedeki üretim döngüsüne katılan gönüllülerin eğitim programlarının geliştirilmesi önemlidir. Eğitim yılın belirli dönemlerinde tekrar edilmeli ve gönüllülerin eksiklikleri belirlenerek bu eksikliklerin giderilmesi hususunda programda gerekli düzenlemeler yapılmalıdır. Aynı zamanda gönüllülerin teşviki ve hizmetin devamı için ödüllendirme sisteminin de devreye sokulması verimlilik açısından oldukça faydalı olmaktadır (Kaula, 2004:325). 2.4.3 Sağlıklı ve Güvenli Bir Çalışma Ortamının Oluşturulması Gönüllülerin ve personelin güvenli ve sağlıklı bir ortamda çalışmaları temel alınmalı ve bu durumun üretim aşamasında büyük avantajları olduğu unutulmamalıdır. Bu durum aynı zamanda okuyucuları da pozitif etkileyecektir. Fischer (2003:42) a göre bu çalışmalar şunları içermelidir: Ergonomik ve kullanışlı mobilyalar ve teknik ekipmanlar tercih edilmelidir. Bunların seçimi üretimi olumlu etkileyecektir. Çalışma yerleri ve sistem düzenli aralıklarla kontrol edilmeli ve kişilerin moralleri yükseltilmelidir. Yeni uyarlanabilir ekipmanlar ve gelişmeler kullanıcıların ihtiyaçları doğrultusunda ya da ilerici bir bakış açısıyla takip edilmeli ve bir farkındalık yaratılmalıdır. 19
2.5 KOLEKSİYON GELİŞTİRME Kütüphanelerin sahip oldukları ve hizmete sundukları kaynaklar onların misyonunu yansıtması açısından kütüphanelerin en değerli materyalleridir. Bir koleksiyon oluştururken kültürel, ekonomik, demografik farklılıkların göz önüne alınması ve bunlara yönelik ihtiyaçların karşılanması önem arz etmektedir. Diğer kişiler gibi görme engelli kişiler de okuma ihtiyaçları bakımından aynılık gösterirler fakat onların da kaynak seçimleri değişik olabilmektedir. Görme engelliler, çocuk ve gençlik kitaplarını da içeren her yaşa hitap eden eğitim kitaplarını, kurs kitaplarını, popüler materyalleri içeren bir koleksiyonu istemektedirler. Preer (1994:8) a göre her koleksiyon devamlı olarak büyüyen ve değişen bir organizmadır. İyi seçilmiş kaynaklar bu koleksiyondaki diğer eserlerin de değerini artırır. Bir kaynak hiçbir zaman diğerlerinden izole edilemez, o diğerleriyle bağlantılıdır. Bilgi çağında internetin ve elektronik yayımcılığın gelişmesiyle birlikte hangi koleksiyonun oluşturulacağı, hangisine erişileceği ve hangisinin kullanılacağı gibi unsurlar değişmektedir. Bütün kaynakların raflara konularak hizmete sunulması dönemi geride kalmıştır. Kütüphane içeriğine internet web siteleri ve diğer dijital ortamlar sayesinde uzaktan erişim mümkündür. CNIB kütüphaneleri dijital bilginin saklanmasının çok değişik yolları olduğuna dikkat çekmektedir (CNIB, 1999:6). Dijital kütüphaneleri diğerlerinden ayıran en önemli özellik bu bilgilerin sadece bir fiziksel ortama bağlı kalmamalarıdır. Bu bilgilere kullanıcıya geniş bir erişim sağlayan internetteki arama motorları sayesinde ulaşılabilir. Bu işlem sonucunda kütüphanenin sahip olduğu kaynaklardan çok daha fazlasına erişmek için sanal bir veri tabanı da oluşmuş olur. Bu dönüşümde şu kriterler oldukça etkili olmuştur (IFLA, 2005:54) Yetişmiş insan unsurunun sağlanması, Yenilikçi (reformcu) yönetim anlayışının sağlanması, Gerekli elektronik donanım desteğinin sağlanması, Fiziksel yapı (bina) desteğinin sağlanması, 20
Teknoloji desteğinin sağlanması, Internet bağlantılı ana bilgisayar (server) / servis sağlayıcı desteği, Bilgisayar ağ (network) desteği, Terminal (LAN: Local Area Network) desteği, Sistemin kesintisiz (UPS) çalışmasının sağlanması desteği, Güçlü ve sorunsuz bir bilgisayar işletim sistemi ve program desteği, Web desteği. Görme engelliler için bir koleksiyon oluşturma ulusal kültür politikasıyla da bağlantılı olmalı aynı zamanda bu politikaya da hizmet etmelidir. 2.5.1 Koleksiyon Geliştirme Politika ve Planları Bu politikalar kütüphane stratejilerini tanımlayarak kütüphane içeriğinin seçimi, bakımı ve gelişimini dikkate alarak oluşturulmalıdır. Birçok kütüphanenin görme engelli kişilere yönelik olarak koleksiyon geliştirme politikaları mevcut değildir. İngiltere de yapılan bir araştırma göstermiştir ki kütüphanelerin sadece %15 inin koleksiyon seçimiyle ilgili olarak hazırladıkları ve yazılı hale getirdikleri bir politikaları vardır (Kinnell, 2000:15). İsveç Parlamentosu ndan 1981 de geçen bütçe kanununa göre ülkede basılan kitapların %25 i konuşan kitaplık şeklinde görme engelli kullanıcılara göre düzenlenecektir (IFLA, 2007a:85). Koleksiyon geliştirme planları minimum periodları kapsayacak şekilde hazırlanmalıdır. Kaynaklar bu plana göre seçilmeli ve buradaki amaçlar dâhilinde hizmete sunulmalıdır. Bu plan kaynağın seçimini, türünü, formatını, arşivleme metodunu ve ayıklama işlemlerini içermelidir. (IFLA, 2005:32) Koleksiyon geliştirme planı kullanıcılarına ifade edilen taahhütleri yerine getirmelidir. Kütüphanedeki herkes diğer bölümleri de düşünerek planın amacına uygun olarak işlemesi konusunda haberdar olmalıdır. 21
2.5.2 Kaynakların Seçim Kriterleri Her bir kütüphane materyal seçimi konusundaki kriterlerini ortaya koymalıdır. Bu işlem kullanıcıların ihtiyaçlarını yansıtmalıdır. UNESCO Halk Kütüphaneleri Manifestosu, kütüphanelerin herhangi bir ideolojik, politik ya da dini sansür uygulamamaları gerektiğini belirtmektedir (IFLA/UNESCO, 1994). Bu elbette ki görme engellilere hizmet veren kütüphaneler için de uygulanabilir bir kuraldır. En öncelikli olarak uygulanması gereken şey ise koleksiyon için seçilen kaynakların dermede olup olmadığına bakılmasıdır. Kaynak istenilen formatta daha önce üretilmişse bu kaynağı tekrar üretmek ya da satın almak oldukça gereksiz ve hem kullanıcılar hem de kütüphaneler için pahalı bir işlemdir (Sunrich, 2006:55). Kaynakların seçiminde kütüphanenin, çalışanların ya da gönüllülerin kendi görüşlerinin dayatılması gibi bir durum söz konusu olmamalıdır. Görme engelli kullanıcıların ihtiyaçları en başta gelen unsur olmalıdır. Kütüphane dermesine herhangi bir kaynak ekleneceği zaman ya da yeni bir eser oluşturulacağı zaman okuyucuların istekleri sık sık sorulmalı, analiz edilmeli ve ona göre hareket edilmelidir. Profesyonel seçim aynı zamanda, yayıncıların kataloglarının incelenmesini, uzmanlarla istişare edilmesini, uzman yazarlarla görüşülmesini, edebiyat ve fikir dergilerinin incelenmesini de içermelidir (IFLA, 2005:58). Engeli yüzünden okuyamayan insanların erişilebilir içeriğe ulaşamaması önemli bir sorundur. Long (1993:380) a göre birçok gelişmiş ülkede basılı kaynakların ancak %3-5 i uygun formattadır. Görme engellilere hizmet veren kütüphaneler kişisel ve toplumsal ihtiyaçların karşılanmasını hedefleyerek her yıl dermelerine yeni kaynaklar eklemeye çalışmaktadır. Koleksiyona kitap ekleme genel nüfusun ihtiyaçlarının karşılanması hususunda gerekli standartları taşımalıdır. Görme engelli insanların okuma gereksinimleri genel nüfustan fazla bir fark 22
göstermemektedir. Görme engelliler genelde halk kütüphanelerinde bulunan kitaplara gereksinim duymaktadır. Kütüphaneler erişilebilir koleksiyonlarını geliştirmek ve içeriklerini görme engelliler için yenilemelidir. Braille, sesli kitap, elektronik kitap, hem basılı ve hem de Braille olarak hazırlanan kitaplar bu hizmeti kullanan okuyucuların isteklerini ve ihtiyaçlarını yansıtmalıdır (Kaula, 2004:330). Görme engelli kullanıcılarına kısıtlı kaynaklar sunan kütüphaneler açısından koleksiyonlarını genişletmek ve büyütmek için diğer kütüphanelerden ya da kişilerden gelen hediye ve bağışlar büyük önem arz etmektedir. Bununla birlikte kütüphaneler bu hediye ya da bağışları kullanıcıları için değersiz ve gereksiz olduğunda reddetme hakkına da sahiptir. Bağışlanmış materyali kabul etmeden önce bağışla ilgili şartlar açık bir şekilde belirlenmelidir (Owen, 2007:820). Kütüphaneler her zaman alınan materyali koleksiyon geliştirme politikasına uygun olarak; atmak, geri çekmek ya da istediği gibi değerlendirmek hakkını saklı tutmalıdır. 2.5.3 Koleksiyonun Organizasyonu ve Kataloglanması Web sitelerini ve uzaktan erişimi de içeren kütüphane koleksiyonu, format, konu ve kategori bakımından sınıflandırılmalı ve organize edilmelidir. Bu katalog kütüphaneye gelemeyen kullanıcıların kitaplarını bağımsızca seçip rastgele kitap okuyabilecekleri bir şekilde internette yer almalıdır (Peters, 2006:25). Elektronik kataloglar aynı zamanda envanterin ve demirbaşın korunmasına da yardımcı olur. Koleksiyon MARC gibi uluslar arası alanda kabul edilen kurallara ya da ulusal bibliyografik standartlara göre kataloglanmalı ve sınıflandırılmalıdır. Bu standartlar sadece diğer kataloglara erişim imkânı sağlamaz. Bu standartlar aynı zamanda sistemler arasında değişimi de mümkün kılar (Sunrich, 2006:38). Etkili bir kataloglamanın olmadığı kütüphaneler katalog desteği sağlamak için bu alanda etkin olan diğer kütüphanelerle işbirliği yapmalıdır. 23
Görme engellilere hizmet veren kütüphaneler bibliyografik kayıtlarını ulusal ya da bölgesel toplu kataloglara da sokmalıdır. Bu bilgileri yayınlamak kütüphanenin sahip olduğu değerlerin, kullanıcılar nerede olurlarsa olsunlar daha geniş bir kitleye sunulması anlamını taşımaktadır. Kongre Kütüphanesi alternatif formattaki eserleri için toplu bir katalog oluşturmuştur (Lovejoy, 1983). Birçok önemli görme engelliler kütüphanesi kütüphanelerarası ödünç verme işlemlerini kolaylaştırması için bu katalogu desteklemiştir. IFLA da bu katalogu desteklemiş ve görme engelli kullanıcıları için kaynak oluşturan kütüphaneleri teşvik etmiştir. Bu katalog aynı zamanda CD-ROM şeklinde de bulunmaktadır. Günümüz dünyasında birçok görme engelli kişi, bilgisayar okuryazarıdır ve işyerlerinden ya da evlerinden kütüphane hizmetlerine ulaşmaya alışmışlardır. Çevrimiçi kataloglar kullanıcılarına uygun teknolojileri kullanarak bağımsız bir erişim sağlar. Bu sayede kullanıcılar ve koleksiyon arasında bir bağlantı kurularak büyük bir memnuniyet yaratılmaktadır. 2.5.4 Diğer Koleksiyonlarla Bağlantı Koleksiyon oluşturmak diğer kütüphanelerle ortaklığı gerektirmektedir. Owen ( 2007:827) a göre kütüphane dermesinde olmayan körlerle ilgili alternatif formattaki eserlere diğer koleksiyonlardan erişilmesi hususunda gerekli adımlar atılmalıdır. Bu sayede elektronik ortamda bir bağlantı oluşturularak bibliyografik kayıtların katalog bilgilerine standart bir şekilde ulaşılması da sağlanabilir. 2.5.5 Web Sitesi İnternet, kullanıcılarına düzenlenmiş içeriğe erişim imkânı sunmaktadır. Fakat bununla birlikte web sitesindeki elektronik ortam kusurlu, hatalı, değiştirilmiş bilgiler de verebilir. Bu içerik kullanıcılara sunulmadan önce dikkatli bir şekilde incelenmeli ve ondan sonra hizmete sunulmalıdır. Johnson (2000:52) a göre internetteki kütüphane koleksiyonunun oluşturulması bu işte uzmanlaşmış, web 24