DAHİLİ BİLİMLER / MEDICAL SCIENCES Araştırma Yazısı / Original Article Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası 2005; 58:23-29 Farklı sosyoekonomik düzeye sahip iki ilköğretim okulunda öğrencilerin büyümelerinin değerlendirilmesi Evaluation of pupil growth and development in two primary schools with different socioeconomic status Oya Özdemir, Emel Erçevik, Deniz Çalışkan Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Halk Sağlığı Anabilim Dalı Amaç: Bu çalışmada, okul çağı çocuklarının boy uzunluğu ve vücut ağırlıklarının değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Gereç ve yöntem: Çalışma, Park Sağlık Ocağı Bölgesinde farklı sosyoekonomik düzeydeki iki ilköğretim okulunda 7-15 yaş grubu toplam 392 çocukta yürütülmüş olan kesitsel tipte bir araştırmadır. 8036 seri numaralı tartı aleti ve boy ölçüm aracı, aynı ekip üyeleri tarafından kullanılarak çocukların boy uzunlukları ve vücut ağırlıkları ölçülmüştür. Çocuğun yaşı ve cinsiyeti dikkate alınarak boya göre ağırlık ve yaşa göre boy indeksleri (z skor) hesaplanmış ve Amerika Birleşik Devletleri NCHS (National Center for Health Statistics) standartları kullanılarak değerlendirme yapılmıştır. Boya göre ağırlık ve yaşa göre boy değerlendirilmesinde 2 SD ve +2 SD sınır değerler olarak alınmıştır. Bulgular: Öğrencilerin boya göre ağırlık yönünden yapılan incelemelerinde, %3.1 inin zayıf, %5.1 inin şişman olduğu; yaşa göre boy yönünden değerlendirildiğinde ise %12.8 inin bodur olduğu saptanmıştır. Çocukların yaşlarının artmasıyla birlikte, sosyoekonomik düzeyi düşük okula devam edenlerde, ailesinin gelir düzeyi düşük olanlarda zayıflığın; sosyoekonomik düzeyi düşük okula devam edenlerde, gecekonduda oturanlarda, halen paraziti ve anemisi olanlarda, babası daha az eğitim görmüş olanlarda ve ailesinin gelir düzeyi düşük olanlarda bodurluğun istatistiksel olarak da daha fazla oranlarda görüldüğü saptanmıştır. Sonuç: İlkokul çağı çocuklarının boy ve kilolarının NCHS standartlarına göre değerlendirilmesi ile %3.1 inde zayıflık, %5.1 inde şişmanlık ile %12.8 inde bodurluk ve çocukların büyümelerindeki en önemli belirleyici faktörlerin sosyoekonomik durum ile ailelerin eğitim düzeyleri olduğu saptanmıştır. Çocuklar ve ailelerine büyümeyi etkileyen faktörler ve önlemler hakkında danışmanlık yapılması ve en azından beslenme açısından sosyoekonomik düzeyi düşük aileler ile okulların desteklenmesi gerekmektedir. Anahtar sözcükler: büyüme, okul sağlığı servisi, çocuk sağlığı servisi Geliş tarihi: 22 Kasım 2004 Kabul tarihi: 27 Aralık 2004 Yazışma adresi: Oya Özdemir Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Ankara Tel. : 0 312 263 89 90/154 Faks : 0 312 319 892 36 E-posta : esin_ocaktan@yahoo.com Purpose: In this study, we aimed to evaluate body weight and height values of school age children. Materials and methods: This cross sectional study was performed in 392 children ages ranring from 7 to 15 years in two different primary schools with different socioeconomic status in Park Health Center Area. The same team measured the body weight and height of children by using tool (serial number 8036). Weight for height ratio and height for age ratio (z scores) were calculated taking children s age and sex into consideration, and evaluated with United States National Center for Health Statistics (NCHS) standards (z score of less than 2 SD and above than +2 SD were used as the cut-off points to determine the prevalence of stunting and wasting). Results: The evaluation of students with respect to weight for height ratio revealed that 3.1% of them had had wasting and 5.1% had had obese and the evaluation of the students with respect to height for age ratio revealed that 12.8% of them had had stunding. This is found that stunting was more common statistically in students who were older age, were attending schools with low socioeconomic level and had families with low-income; wasting was more frequent statistically in students who were attending schools with low socioeconomic level, were living in squatter houses, had anemia and parasitic infestation, had fathers with less educated and had families with low-income. Conclusion: In this study it was found that of the study group 3.1% were wasted, 5.1% were obese and 12.8% were had stunting, and socioeconomic status and educational level of families are the most affecting factors of child development. Educational programs which includes these factors and prevention ways must be given to children and their families, and families and schools which have lower socioeconomic status must be supported. Key words: growth, school health service, child health service 23
Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası 2005; 58(1) Ülkemizde okul çağı çocukları, okul öncesi 0-6 yaş grubu çocuklara göre sağlık hizmetlerinden nicelik ve nitelik olarak daha az yararlanmaktadır. 0-6 yaş grubu çocuklar, birinci basamak sağlık hizmetleri çerçevesinde rutin izlem grubunu oluşturmakta ve ev koşullarında yapılan periyodik izlemler ile büyüme ve gelişimleri izlenmekte, kayıtları tutulmakta ve değerlendirilmeleri yapılmaktadır. Yine birinci basamak sağlık hizmetleri çerçevesinde yürütülmesi beklenen okul sağlığı hizmetleri kapsamında sağlık taramaları, aşılama, sağlık eğitimi, okul yönetimi, öğretmen, öğrenci veliler arasında iletişimi sağlamak amaçlanmakta ise de (1); ne yazık ki mevcut uygulamalarda okul sağlığı hizmeti neredeyse tek başına okul aşılaması olarak yürümektedir. Oysa insanın fiziksel gelişim süreçleri içerisinde ikinci hızlı atak pubertede yani okul çağında karşımıza çıkmaktadır ve artan gereksinim beslenme ile yerine konamaz ise büyüme olumsuz yönde etkilenmektedir. Ayrıca çocukların gelişimlerinin izlenmesi ve değerlendirilmesi noktasında başka sıkıntılar da vardır. Bunlardan bir diğeri de, bu izlem ve değerlendirmelerin hangi standarda göre yapılacağı konusunda farklı düşüncelerin olmasıdır. Antropometrik ölçümler hem kişi hem de toplumun beslenme durumunun değerlendirilmesinde en pratik ve en yararlı yöntemdir (2). Geçmişte çocukların beslenme durumları değerlendirilirken yaşa göre ağırlıktaki kaybın göz önüne alındığı değerlendirmeler sıkça kullanılmıştır (3,4). Günümüzde ise beslenme durumunu değerlendirmek için boya göre ağırlık ve yaşa göre boy ölçümlerinin yapılması gerektiği kabul edilmektedir (2,5-7). Boya göre ağırlığın düşük olması zayıflıktır (wasting) ve ölçüm zamanındaki kas-yağ dokusundaki yetersizliği belirtir. Yaşa göre boyun düşük olması ise bodurluktur (stunding) ve uzun süreli beslenme yetersizliğini gösterir (5,8). Kesitsel çalışmalarda; boya göre ağırlığın çocuğun araştırma sırasındaki durumunu, yaşa göre boyun ise çocuğun geçmişteki durumunu yansıttığı kabul edilmektedir (5) ve beslenme durumlarını saptamaya yönelik toplum taramalarında referans median değerden olan sapmaların standart sapma veya z skoru ile değerlendirilmesi önerilen bir yöntemdir (2). Kullanılan standartların çalışma evrenine uygunluğu konusunda farklı görüşler olmakla birlikte NCHS/CDC standartları (National Center for Health Statistics/Center for Disease Control) Dünya Sağlık Örgütü nün (DSÖ) tüm toplumlara kullanmayı önerdiği standartlardır, genel olarak kabul görmüştür ve karşılaştırmalar için uygundur (2,6,9). Buradan hareketle, eğitim araştırma bölgemizde okul çağı çocuklarının boy uzunluğu ve vücut ağırlığı değerlerinin uluslararası standartlara göre değerlendirilmesi amacıyla bu çalışma planlanmıştır. Gereç ve yöntem Çalışma, Park Sağlık Ocağı Bölgesinde 7-15 yaş grubu okul çağı çocuklarında planlanmış kesitsel tipte bir araştırmadır ve 1999-2000 öğretim yılında farklı sosyoekonomik düzeydeki (SED); Ertuğrulgazi (n=913-iyi SED) ve Şahinbey (n=417-düşük SED) İlköğretim okullarında yürütülmüştür. Daha önce araştırma bölgesinde yapılan araştırma sonucunda bulunan bodurluk prevalansına (%7.6) göre, %95 güvenirlik ve ± %5 sapma ile hesaplanan gerekli örnek büyüklüğü 140 öğrencidir. Öğrenci listelerinin okul, sınıf ve cinsiyete göre tabakalanmasını takiben basit rasgele örnekleme yöntemi ile toplam 421 öğrenci seçilmiş olup, anket uygulamasına öğrenci veya ebeveynin katılmaması nedeniyle 29 öğrenci çalışma dışı bırakılmıştır ve katılım oranı %93.1 (392 öğrenci) olarak gerçekleşmiştir. Veri toplama aracı olarak öğrenci ve velilerine yönelik iki ayrı anket formu oluşturulmuştur. Öğrenciler ile okullarında veliler ile Halk Sağlığı Anabilim Dalı nda yüz yüze görüşme yöntemi ile anket formlarının doldurulması sağlanarak özellikle sosyoekonomik düzey, özgeçmiş ve soygeçmişlerine ilişkin verilerin güvenilir şekilde alınması sağlanmıştır. Anket formunda, büyümede etkili olduğu düşünülen yaş, cinsiyet, SED belirleyicisi olarak ailenin toplam geliri, konut tipi, sosyal güvence durumu, evde yaşayan kişi sayısı, babanın eğitim durumu, annenin çalışma durumu gibi sorulara yer verilmiştir. 8036 seri numaralı tartı aleti ve boy ölçüm aracı, aynı ekip üyeleri tarafından kullanılarak çocukların boy uzunlukları ve vücut ağırlıkları ölçülmüştür. Çocuğun yaşı ve cinsiyeti dikkate alınarak boya göre ağırlık ve yaşa göre boy indeksleri (z skor) hesaplanmıştır. Elde edilen z-skor değeri, yapılan antropometrik ölçümün referans populasyon ortalamasından standart sapma cinsinden ne kadar uzaklıkta olduğunu göstermektedir. Referans toplum olarak Dünya Sağlık Örgütü nün önerdiği NHCS/CDC standartları esas alınmıştır (6). Boya göre ağırlık değerlendirmesinde 2 SD nin altı zayıflık, +2 SD nin üzeri şişmanlık; yaşa göre boy değerlendirmesinde ise 2 SD nin altı bodurluk olarak belirlenmiştir (2,3,6,9). Çocuklarda parazit varlığının saptanmasında konu ile ilgili Ankara Ü.T.F. Mikrobiyoloji AD da ve Çocuk Hastalıkları AD Parazitoloji laboratuvarında toplam 3 ay eğitim almış olan araştırmacı tarafından gaitanın direk (nativ) muayenesi, yüzdürme (flotasyon) ve selofanlı bant yöntemleri uygulanmıştır. Yine aynı çocuklardan kan alınarak hemoglobin ve hematokrit değerleri ölçülmüş ve anemi yönünden değerlendirilmiştir. Z skoru hesaplaması için Epi-info programı kullanılmış olup, analizler için t-testi ve ki-kare testleri yapılmıştır. 24 Farklı sosyoekonomik düzeye sahip iki ilköğretim okulunda öğrencilerin büyümelerinin değerlendirilmesi
Journal of Ankara University Faculty of Medicine 2005; 58(1) Bulgular Çalışmamıza katılan 7-15 yaş arasındaki toplam 392 öğrenciden %34.9 u 7-9 yaş grubunda, %40.3 ü 10-12 yaş grubunda ve %24.7 si 13-15 yaş grubunda olup, %49.7 si erkek ve %50.3 ü kızdır. Öğrencilerin boya göre ağırlık yönünden yapılan incelemelerinde %91.8 inin normal ağırlıkta, %3.1 inin zayıf ve %5.1 inin şişman olduğu; yaşa göre boy yönünden incelendiğinde ise %87.2 sinin normal ve %12.8 inin bodur olduğu saptanmıştır. Araştırmaya alınan çocukların bazı özelliklerinin boya göre ağırlık yönünden değerlendirme sonuçları Tablo 1 de özetlenmiştir. Boya göre ağırlık değerlendirildiğinde, çocukların yaşlarının artmasıyla birlikte zayıflık oranının da arttığı ve şişmanlık oranının azaldığı ve bu ilişkinin istatistiksel olarak da anlamlı olduğu görülmüştür (p=0.003, Tablo 1). Cinsiyet ile çocukların boya göre ağırlık yönünden değerlendirme sonuçları arasında ilişki saptanmazken, sosyoekonomik düzeyi daha düşük olan okulda, sosyoekonomik düzeyi daha iyi olan okula göre daha fazla oranda zayıflık, daha az oranda şişmanlık olduğu görülmüş ve aradaki bu fark istatistiksel olarak da anlamlı bulunmuştur (p=0.04, Tablo1). Boya göre ağırlık yönünden değerlendirildiğinde, aylık toplam geliri 251 milyon ve üzerinde olan ailelerin çocukları, 250 milyon ve altında olan ailelerin çocuklarına göre daha şişman olarak bulunmuştur ve bu fark istatistiksel olarak da anlamlıdır (p=0.05, Tablo 1). Araştırmaya alınan çocukların yaşlarına göre boy değerlendirmelerinin bazı özelliklere göre dağılımı Tablo 2 de gösterilmiştir. Buna göre, yaş grupları ile boy uzunluğu arasında bir ilişki saptanmamakla birlikte, yaş arttıkça bodurluk oranının arttığı; benzer şekilde cinsiyet yönünden boy uzunluğu ele alındığında istatistiksel olarak bir fark olmamasına karşın bodurluğun kızlarda daha fazla görüldüğü saptanmıştır. Boy uzunluğu ile sosyoekonomik düzeyi daha düşük olan okulda, yüksek olan okula göre bodurluk oranının fazla olması yönünde istatistiksel olarak da anlamlı bir ilişki elde edilmiştir (p=0.0001). Annenin çalışma durumu ve öğrenim düzeyi, evde yaşayan kişi sayısı, çocukta geçmişte parazit hikayesi olma durumları ile boy uzunluğu arasında herhangi bir ilişki saptanmamıştır. Buna karşın ailesinin sosyal güvencesi olan çocuklarda olmayanlara göre (p=0.04); gecekonduda oturan çocuklarda apartmanda oturanlara göre (p=0.0001); daha önce kreşe gitmeyenlerde gidenlere göre (p=0.02); halen paraziti olanlarda olmayanlara göre (p=0.01); anemisi olanlarda olmayanlara göre (p=0.03); babası ilkokul ve daha az derecede eğitim görmüş olan çocuklarda babası ortaokul ve daha ileri eğitim görmüş olan çocuklara göre (p=0.001) ve aylık toplam gelirleri 250 milyon ve altında olan ailelerin çocuklarında 251 milyon ve üzerinde olan ailelerin çocuklarına göre bodurluk daha yüksek oranlarda saptanmıştır ve bu farklar istatistiksel olarak da anlamlıdır (p=0.01). Tartışma Çalışmamıza katılan 7-15 yaş arasındaki toplam 392 öğrencinin boya göre ağırlık yönünden yapılan incelemelerinde %91.8 inin normal ağırlıkta, %3.1 inin zayıf ve %5.1 inin şişman olduğu; yaşa göre boy yönünden incelendiğinde ise %87.2 sinin normal ve %12.8 inin bodur olduğu saptanmıştır. 1986 yılında aynı bölgede yapılmış olan bir çalışmada 6-15 yaş grubu çocuklarda Orhan Köksal ın geliştirdiği standart değerler esas alınarak yapılan değerlendirmede standardın %100 ü üzerindekiler uzun boylu yada şişman, %80-100 arasındakiler normal boylu yada ağırlıklı ve %60 ın altındakiler bodur yada zayıf olarak kabul edildiğinde, öğrencilerin %19.2 sinin zayıf, %11.6 sının şişman ve %7.6 sının bodur olduğu bildirilmiştir (10). NCHS standartlarının kullanıldığı yurt içi ve yurt dışı yapılmış bazı çalışmalarda bizim çalışmamıza benzer sonuçlar elde edildiği görülmektedir (11-13). Benzer yaş grubu için birkaç dekat önce yapılan çalışmalar ile yakın dönemde yürütülen çalışmalar karşılaştırıldığında süreç içerisinde bir takım değişikliklerin olduğu görülmektedir. Örneğin; 1956 da Ankara Etimesgut ta yapılan bir çalışmada %10-20 büyüme geriliği saptanırken, 1960 da Güney-Doğu Anadolu da %20-30 zayıflık ve %30-38 kısalık; 1970 de Karadeniz Bölgesinde %14-17 zayıflık ve %14-18 kısalık, 1974 Türkiye genelinde yapılan araştırmada erkek çocuklarda %17.3 zayıf ve %3.2 kısalık; kız çocuklarında %14.5 zayıflık ve %2.8 kısalık saptanmıştır (14). 1984 Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı ve UNICEF in işbirliği ile Ankara, Adana ve İzmir in kırsal ve kentsel kesimlerinde yapılan araştırmada 6-18 yaş boya göre ağırlık durumları standartlara göre değerlendirildiğinde erkek çocukların %10.7 sinin, kız çocukların %9.6 sının zayıf olduğu bulunmuştur (15). 1981 de Van da 6-17 yaş grubunda yapılan çalışmada %52.3 zayıflık (16); 1982 de Ankara da iki farklı ilkokulda %18.2 zayıflık ve %0.6 kısalık (17); 1983 de 12-18 yaş grubunda Antalya da %38 zayıflık ve %0.2 kısalık (18); 1987 de 6-12 yaş grubunda Diyarbakır da %24.3 zayıflık ve %13.6 kısalık (19); 19-88 de 8-11 yaş grubunda Konya da %10.8 zayıflık ve %1.4 kısalık tespit edilmiştir (20). Bu sonuçlar ışığında, bölgesel farklılıklar olmakla birlikte, süreç içerisinde büyüme ve gelişmenin olumlu yönde etkilendiği görülmektedir. Araştırmaya alınan çocukların yaşlarının artmasıyla birlikte zayıflık oranının da arttığı, şişmanlık oranının azaldığı görülmüştür (Tablo 1). Cinsiyet yönünden çocukların boya göre ağırlık durumları arasında farklılık saptanmamıştır. Araştırma bölgesinde daha önce yapılmış olan çalışma- O. Özdemir, E. Erçevik, D. Çalışkan 25
Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası 2005; 58(1) Tablo 1. Araştırmaya alınan öğrencilerin bazı özellikleri yönünden boya göre ağırlıklarının değerlendirmesi Boya göre ağırlık Toplam Bazı özellikler Normal Zayıf Şişman n % n % n % n %* χ 2 ve p değerleri Yaş grupları 7-9 yaş 122 89.0 2 1.5 13 9.5 137 35.0 χ 2 =15.6 10-12 yaş 150 94.9 3 1.9 5 3.2 158 40.3 p= 0.003 13-15 yaş 88 90.7 7 7.2 2 2.1 97 24.7 Cinsiyet χ 2 =2.40 Erkek 175 89.7 7 3.6 13 6.7 195 49.7 Kız 185 93.9 5 2.5 7 3.6 197 50.3 p= 0.30 Okul χ 2 =6.19 Ertuğrulgazi İlkokulu 199 92.1 3 1.4 14 6.5 216 55.1 p= 0.04 Şahinbey İlkokulu 161 91.8 12 3.1 20 5.1 176 44.9 Annenin çalışma durumu χ 2 =3.14 Ev hanımı 337 92.1 12 3.3 17 4.6 366 93.4 Çalışıyor 23 88.5 0 0.0 3 11.5 26 6.6 p= 0.20 Annenin öğrenim düzeyi İlkokul ve daha düşük 247 91.5 10 3.7 13 4.8 270 68.9 Ortaokul ve üzeri 113 92.6 2 1.6 7 5.8 122 31.1 χ 2 =1.32 p= 0.51 Babanın öğrenim düzeyi İlkokul ve daha düşük 188 91.7 8 3.9 9 4.4 205 52.3 Ortaokul ve üzeri 172 92.0 4 2.1 11 5.9 187 47.7 χ 2 =1.42 p= 0.49 Sosyal güvence Var 230 94.3 5 2.0 9 3.7 244 62.2 Yok 130 87.8 7 4.7 11 7.5 148 37.8 χ 2 =5.10 p= 0.07 Hane halkı sayısı 4 ve daha az kişi 173 90.1 6 3.1 13 6.8 192 49.0 5 ve daha fazla kişi 187 93.5 6 3.0 7 3.5 200 51.0 χ 2 =2.18 p= 0.33 Gelir durumu χ 2 =5.77 250 ve altı 288 92.6 11 3.5 12 3.9 311 79.3 p= 0.05 251 ve üzeri 72 88.9 1 1.2 8 9.9 81 20.7 Konut tipi χ 2 =4.88 Apartman 189 92.3 3 1.4 13 6.3 205 52.3 Gecekondu 171 91.4 9 4.8 7 3.8 187 47.7 p= 0.08 Kreşe gitme Gitmemiş 269 92.4 10 3.4 12 4.2 291 74.2 Gitmiş 91 90.1 2 2.0 8 7.9 101 25.8 χ 2 =2.68 p= 0.26 Parazit hikayesi Yok 276 90.8 11 3.6 17 5.6 304 77.6 Var 84 95.5 1 1.1 3 3.4 88 22.4 χ 2 =2.17 p= 0.33 Halen parazit Yok 293 92.5 8 2.5 16 5.0 317 81.5 Var 65 90.2 3 4.2 4 5.6 72 18.5 χ 2 =0.61 p= 0.73 Anemi varlığı Var 51 92.7 3 5.5 1 1.8 55 15.3 Yok 278 91.1 9 3.0 18 5.9 305 84.7 χ 2 =2.36 p= 0.30 * sütun yüzdesidir, diğerleri satır yüzdesidir. da da kız ve erkek çocukların ağırlıklarının standarda göre değerlendirilmesinde farklılık bulunmadığı bildirilmiştir (10). 6-10 yaş grubunda Kuveyt te yapılan bir çalışmada obezitenin erkeklerde (%15.7) kızlara göre (%13.8) daha fazla görüldüğü (p<0.01); düşük kilonun ise her iki cinsiyette eşit prevalansta olduğu bildirilmiştir (21). Sosyoekonomik düzeyi daha düşük olan okulda, zayıf öğrenci oranının daha fazla olduğu görülmüştür (Tablo 1). 26 Farklı sosyoekonomik düzeye sahip iki ilköğretim okulunda öğrencilerin büyümelerinin değerlendirilmesi
Journal of Ankara University Faculty of Medicine 2005; 58(1) Tablo 2. Araştırmaya alınan öğrencilerin bazı özellikleri yönünden yaşa göre boylarının değerlendirmesi Özellikler Yaşa göre boy Normal Bodur Toplam n % n % n %* χ 2 ve p değerleri Yaş grupları 7-9 yaş 122 89,7 14 10,3 136 34,8 χ 2 =1,42 10-12 yaş 136 86,6 21 13,4 157 40,3 p= 0.49 13-15 yaş 82 84,5 15 15,5 97 24,9 Cinsiyet Erkek 172 89,1 21 10,9 193 49,5 χ 2 =1,28 Kız 168 85,3 29 14,7 197 50,5 p= 0.29 Okul Ertuğrulgazi İlkokulu 202 94,4 12 5,6 214 54,9 χ 2 =22,07 Şahinbey İlkokulu 138 78,4 38 21,6 176 45,1 p= 0.0001 Annenin çalışma durumu Ev hanımı 319 87,4 46 12,6 365 93,6 χ 2 =0,24 Çalışıyor 21 84,0 4 16,0 25 6,4 p= 0.54 Annenin öğrenim düzeyi İlkokul ve daha düşük 230 85,8 38 14,2 268 68,7 χ 2 =1,41 Ortaokul ve üzeri 110 90,2 12 9,8 122 31,3 p= 0.25 Babanın öğrenim düzeyi İlkokul ve daha düşük 168 82,0 37 18,0 205 52,6 χ 2 =10,56 Ortaokul ve üzeri 172 93,0 13 7,0 185 47,4 p= 0.001 Sosyal güvence durumu Var 218 89,7 25 10,3 243 62,3 χ 2 =3,69 Yok 122 83,0 25 17,0 147 37,7 p= 0.04 Hane halkı sayısı 4 ve daha az kişi 166 87,4 24 12,6 190 48,7 χ 2 =0,012 5 ve daha fazla kişi 174 87,0 26 13,0 200 51,3 p= 0.51 Gelir durumu 250 ve altı 265 85,2 46 14,8 311 79,7 χ 2 =5,33 251 ve üzeri 75 94,9 4 5,1 79 20,3 p= 0.012 Konut tipi Apartman 191 94,1 12 5,9 203 52,1 χ 2 =18,08 Gecekondu 149 79,7 38 20,3 187 47,9 p=0,0001 Kreşe gitme Gitmemiş 247 85,2 43 14,8 290 74,4 χ 2 =4,07 Gitmiş 93 93,0 7 7,0 100 25,6 p= 0.02 Parazit hikayesi Yok 267 88,1 36 11,9 303 77,7 χ 2 =1,07 Var 73 83,9 14 16,1 87 22,3 p= 0,19 Halen parazit Yok 282 89,2 34 10,8 316 81,7 χ 2 =5,63 Var 56 78,9 15 21,1 71 18,3 p= 0.01 Anemi varlığı Var 44 80,0 11 20,0 55 15,4 χ 2 =4,27 Yok 272 89,8 31 10,2 303 84,6 p= 0,03 * sütun yüzdesidir, diğerleri satır yüzdesidir. O. Özdemir, E. Erçevik, D. Çalışkan Bu beklenen bir sonuçtur. Gelir seviyesi yüksek olan ailelerin çocuklarında da şişmanlık oranı daha yüksek bulunmuştur. Ülkemizde ve diğer ülkelerde yapılan çalışma sonuçlarında varlıklı, kişi sayısı az olan ve eğitimli aile çocuklarının fakir, kalabalık ve eğitimsiz aile çocuklarından daha yüksek oranda normal vücut ağırlığına sahip oldukları bildirilmiştir (10,11,22,23). 27
Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası 2005; 58(1) Kaynaklar 1. Sağlık Hizmetlerinin Yürütülmesi Hakkında Yönerge, T.C. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Ankara, 2001. 2. Physical Status: The Use and Interpretation of Anthropometry. Report of a WHO Expert Committee. Geneva: World Health Organization, 1995. WHO Technical Report Series, No:854. 3. Waterlow JC, Buzina R, Keller W. the presentation and use of height and weight data for Comparing The Nutritional Status of groups of children under age of 10 Years. Bulletin World Health Organization 1977;55:489-498. 4. Briones E, Perea E, Ruiz MP. the andalusian nutritional survey: Comprison of The Nutritional Status of Andalusian Children Aged 6-60 months with that of the NCHS/CDC reference population. Bulletin World Health Organization 1989;67:409-416. 5. Gorstein J. Assesment of nutritional status: effects of different methods to determine age on the classification of undernutrition. Bulletin World Health Organization 1989;67:143-150. Araştırmaya alınan çocukların yaş grupları ile boy uzunluğu arasında bir ilişki saptanmamakla birlikte, yaş arttıkça bodurluk oranının arttığı; benzer şekilde cinsiyet yönünden boy uzunluğu ele alındığında istatistiksel olarak bir fark olmamasına karşın, bodurluğun kızlarda daha fazla görüldüğü saptanmıştır (Tablo 2). Araştırma bölgesinde daha önce yapılan ve İzmir de yapılan araştırmalarda cinsiyet ile boy uzunluğu arasında anlamlı bir ilişki saptanmadığı (10,11); Kuveyt te yapılan çalışmada tam tersine yaşa göre boy değerlendirme sonucunda erkeklerde (%9.5) kızlara göre (%4.6) daha fazla oranda bodurluk olduğu bildirilmiştir (21). Sosyoekonomik düzeyi daha düşük olan okulda bodurluk oranının fazla olması yönünde istatistiksel olarak da anlamlı bir ilişki elde edilmiştir. Bu sonuç, Japonya da savaş yıllarında 136 cm olan boy ortalamasının 1950 lerde okullara iyi kalitede ek besin verilmeye başlanmasıyla 142 cm e çıktığını bildiren çalışmayı desteklemektedir (24). Annenin çalışma durumu, öğrenim düzeyi, evde yaşayan kişi sayısı, çocukta geçmişte parazit hikayesi olma durumları ile boy uzunluğu arasında herhangi bir ilişki saptanmamıştır. Oysa annesi eğitimsiz ve kalabalık ailesi olan çocukların, annesi eğitimli ve evinde daha az kişinin bulunduğu çocuklara göre, daha fazla oranda bodur olduklarını bildiren çalışmalar da vardır (10,11). Ailesinin sosyal güvencesi olanlarda, gecekonduda oturanlarda, daha önce kreşe gitmeyenlerde, halen paraziti olanlarda, anemisi olanlarda, babası ilkokul ve daha az derecede eğitim görmüş olan çocuklarda ve aylık gelirleri düşük olanlarda diğer gruplara göre daha yüksek oranlarda bodurluk saptanmıştır. Bu sonuçlar bodurluğun önemli bir kronik yetersiz beslenme göstergesi olduğu ve sosyoekonomik ve sosyokültürel faktörlerden etkilendiğini destekleyen bulgulardır ve bu yönde sonuç bildiren çalışmaları da desteklemektedir (13,25). Çalışmamıza katılan 7-15 yaş arasındaki toplam 392 öğrencinin boya göre ağırlık yönünden yapılan incelemelerinde %91.8 inin normal ağırlıkta, %3.1 inin zayıf ve %5.1 inin şişman olduğu; yaşa göre boy yönünden incelendiğinde ise %87.2 sinin normal ve %12.8 inin bodur olduğu saptanmıştır. Çocukların yaşlarının artmasıyla birlikte zayıflık oranının arttığı ve şişmanlık oranının azaldığı, sosyoekonomik düzeyi daha düşük olan okulda zayıf ve bodur öğrenci oranının daha fazla olduğu, gelir seviyesi yüksek olan ailelerin çocuklarında da şişmanlık oranının daha yüksek olduğu görülmüş olup; sosyal güvencesi olanlarda, gecekonduda oturanlarda, daha önce kreşe gitmeyenlerde, halen paraziti olanlarda, anemisi olanlarda, babası ilkokul ve daha az derecede eğitim görmüş olanlarda ve aylık gelirleri düşük olanlarda diğer gruplara göre daha yüksek oranlarda bodurluk saptanmıştır. Elde edilen bulgulara göre, çocukların büyümeleri üzerinde en önemli belirleyici faktörler; sosyoekonomik durum ile ailelerin eğitim düzeyleridir. Okul çağı çocukları, aslında, edindikleri yeme alışkanlıkları ve sağlık davranışları ile yetişkin çağdaki sağlık seviyelerini belirledikleri bir dönemi yaşamaktadırlar. Ancak diğer yandan da ülkemizde yürütülen rutin sağlık hizmetlerinden en az oranda yararlanan önemli bir risk grubunu oluşturmaktadırlar. Bu noktada, okul çocuklarının sağlığının geliştirilmesi için; 224 sayılı yasanın 154 sayılı yönergesi gereğince birinci basamak hizmetleri kapsamında yer alan okul sağlığı hizmetlerine ağırlık verilmesi ve sınıf veya rehber öğretmenlerinin de katılımı sağlanarak sadece yılda en az 2 kez öğrencilerin boy-kilolarının ölçülerek kaydedilmesi, değerlendirilmesi ve takip edilmesi yoluyla çocukların düzeylerinin saptanması önemini tekrar kazanmakla birlikte, çocuklar ve ailelerine büyümeyi etkileyen faktörler ve önlemleri hakkında danışmanlık yapılması ve en azından beslenme açısından sosyoekonomik düzeyi düşük aileler ile okulların desteklenmesi gerekmektedir. 6. National Center for Health Statistics in collaboration with the National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion (May 30, 2000), http://www.cdc.gov/growthcharts 7. WHO. Methodology of Nutiritional Surveillance. Technical Report Series No:593, 1976. 8. Öcal G, Berberoğlu M. Boy Kısalıkları, Çocuk Hastalıkları, Editör: Prof. Dr. Şükrü Cin, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi ANTIP A.Ş. Yayınları, Ankara, 1997. 9. Assesing nutritional status and recovery, Bulletin World Health Organization, 1994;72:273-283. 10. Işık A, İdil A, Bilgin Y. Çocukların fiziksel gelişmelerinin değerlendirilmesi ve bu gelişmede etkili bazı faktörlerle ilişkisi, Gazi ÜTF Dergisi 1986;1:92-105. 11. Akoğlu BÇ, Özgener N, Aslan BÜ, ve ark. Narlıdere ilçesindeki ilkokul birinci sınıf çocukların büyümelerinin değerlendirilmesi, Ege Tıp Dergisi 1999;38:149-152. 28 Farklı sosyoekonomik düzeye sahip iki ilköğretim okulunda öğrencilerin büyümelerinin değerlendirilmesi
Journal of Ankara University Faculty of Medicine 2005; 58(1) 12. Tena-Flores JA, Frisancho AR. Anthropometric growth of the school population in rural and suburban areas of Durango, Mexico, Arch Latinoam Nutr 1997;47:105-109 (abstract). 13. Pavlovic M, Bijelovic S, Balac D, et al. Evaluation of body height and body weight in relation to growth in children in the North Backa Region, Med Pregl 2001;54:438-445. 14. Türkiye Sağlık ve Beslenme Araştırması Raporu, Editör: O. Köksal, Ankara, 1977. 15. Tömük B. 1984 Gıda tüketim ve beslenme araştırması, Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Ankara, 1987. 16. Kanra G. Van temel sağlık hizmetleri ilk altı aylık çalışma raporu, Ankara Hacettepe Üniversitesi Çocuk Sağlığı Enstitüsü Primer Sağlık Hizmetleri Ünitesi, Ankara, 1982. 17. Pekcan G. İlkokul Çocuklarında Beslenme Alışkanlıkları, Fe Yetersizliği Anemisi, Enfeksiyon ve Okul Başarısı Arasındaki Etkileşimler Üzerine Bir Araştırma, Hacettepe Üniversitesi Doçentlik Tezi, 1972, 18. Özarslan Ü, Güneyli U. Antalya Sanayi bölgesinde çalışan çırakların enerji harcamaları. Beslenme ve Diyet Dergisi 1983; 12:57. 19. Akman M, Demirel O, Çivi S. Konya da farklı sosyoekonomik düzeylere sahip iki ilkokuldaki öğrencilerin beslenme durumu ve fiziksel gelişmelerinin etkileşimleri üzerine bir araştırma, Beslenme ve Diyet Dergisi, Ayrı Basım, 1988; 17:47-57. 20. Bilir Ş, Güneysu S. İlkokul beşinci sınıf çocuklarının antropometrik ölçümlerinin sosyoekonomik düzeylere ve cinsiyetlere göre incelenmesi, Sağlık Dergisi, Mart 1991;63:31-49. 21. al-isa AN, Moussa MA. Nutritional status of Kuwaiti elementary school children aged 6-10 years: comparison with the NCHS/ CDC reference population, Int J Food Sci Nutr 2000; 51:221-228. 22. Bransby ER, Burn JL. Family size and stature, Br Med J 1976; 2:767. 23. Köksal O. Türkiye de ilkokul çocukları arasında sık görülen beslenme sorunları, Roche-Bilimsel Yayınlar Serisi, 1984/5. 24. Baysal A. Beslenme, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, A/13, Çağ Matbaası, Ankara, 1983. 25. Prabhabar AK, Sundarm RR, Ramanu Jacharyulu. Influence of Socioeconomic factors on the age at the appearance of different puberty signs. Indian J Med Res 1972;60:789-799. O. Özdemir, E. Erçevik, D. Çalışkan 29