Türkiye deki Belediyeler için Stratejik Atık Yönetim Planı Hazırlama Kılavuzu Son versiyon 15.07.2013, güncelleme 30.09.2013 Yazarlar Nils Lundkvist Carl-Lennart Åstedt 1
Giriş Stratejik Atık Yönetim Planı, bir bölgenin ya da belediyenin atık yönetimi ve bertarafına ilişkin uzun vadeli bir vizyonu tartışmak ve ortaya koymak için etkin bir yöntemdir. Aynı zamanda, vizyonda tanımlanan hedeflerin yerine getirilmesi için kısa vadeli yöntemler sunmanın da etkin yöntemidir. Belediye Başkanları için Önsöz/Giriş Bu kılavuz, Türkiye deki belediyelerde, daha sürdürülebilir çevre için siyasi ve teknik başarıları desteklemek amacıyla oluşturulmuştur. Siyasi hedefler varsa ve oluşturulmuşsa, vaad edilen hedeflere ulaşmak için vatandaşların onayını almak gereklidir. Vatandaşlar ve diğer paydaşların onayının alınması, uygulamayı kolaylaştırır ve daha iyi sonuçlar yaratır. Bu kılavuz, belediyenin siyasi kademesinin, atık yönetiminde en önemli yerel hedeflere yönelmesini kolaylaştıracaktır. Kılavuzun amacı, belediyenin siyasi kademesi ve yöneticilerine, belediyenin çevre sorunlarıyla mücadele etmesinin yanı sıra, belediyenin gelişmesi ve atık yönetiminin daha iyi biçimde yürütülmesinde kullanabilecekleri araçları sağlamaktır. Çözüm örnekleri arasında, atıktan elektrik üretilmesi, gıda atıklarından biyo-yakıt üretilmesi, atıkların çevreye etkisinin azaltılması, ve hava ve toprak kirliliğinin azaltılmasını sayabiliriz. Projenin doğru yönde başlatılması ve düzenlenmesi, belediyelerin atık sorunlarına yaratıcı ve gerçekçi çözümler bulunmasında kritik önem taşır. Yöneticiler, memurlar ve ilgilenen diğer okuyucular için Önsöz/Giriş Kılavuzun kapsamı, etkin ve sürdürülebilir atık yönetimi oluşturulmasına yönelik ulusal, bölgesel ve yerel siyasi hedeflerin gerçekleştirilmesini kolaylaştırmaktır. Bu kılavuz, planlama, uygulama, izleme ve gözden geçirme için yapısal bir plan oluşturma araçları sağlar. 2
İçindekiler Stratejik Atık Yönetim Planı Hazırlama Kılavuzuna Giriş... 4 Atık Yönetiminin Planlanması... 4 Stratejik Atık Yönetim Planı Hazırlama Süreci... 6 Bölüm 1: Atık Yönetimi ve Bertarafını Etkileyen Mevzuat... 8 Bölüm 1.1 Ulusal mevzuat... 8 Bölüm 1.2 Bölgesel mevzuat... 8 Bölüm 1.3 Yerel mevzuat... 9 Bölüm 2: Stratejik Atık Yönetim Planları bakımından Atık Yönetiminde Mevcut Durum... 10 Bölüm 2.1 Ulusal durum...10 Bölüm 2.2 Bölgesel durum...10 Bölüm 2.3 Yerel (Büyükşehir düzeyinde) durum...10 Bölüm 2.4 Yerel (Belediye düzeyinde) durum...11 Bölüm 3: Siyasi ve Teknik Vizyonlar... 12 Bölüm 3.1 Mevcut uzun vadeli vizyonlar veya hedefler...13 Bölüm 3.2 Yeni uzun vadeli vizyonlar veya hedefler...13 Bölüm 3.3 Mevcut kısa vadeli yerel vizyonlar veya hedefler...14 Bölüm 3.4 Yeni kısa vadeli yerel vizyonlar veya hedefler...14 Bölüm 4: Kısa ve Uzun Vadeli Hedeflere Ulaşma Yöntemleri... 15 Bölüm 5: Önceki Bölümlerde Belirlenen Hedeflerin Değerlendirilmesi ve Takibi... 19 Bölüm 5.2 Bölüm 3 te belirlenen hedefleri değerlendirmek ve takip etmek için zaman çizelgesi...20 Bölüm 5.3 Stratejik Atık Yönetim Planı revizyonu için zaman çizelgesi...21 Bölüm 6 Faydalı İnternet Siteleri ve Yayınlar... 22 Bölüm 6.1 İlave bilgiler...22 3
Stratejik Atık Yönetim Planı Hazırlama Kılavuzuna Giriş Atık Yönetiminin Planlanması Katı Atık Yönetim Planı, siyasetçiler, vatandaşlar, STK lar ve memurların ortaya koyduğu strateji ve vizyon; atık yönetimini düzenleyen mevzuat; atık toplama, geri dönüşüm ve işleme gibi pratik atık yönetimi unsurlarını tanımlamak, planlamak ve aralarındaki etkileşimi düzenlemek için bir araçtır. Bu kılavuz, anılan planı hazırlamak için gerekli adımları ve içeriği ortaya koymaktadır. 4
Atık yönetim planları niçin yapılmalıdır? Stratejik Atık Yönetim Planı ndaki hedef kitle kimdir? (Hedef kitle örnekleri: Belediye başkanları, siyasi karar alıcılar, Atık Yönetimi İdaresi, Belediye deki vatandaşlar vs.). Stratejik Atık Yönetim Planı, yerel atık yönetim planları ve Yıllık İş Planı/Uygulama Planı sürdürülebilir atık yönetiminin başarılmasında kilit rollere sahiptir. Planın amacı, bugün ve gelecek yıllara ait atık yönetimi ve atık bertaraf seçenekleri için bir çerçeve oluşturmaktır. Atık yönetim planları, atık yönetimi alanındaki politika ve hedeflerin yerel ve ulusal düzeyde başarılmasında önemli araçlardır. Bu nedenle bu planlar, hem Belediye Başkanını hem de ilgili Belediyenin bu alandaki yapmak istediklerini destekler. Atık yönetim planları, atık özelliklerinin ve atıkların yönetilmesine yetecek kapasitenin belirlenmesinde önemli araçlardır. Atık yönetim planları gerçekçi teknik tedbirlerin tanımlanması, takip ve kontrol edilmesi için önemli araçlardır. Atık yönetim planları, yerel düzeyde atık toplanması ve bölgesel atık bertarafına ilişkin mevzuat alanında ulusal kanunların eksiklikleri hakkında, ulusal düzeyde karar makamları ile diyalog kurmak için önemli ve yararlı araçlardır. Atık yönetim planları, sürdürülebilir bir gelecek sağlamak için, atık yönetiminin finanse edilmesi ve bu alana yatırım yapılmasına ilişkin gereklerin ortaya konulması açısından önemlidir. Ulusal mevzuat, nüfusu 50.000 in üzerinde olan belediyeler için bu planların yapılmasını zorunlu kılmaktadır. 5
Stratejik Atık Yönetim Planı Hazırlama Süreci Stratejik Atık Yönetim Planı yaklaşımını gösteren şema. Günlük çalışma aracı olabilmesi için, Atık İdaresi nin, Stratejik Atık Yönetim Planı ndaki vizyon ve politikaları detaylı hedefler haline ve bu hedefleri de bir İş Planı/Uygulama Planı haline getirmesi gerekir. Genellikle, İş Planı/Uygulama Planı nın operasyonel ömrü bir yıldır. İş Planı/Eylem Planı/Uygulama Planı normalde her yıl revize edilir. 6
Kılavuzun müteakip bölümlerinde, plan içerisinde ele alınması gereken farklı bölümler gösterilmektedir. Ayrıca, bir bölümün içeriğiyle ilgili örnekler vermektedir. İçeriğin doldurulmasına hazırlık olarak, her bölümdeki kısa sorular tartışılmalı, değerlendirilmeli ve cevaplanmalıdır. Bölümler, bir tür kontrol listesi olarak kullanılabilir ama eksiksiz bir liste değildir. Elbette daha fazla soru bulunabilir ve plan içerisinde bu sorular bazı belediyeler açısından ve belirli atık türleri açısından ayrı ayrı ele alınmalıdır. 7
Bölüm 1: Atık Yönetimi ve Bertarafını Etkileyen Mevzuat Bölüm 1.1 Ulusal mevzuat Atık yönetimi alanında ulusal vizyon ve politikalar üzerinde etkisi olan mevzuatı tanımlayın. Yalnızca, mevzuatın nerede bulunacağına ilişkin referans listesi ve geri dönüşüm, üretici sorumluluğu hakkında kanunlar, tüzükler, kararnameler; atık nakli hakkında yönetmelikler; atık işleme tesislerinin inşası ve işletilmesi hakkında kararnamelerin başlıklarını verin. Geri dönüşüm, üretici sorumluluğu hakkında kanunlar, tüzükler, kararnameler; atık nakli hakkında yönetmelikler; atık işleme tesislerinin inşası ve işletilmesi hakkında kararnamelerin ayrıntılı ve eksiksiz metinleri, Stratejik Atık Yönetim Planı nın ekine konulmalıdır. Bu ekler, daha geniş ve eksiksiz bilgi edinmek isteyen okuyucular içindir. Stratejik Atık Yönetim Planı nın anlaşılması bakımından, en önemli vizyon ve hedefleri mevzuata bakarak tanımlamak yararlı olacaktır. Ulusal mevzuat hakkındaki Bölüm bir sayfayı geçmemelidir. Durum Tespiti için Tavsiyeler Türkiye de ulusal atık yönetim planı mevcuttur. Daha fazla bilgi Çevre ve Orman Bakanlığı İnternet sitesinden temin edilebilir. Ulusal mevzuatı incelediğinizde sormanız gereken önemli sorular şunlardır: Yerel ve bölgesel düzeydeki sorumluluklar nelerdir? Belediyelerin atık planlama materyali ve dokümanlarını hazırlamaları için süre sınırı var mıdır? Planın onaylanması için belirlenen adımlar var mıdır? Üretici sorumlulukları hakkındaki kanun yerel durumu ve planlamayı ne şekilde etkiler? Ulusal mevzuat, atıkları en iyi biçimde yönetmeye yeterli midir? Örneğin, atık depolama alanlarının kötüye kullanılmasını önleyen idari bir sistem ve mali veya teknik düzenlemeler var mıdır? Bölüm 1.2 Bölgesel mevzuat Atık yönetimini etkileyen, bölgesel vizyon ve politikaları ortaya koyan bölgesel mevzuatı tanımlayın. Büyükşehir Belediyeleri atık bertarafından sorumludur ve atık yönetimi için bazı zorunlu ruhsatları vermektedir. Mevcut bölgesel tüzükler ve kararnameler nelerdir? Yalnızca, mevzuatın nerede bulunacağına ilişkin referans listesi ve kanun, tüzük, kararnamelerin başlıklarını verin. 8
Stratejik Atık Yönetim Planı nın anlaşılması bakımından, en önemli vizyon ve hedefleri bölgesel mevzuata bakarak tanımlamak yararlı olacaktır. Bölgesel mevzuat hakkındaki Bölüm bir sayfayı geçmemelidir. Bölgesel mevzuatı incelerken sormanız gereken en önemli sorular: - Vizyon ve politikaları gösteren konuşmalar, yazılı belgeler veya diğer mevcut belgeler nelerdir? - Büyükşehir belediye başkanının şimdiki ve gelecekteki atık yönetimi vizyonu nasıl bir bölgesel vizyondur? - Bu vizyon ve politikaların hukuki, siyasi ve vatandaş nezdinde meşruiyeti var mıdır? Bölüm 1.3 Yerel mevzuat Mevcut yerel tüzükler ve kararnameler nelerdir? Belediyenin atık yönetimine ilişkin vizyon ve politikalarını etkileyen ve belirleyen belediye mevzuatını tanımlayın. Yalnızca, mevzuatın nerede bulunacağına ilişkin referans listesi ve kanun, tüzük ve kararnamelerin başlıklarını verin. Stratejik Atık Yönetim Planı nın anlaşılması bakımından, en önemli vizyon ve hedefleri belediye mevzuatına bakarak tanımlamak yararlı olacaktır. Belediye mevzuatı hakkındaki Bölüm bir sayfayı geçmemelidir. Yerel mevzuatı incelerken sormanız gereken en önemli sorular: - Vizyon ve politikaları gösteren konuşmalar, yazılı belgeler veya diğer mevcut belgeler nelerdir? - Belediye başkanının şimdiki ve gelecekteki atık yönetimi vizyonu, nasıl bir belediye vizyonudur? - Tüzüklere veya belediye meclisi direktiflerine göre tüm sorumluluklar açık ve net biçimde ifade edilmiş ve güncel midir? - Bu vizyon ve politikaların hukuki, siyasi ve vatandaş nezdinde meşruiyeti var mıdır? 9
Bölüm 2: Stratejik Atık Yönetim Planları bakımından Atık Yönetiminde Mevcut Durum Bölüm 2.1 Ulusal durum Ülkenizde atık yönetiminin nasıl düzenlendiğine ilişkin durumu kısaca tanımlayın. Bu tanımlama, atık yönetimi organizasyonu hakkında genel bir çizim içermelidir. Atık yönetimi kapsamında atıkların toplanması, nakli, bertarafı, geri dönüşüm, mevzuat, eğitim ve bilgilendirme, geliştirme ve bu alanda ruhsatların verilmesinden kim sorumludur? (Çok kısa biçimde genel olarak tanımlayın. Azami 2-3 sayfa). Bu tanımlama ve çizim, üç kısımdan oluşmalıdır: Belediye Katı Atıkları Ticari Atıklar Geri Dönüşüm Bölüm 2.2 Bölgesel durum Bölgesel düzeyde atık yönetiminin nasıl düzenlendiğini ve yerel atık yönetimi üzerindeki etkisini genel olarak kısaca tanımlayın. Bu tanımlama, atık yönetimi organizasyonu hakkında genel bir çizim içermelidir. Atık yönetimi kapsamında atıkların toplanması, nakli, bertarafı, geri dönüşüm, bölgesel mevzuat, eğitim ve bilgilendirme, geliştirme ve bu alanda bölgesel ruhsatların verilmesinden kim sorumludur? (Çok kısa biçimde genel olarak tanımlayın. Azami 2-3 sayfa). Bu tanımlama ve çizim, üç kısımdan oluşmalıdır: Belediye Katı Atıkları Ticari Atıklar Geri Dönüşüm Bölüm 2.3 Yerel (Büyükşehir düzeyinde) durum Büyükşehir belediyesi düzeyinde, atık yönetimi sisteminin güncel durumunu genel olarak ancak kısa biçimde tanımlayın. Bu bölüm, hacim/miktar/atık türleri, atıkların kim tarafından toplandığı ve taşındığı, atıkların nerede nasıl bertaraf edildiği vs. ile ilgili siyasi, teknik tanımlamalar ve istatistiksel bilgileri verir. Bu tanımlama, atık yönetimi organizasyonu hakkında genel bir çizim içermelidir. Atık yönetimi kapsamında atıkların toplanması, nakli, bertarafı, geri dönüşüm, büyükşehir mevzuatı, eğitim ve bilgilendirme, geliştirme ve bu alanda ruhsatların 10
verilmesinden kim sorumludur? (Çok kısa biçimde genel olarak tanımlayın. Azami 2-3 sayfa). Bu tanımlama ve çizim, üç kısımdan oluşmalıdır: Belediye Katı Atıkları Ticari Atıklar Geri Dönüşüm Detaylı istatistiksel bilgiler, detaylı teknik tanımlar vs. ayrı bir ek halinde verilebilir. Diğer önemli sorular: Atıkları tanımlama ve sınıflandırmanın uygun yolu nedir? Belediye sınırları içerisinde ne tür atıklar ortaya üretilmektedir? Atığı üretenin kim olduğuna bakılmaksızın, tüm önemli atıklar belirtilmelidir. Stratejik Atık Yönetim Planı nda atığın her türü belirtilmelidir. Mevcut istatistiksel bilgiler ve sınıflandırma güvenilir midir? Bölüm 2.4 Yerel (Belediye düzeyinde) durum Belediye düzeyinde, atık yönetimi sisteminin güncel durumunu genel olarak ancak kısa biçimde tanımlayın. Bu bölüm, hacim/miktar/atık türleri, atıkların kim tarafından toplandığı ve taşındığı, atıkların nerede nasıl bertaraf edildiği vs. ile ilgili siyasi, teknik tanımlamalar ve istatistiksel bilgileri verir. Bu tanımlama, atık yönetimi organizasyonu hakkında genel bir çizim içermelidir. Atık yönetimi kapsamında atıkların toplanması, nakli, bertarafı, geri dönüşüm, belediye mevzuatı, eğitim ve bilgilendirme, geliştirme ve bu alanda ruhsatların verilmesinden kim sorumludur? (Çok kısa biçimde genel olarak tanımlayın. Azami 2-3 sayfa). Bu tanımlama ve çizim, üç kısımdan oluşmalıdır: Belediye Katı Atıkları Ticari Atıklar Geri Dönüşüm Detaylı istatistiksel bilgiler ve detaylı teknik tanımlar vs. ayrı bir ek halinde verilebilir. Diğer önemli sorular: Atıkları tanımlama ve sınıflandırmanın uygun yolu nedir? Belediye sınırları içerisinde ne tür atıklar ortaya üretilmektedir? Atığı üretenin kim olduğuna bakılmaksızın, tüm önemli atıklar belirtilmelidir. Stratejik Atık Yönetim Planı nda atığın her türü belirtilmelidir. Mevcut istatistiksel bilgiler ve sınıflandırma güvenilir midir? 11
Bölüm 3: Siyasi ve Teknik Vizyonlar Belediyede atık yönetimi ve çevre hedefleri konusunda alınmış mevcut siyasi ve teknik kararları tanımlayın. Aynı zamanda, atık yönetiminin geleceğine ilişkin yeni yerel siyasi vizyon ve hedefleri de tanımlayın. Vizyon ve hedefleri tespit etme ve tanımlama prosedürü, ulusal, bölgesel ve yerel düzeylerdeki mevzuatın incelenmesini ve buna ek olarak belediye başkanı ve başkanlık makamının girdilerinin alınmasını içerir. Vizyon ve politikaları gösteren konuşmalara, yazılı belgelere veya diğer mevcut belgelere bakın. Ayrıca, diğer paydaşların Stratejik Atık Yönetim Planı nda ortaya konulmuş vizyon ve hedeflere katkıda bulunabilmesi son derece önemlidir. Rafa kaldırmak üzere masa başı ürünü olarak adlandırılabilecek planlar hazırlamak, kurumsal kaynakların kötüye kullanılması anlamına gelmektedir. Böylesi hazırlanmış bir plan, faydalı bir yönlendirme planı olmayacaktır ve bir belediyenin refahını desteklemeyecektir. Belediye başkanı ve başkanlık makamı, atık yönetiminden sorumlu birimin, planlama sürecine başlarken cevaplaması gereken çok önemli sorular vardır: - Sürdürülebilirlik konusunda belediyenin en önemli 2-3 sorunu nelerdir? - Yerel atık yönetimi konusunda belediyenin en önemli 2-3 sorunu nelerdir? - Ulusal, bölgesel ve/veya belediye düzeyinde görülen atık yönetimi sorunları nelerdir? - Atık yönetiminin daha iyi biçimde yürütülmesi eş zamanlı olarak belediyenin diğer sorunlarını çözebilir mi? (Örneğin atık sorunlarının çözülmesi ve otobüsler için biyogaz elde edilmesi, şehirde daha iyi hava kalitesinin elde edilmesi ve nihai olarak iklim sorunlarının desteklenmesi gibi)? Birden fazla sorunu çözebilecek atık yönetimi çözümleri bulmak yaratıcı ve zorlu bir görevdir. Bu nedenle hem kurum içi hem de kurum dışı paydaşların planlama sürecinin en erken aşamasından itibaren devreye sokulması gerekir. Bu strateji sayesinde, fikirlerin uygulanması daha kolay olabilir. Aynı nedenden dolayı, örneğin imar birimi, belediye şirketleri gibi belediye teşkilatındaki diğer stratejik birimlerin de sürece dahil edilmesi ve onaylarının alınması kuvvetle tavsiye edilir. - Atık toplama, nakliye veya bertarafı için gerekli teknik tesisler, genellikle önemli yatırımların yapılmasını gerektirir. Atık idaresi ve belediye yönetimi, başlangıçtan itibaren teknik çözümler, tesis alanları ve tesis finansmanı vs. konularında diğer belediyelerle işbirliği yapmayı değerlendirmelidir. - Atık idaresi ve belediye yönetimi, ulusal düzeyde çözülmesi gereken atık yönetimi sorunlarını tanımlayabilir. En önemli tavsiye bir sürece başlarken belediye başkanı ve başkanlık makamının durum hakkında daha fazla bilgi ile yola çıkmasını sağlamaktır. Bu bilgiler, ulusal mevzuata uyum sağlayacak şekilde düzenlemeler yapma imkanı getirir. Bunlara ek olarak, bu vizyonlar seminerler veya çalışma ziyaretleriyle tanımlanabilirler. 12
Planlama süreci ve kamuya danışma konusunda yorumlar. Her ülke ve belediyenin; fiili çevre şartlarını, çevre politikalarının etkinliğini ve çevresel bilgilerin değerlendirilmesini sağlayacak çevre verilerinin toplanması ve yayımlanmasına ilişkin organize sisteminin olması önemlidir. Çevre, büyük oranda refah sisteminin bir parçası olarak görüldüğünden, yerel düzeyde kurulmuş farklı teknik sistem için güven yaratılması önemlidir. Önemli unsurlardan bir tanesi de vatandaşların çevre bilgilerine serbest erişimini sağlamaktır. Bu aynı zamanda, bir toplumdaki herkesin farkındalığının arttırılması amacıyla sürekli eğitimin bir parçası olacaktır. Planlama süreci kapsamında, vatandaşlardan, farklı kurumlardan, sanayi kesiminden ve diğer belediyelerden çeşitli tecrübelerin toplanmasını sağlayacak bir sürecin oluşturulması önemlidir. İlk aşamadan itibaren STK ların devreye sokulması kapsamında, çevreyle ilgili tüm önemli politika ve programlarla ilgili vatandaşların görüşlerinin alınması önemlidir. Bu şekilde, yeni teknik tesislerin kurulması için onaylar daha sorunsuz biçimde alınabilir. Stratejik Atık Yönetim Planı nın çevre etki değerlendirmelerinin yapılması, STK lara güven vermede önemli bir araç olabilir. Çağdaş atık yönetimine yönelik çözümün bir parçası olabilecek bir yerel çevre sektörünün oluşmasını desteklemek için, çevre sektörü temsilcilerini dahil ederek, çözümleri uygulamaya hazır olmalarını sağlamak önemlidir. Çiftçiler de önemli paydaşlardır. Şehir ile tarım kesimi arasındaki sirkülasyon sürecinde, geri dönüştürülmüş temiz organik ürünlerin müstakbel alıcıları olabilirler. Belediyeler, bölgesel kurumlar (örneğin, büyükşehir düzeyi) ve atıkların nihai bertarafından sorumlu diğer kuruluşlar ile yararlı ilişkiler kurmanın yolunu bulmalıdır. Bölüm 3.1 Mevcut uzun vadeli vizyonlar veya hedefler Belediyenizde atık yönetimi ve çevreye ilişkin hedefler hakkında uzun vadeli siyasi ve teknik vizyonlarınızı ve bunun yanı sıra daha önce verilmiş olan siyasi ve teknik kararları tanımlayın ve yazın. İlk Stratejik Atık Yönetim Planı için uzun vade 1-5 yıldır. Sonraki Stratejik Atık Yönetim Planları için uzun vade genellikle 2-10 yıllık, bazen daha uzun süreli vizyonlardır. Bölüm 3.2 Yeni uzun vadeli vizyonlar veya hedefler Belediyenin atık yönetimi ile ilgili ve bu noktaya kadar ifade edilmemiş olan gelecek vizyonlarınızı yazın ve tanımlayın. Bu vizyonlar, belediye başkanı, vatandaşlar veya diğer paydaşların atıkların toplanması, işlenmesi, bertarafı veya çevreye ilişkin çözülmesi gereken bir sorunu tespit etmesi üzerine ortaya çıkar. Yerel düzeyde finansman ve teknik hususların dikkate alınarak, hedeflerin gerçekçi biçimde formüle edilmesi önemlidir. İlk Stratejik Atık Yönetim Planı için uzun vade 1-5 yıldır. Sonraki Stratejik Atık Yönetim Planları için uzun vade genellikle 2-10 yıllık, bazen daha uzun süreli vizyonlardır. 13
Bölüm 3.3 Mevcut kısa vadeli yerel vizyonlar veya hedefler Kısa vadeli siyasi ve teknik vizyonlar, belediyenizde atık yönetimi ve çevre alanında siyasi ve teknik kararlar yoluyla belirlenmiş kısa vadeli vizyon ve hedeflerdir. Kısa vadeden kasıt 1 yıl, azami 2-3 yıldır. Bölüm 3.4 Yeni kısa vadeli yerel vizyonlar veya hedefler Mevcut atık yönetimi durumu ve yukarıda sunulan vizyonlara ilişkin bilgileri genişletmek için, belirlenmiş hedefleri olmayan sorunları ve soruları tanımlamak mümkündür. Bu sorular, düzenlenecek seminerler ve Türkiye veya hatta yurt dışında uygun şehirlere çalışma ziyaretleri yapılarak tespit edilebilir. Belediye, vatandaşlara ne tür hedefler göstermek ister? Belediye, ulusal ve bölgesel atık idarelerine ne tür hedefler göstermek ister? Belediye, yerel sanayiye ne tür hedefler göstermek ister? 14
Bölüm 4: Kısa ve Uzun Vadeli Hedeflere Ulaşma Yöntemleri Bu bölümdeki açıklamalar, kısa ve uzun vadeli hedeflere ulaşmak üzere atılması gereken adımları, tahsis edilmesi gereken kaynakları ve alınması gereken nihai tedbirleri kapsar. Stratejik Atık Yönetim Planı, adından da belli olduğu üzere stratejik bir belgedir. Stratejik Atık Yönetim Planı nda belirtilen hedeflere ulaşmak için gereken yöntemler sunulduktan sonra, bu plan, yıllık İş Planı/Eylem Planı/Uygulama Planı halinde bölümlere ayrılır. Yıllık İş Planı/Eylem Planı/Uygulama Planı atık yönetiminin günlük çalışmalar kapsamında yürütülmesi için birer araçtır. Yıllık İş Planı/Eylem Planı/Uygulama Planı bir sonraki yıl içerisinde atık yönetiminin başarması gereken detaylı hedeflerin yazıldığı belgedir. Hedefler, kurumun anlayacağı şekilde tanımlanmalıdır. Ayrıca, İş Planı/Eylem Planı/Uygulama Planı yazılı olarak hazırlanmalıdır, böylece kurum, kendi çalışmalarını nasıl izleyeceğini bilir. Tanımlama, şu bölümlerden oluşmalıdır: Önceki bölümlerde belirtilen hedeflere ulaşmak için gelişmeler ve tamamlayıcı hususlar. Örneğin; İhale süreci Yeşil alım Geri dönüşüm (yöntemler ve ortaklar) Finansman (yerel ve ulusal vergi, ücret vs.) Önceki bölümlerde belirtilen hedeflere ulaşmak için teknik yöntemler. Örneğin: Toplama yöntemi (mekanik toplama vs.) Nakil (fosil olmayan yakıt vs.) Bertaraf yöntemleri ve tesisleri (yöntemler ve ortaklar) Bilgi ve iletişim (farkındalık). Yöntemler Konusunda Yorumlar Stratejik Atık Yönetim Planı ndaki hedeflere ulaşmada gerekli yöntemleri bulmak için, belediyelerin kendi bünyelerindeki diğer birimlerle işbirliği yapması da önemlidir. Örneğin, inşaat ve yıkıntı atıkları için kentsel planlama birimi ile; ulaşım ve bina altyapısı için altyapı birimi ile; atıksu çamuru için su ve kanalizasyon idaresi ile işbirliği yapılması gibi. Stratejik Atık Yönetim Planı nın uygulanması için, belediyenin kendi birimleri işbirliği ve entegrasyon kesinlikle gereklidir. Göz önüne alınması gereken bazı fikirler şunlardır: 15
- Atık depolama alanlarının, farklı çevre sorunlarını azaltmak için faaliyet esnasında ve sonrasında üzerinin kapatılması gerekir. Örneğin, şehirlerdeki büyük inşaat ve kazı projelerinden çıkan toprak ve diğer malzemeler atık depolama alanına konulabilir mi? Bu durum, depolama alanı yapılarını ve yıkıntı atığı atık bertarafını etkileyecektir. - Park alanlarının oluşturulmasında, üst toprak gübresi gereklidir. Yiyecek atıkları veya evsel atıksu çamuru işlenerek bu amaç için kullanılabilir. - Yiyecek atıklarının veya evsel atıksu çamurunun işlenmesi sonucu biyogaz oluşur. Bu biyogaz temizlenerek belediye otobüs veya araç filolarında metan gazı yakıtı olarak kullanılabilir ve geri dönüşümün iyi bir örneği olabilir. Bu, doğrudan uygulamaya konulabilir olamasa da, Stratejik Atık Yönetim Planı hazırlanırken planlanabilir ve uygulanabilir. - Belediyenin yapı ruhsatları veya benzeri faaliyetlerle ilgili kılavuzları uygulanarak önleyici faaliyetler uygulanabilir. - Sürdürülebilir atık yönetimi için yeni yapı ruhsatlarına ilişkin direktiflerin revize edilmesi gerekir. Örneğin, atıkların karışık atılmaması, geri dönüştürülebilir malzemelerin ayrı ayrı toplanması gibi. Yerel atık sistemi için sürdürülebilir finansal sistem yaratılması Ulusal düzeyde Depolama Alanına Konulacak Atıklardan Vergi Alınması Ulusal düzeyde, atık depolama alanlarına konulacak atıklardan vergi alınması bu finansal sistemin bir parçası olabilir. Stratejik Atık Yönetim Planı, depolama alanları üzerinde ulusal vergi mevzuatının uygulanması konusunda tavsiyeleri içerebilir. (İsveç te bu oran 1 ton atık başına 60 TL civarındadır. Bu vergilendirmenin amacı, depolama alanlarını daha az cazip bir seçenek haline getirmek, çevre ve doğal kaynaklar açısından daha tercih edilir atık bertaraf yöntemlerini kullanmak için mali teşvikleri arttırmaktır.) Yerel düzeyde mali sistem Yerel atık yönetimi finansman sistemi kurmak için, aşağıdaki hususları düşünmek gerekir: - Atık ücretleri için yerel bir sistem geliştirmek mümkün müdür? - Evsel katı atıklarının toplanması ve bertarafı için atık idaresi giderlerini kim karşılıyor? - Ticari katı atıklarının toplanması ve bertarafı için atık idaresi veya atık toplayıcının giderlerini kim karşılıyor? - Kağıt, plastik, cam gibi geri dönüştürülebilir maddelerin toplanması ve bertarafı giderlerini kim karşılıyor? - Atık ücreti nasıl toplanabilir? Atık bertaraf faturası ile veya su faturası içerisinde atık bertaraf ücretini yansıtarak toplanabilir mi? İstanbul için yapılan bir araştırma, İstanbul bölgesinde vergi toplama verimliliğinin 1994 ten bu yana kademeli olarak azaldığını göstermektedir. Katı atık toplamada maliyetlerin vergilerle karşılanma oranı 2001 yılında %30 idi (İstanbul da evsel katı atık toplama hizmeti finansmanı ve giderleri; KARADAĞ ve SAKAR). 16
Katı atık toplama maliyeti, toplam katı atık yönetim harcamalarının %60 ila 80 ine karşılık gelmektedir. Taşınması gereken atık miktarını azaltacak, daha etkin taşımacılık sistemi yaratacak ve gelecekte daha düşük maliyetli atık bertaraf sistemleri yaratacak yöntemler ve gelirler, atık yönetiminin finanse edilmesinde kritik önem taşır. Farkındalık Personel, öğrenciler ve diğer önemli hedef gruplarının eğitilmesi, uzun vadeli sürdürülebilir atık yönetimi kurmanın ilk adımlarıdır. İnternet üzerinden bilgiye erişim ve broşürler ile desteklenen çevre eğitim programları, çevre konularında personele ve kamuya bilgi ve farkındalık sağlamanın yollarıdır. Bunun sonucunda personel ve vatandaşlar çevre ve atık yönetimini etkileyecek bilinçli seçimler yapabilirler. Böylece vatandaşlar kendileri ve gelecek kuşaklar için yaşam kalitesini sürdürebilir ve yükseltebilirler. Belediyelerin daima iyi örnek olarak görülmesi gerektiğini unutmamak gerekir. Temel çevre ve atık sorunlarını öğretmek, okul öncesi dönemde başlayabilir. Bu konuda ulusal müfredatın da, ilk ve ortaöğretim kurumlarında konunun sürekli olarak işlenmesine destek vermesi gerekir. Yetişkinlere çevre eğitimi yerel yönetimlerin sağlayacağı kurslarda, yerel eğitim kurumlarının düzenleyeceği kurslarda ve işletmeler tarafından iş yerinde verilebilir. Bu eğitim esas olarak, yaşam tarzının çevre, halk sağlığı ve toplumsal gelişim üzerindeki etkilerine odaklanabilir ve sürdürülebilir atık yönetiminin nasıl kilit bir rol oynayabileceğini gösterebilir. İstatistikler ve veriler Yerel Stratejik Atık Yönetim Planı nın gelecekte revize edilebilmesi için güvenli atık istatistikleri nasıl elde edilir? - Atığın toplama/transfer istasyonu/atık bertaraf tesisinde sürekli olarak tartılması. - Stratejik Atık Yönetim Planı döneminde atık bileşiminin 1-2 kez incelenmesi. - Toplama noktaları ve toplamanın gelecekte tespit ve kaydı. Atık yönetimi hizmetlerinin alınması Yeşil alım Yeşil alım, çevre dostu ürünler piyasasında değişim yaşatmak ve piyasa kurmak için önemli bir araçtır. Aynı zamanda, belediyenin atık yönetiminde daima ön planda yer aldığını vatandaşlara gösteren önemli bir işarettir. Son olarak, hem belediye atık yönetimi hem de bölgesel ve yerel anlamda belediyelerin diğer alanlardaki maliyetlerini azaltır. Yeşil alım süreci ni başlatmak için altı adım: Analiz yapın Kurumun kullandığı tüm mal ve hizmetlerin yaşam döngüsünü analiz etmeye çalışın. Satın alma hedefleri oluşturun 17
Bu hedefleri, kurumun diğer hedefleriyle entegre edin. Strateji oluşturun Bu stratejinin, yönetim ekibi tarafından oluşturulması gerekir. Hizmet sağlayıcılara karşı talepkar olun Hizmet sağlayıcıların, örneğin ISO 9000 gibi uluslararası standartlara uygun olarak belirlenen standartları ve hedefleri karşılaması gerekir. Herkesi sürece dahil edin Alım süreci hedefleri ve arka planı konusunda herkesi eğitin. Tüm çalışma arkadaşlarınıza, başarı ve başarısızlıklar konusunda rapor verin. Herkese, daha sürdürülebilir belediye oluşturma sürecini nasıl destekleyebileceklerini anlatın. Sonucu doğrulayın Bir denetim şirketinin veya diğer birimlerdeki meslektaşlarınızın sonuçları incelemesini, değişiklikler ve iyileştirmeler önermesini sağlayın. 18
Bölüm 5: Önceki Bölümlerde Belirlenen Hedeflerin Değerlendirilmesi ve Takibi Bölüm 5.1 Önceki bölümlerde belirlenen hedefleri değerlendirmek ve takip etmek için teknik yöntemler Ulusal düzeydekilerin, belediyelerle ilgili somut gerçekleri bilmelerini sağlayacak bir sistem tanımlayın. Örneğin; aşağıdaki akış şeması, Stratejik Atık Yönetim Planı nın hazırlanmasına ilişkin prosedürü göstermektedir: Atık Yönetim Planlarının Hazırlanması İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB) Adalar Belediyesi Büyükçekmece Belediyesi Zeytinburnu Belediyesi Plan ın Yazarı Plan belgesi Sorumluluklar Sorumluluk: İstanbul Atık İdaresi Geri plandaki yazar : İstanbul Teknik Üniversitesi İBB Atık Yönetim Master Planı Transfer istasyonları Nakil İşleme/bertaraf Genel farkındalık bilgileri (arka plan bilgileri Genel farkındalık iletişimi Sorumluluk: Adalar, Büyükçekmece, Zeytinburnu Atık İdareleri Geri plandaki yazar : İstanbul Teknik Üniversitesi Adalar Katı Atık Yönetim Planı Büyükçekmece Katı Atık Yönetim Planı Zeytinburnu Katı Atık Yönetim Planı Toplama Ayırma/tasnif Yerel farkındalık bilgileri Yerel iletişim 19
Bölüm 5.2 Bölüm 3 te belirlenen hedefleri değerlendirmek ve takip etmek için zaman çizelgesi Örneğin aşağıdaki çizelge: 20
Bölüm 5.3 Stratejik Atık Yönetim Planı revizyonu için zaman çizelgesi Örneğin aşağıdaki çizelge: 21
Bölüm 6 Faydalı İnternet Siteleri ve Yayınlar Bölüm 6.1 İlave bilgiler Dış bilgiler örneğin aşağıdaki kaynaklardan elde edilebilir: AB: http://ec.europa.eu/environment/waste/plans/pdf/wasteguide_final.pdf T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı Ulusal atık yönetim planları ve stratejileri 22