ŞETMEERDE MYET SSTEMNN OUŞTURUMSI Öğr. Gör. li Haydar Güngörmüş ÖZET şletmeler, globalleşen dünyada rekabet etmek ve faaliyetlerini sürdürebilmek için maliyetlerini minimize edip, gelirlerini maksimuma çıkarmak zorundadırlar. şletmeler karlarını artırırken satış fiyatlarını değiştirme konusunda dış piyasaya bağımlıdır ve bunu etkileme güçleri çok azdır. Bu nedenle, karı artırmanın en güzel yolu maliyetlerin azaltılmasından geçmektedir. Maliyetlerin kontrolü için ise, işletmede maliyet sisteminin iyi bir şekilde kurulup işletilmesi gerekir. şletmelerde maliyet sisteminin kurulması, üç maliyet yönteminin işletme içinde kullanılması ile gerçekleştirilir. BSTRCT Companies must minimize their costs and maximize their revenue in order to compete and survive in the global world. While maximizing profits, they are dependent to the market about changing prices and their impact is weak over the prices. Consequently, the best way of increasing income is to decrease costs. In order to control the costs, an efficient cost system must be built and operated in the companies. Three methods are set to establish the efficient cost system in the companies. Keyword : Cost, cost system, control, maximize profits, GRŞ Bir işletmede maliyet sisteminin oluşturulmasında üç farklı maliyet yönteminin bir araya getirilmesi gerekir. Bu yöntemler -Maliyetlerin kapsamına göre maliyet yöntemleri -Maliyetlerin saptanma tarihine göre maliyet yöntemleri -Maliyetlerin saptanma şekline göre maliyet yöntemleridir. şletmede bir maliyet sisteminden söz edebilmek için üç gurup maliyet yönteminin her birinden bir yöntemin alınarak bir araya getirilmesi gerekir. Bu maliyet yöntemlerinin alt yöntemlerini şu şekilde sıralayabiliriz. 1. MYET SSTEMER 1.1.Maliyetlerin Kapsamına Göre Maliyet Yöntemleri Maliyetleri kapsamına göre sınıflandırmada işletme yönetimi kullandığı yönteme göre bazı maliyetleri mamul maliyeti olarak kabul ederken bazı maliyetleri de dönem gideri olarak kabul ederek, gelir tablosu hesaplarına aktarır. Bu yöntemi kendi içinde üçe ayırmamız mümkündür. Fatih Üniversitesi stanbul Meslek Yüksekokulu
1.1.1.Tam Maliyet Yöntemi Geleneksel maliyet yöntemi olarak kabul edilen tam maliyet yöntemi uygulamada en çok kullanılan yöntemdir. Bu yöntemde üretimle ilgili tüm maliyetler yani direkt hammadde, direkt işçilik ve g.ü.g. giderleri sabit ve değişken olmasına bakılmaksızın üretilen mamul maliyetine aktarılarak stoklarda gösterilir. Üretim faaliyeti dışında kalan tüm giderler ise (araştırma geliştirme, pazarlama, genel yönetim) mamul maliyetine aktarılmayıp doğrudan doğruya dönem gideri olarak kabul edilir ve gelir tablosu hesaplarına aktarılır. V.U.K. muz işletmelerde tam maliyet yönteminin kullanımını zorunlu kılmıştır. (Güngörmüş 2000) Tam Maliyet Yöntemi Üretim Maliyeti Dönemsel Maliyetler - Direkt Hammadde Malzeme Maliyeti - raştırma ve Geliştirme Maliyeti -Direkt şçilik Maliyeti - Pazarlama Satış dağıtım Maliyeti - Değişken Genel Üretim Maliyeti - Genel Yönetim Maliyeti - Sabit Genel Üretim Maliyeti 1.1.2. Kısmi Maliyet Yöntemi Şekil 1 Tam Maliyet Yöntemi Kısmi maliyet Yöntemi direkt ve değişken maliyet yöntemi olarak ikiye ayrılır. 1.1.2.1. Direkt Maliyet Yöntemi Direkt maliyet yöntemini kullanan işletmeler mamulün maliyetine sadece direkt hammadde ve direkt işçilik giderleri aktarırlar. Genel üretim giderleri ise dönem gideri olarak kabul edilerek, dönemin gelir tablosunda yer alır. Hiçbir zaman stok olarak gelecek dönemlere aktarılmaz. Direkt Maliyet Yöntemi Üretim Maliyeti Dönemsel Maliyetler - Direkt Hammadde Malzeme Maliyeti - raştırma ve Geliştirme Maliyeti -Direkt şçilik Maliyeti - Pazarlama Satış dağıtım Maliyeti - Genel Yönetim Maliyeti - Değişken Genel Üretim Maliyeti - Sabit Genel Üretim Maliyeti
Şekil 2 Direkt Maliyet Yöntemi 1.1.2.2. Değişken Maliyet Yöntemi Değişken maliyet yöntemini kullanan işletmeler direkt hammadde, direkt işçilik ve değişken genel üretim giderleri mamul maliyeti olarak kabul eder. Diğer giderler ise dönem gideri olarak kabul ederek gelir tablosu hesaplarına aktarırlar. (Üstün 1997) Değişken Maliyet Yöntemi Üretim Maliyeti Dönemsel Maliyetler - Direkt Hammadde Malzeme Maliyeti - raştırma ve Geliştirme Maliyeti -Direkt şçilik Maliyeti - Pazarlama Satış dağıtım Maliyeti - Değişken Genel Üretim Maliyeti - Genel Yönetim Maliyeti - Sabit Genel Üretim Maliyeti Şekil 3 Değişken Maliyet Yöntemi 1.1.3. Normal Maliyet Yöntemi Sabit genel üretim giderlerinin toplam kapasiteye dağıtılarak sadece kullanılan kapasiteye karşılık gelen mamul maliyetine aktarıldığı, boş kapasiteyle ilişkili olanın ise faaliyet giderleri olarak düşünüldüğü bir yöntemdir.(büyükmirza 1998) 1.2. Maliyetlerin Saptanma Tarihine Göre Maliyet Yöntemleri Maliyetlerin, faaliyetlerin yapılmasından sonra fiili (gerçek) tutarları esas alınarak tespit edilmesi halinde fiili maliyet yönteminden, faaliyetin yapılmasından önce saptanması halinde ise tahmini veya standart maliyet yöntemlerinden söz edilir. 1.2.1. Fiili Maliyet Yöntemi şletmenin belirli bir dönemde ürettiği mamullere ait gerçekleşen tüm giderler o dönemde üretilen mamullerin maliyetine aktarılır. şletmenin elde ettiği fiili maliyetler, gerçek durumu göstermesi bakımından, yönetimin her zaman ihtiyaç duyduğu maliyetlerdir. ncak bu yöntem ile elde edilen maliyetlerin kontrolü mümkün değildir. Çünkü bu yöntemde maliyetlerin karşılaştırılmasında kullanılacak veriler yoktur. 1.2.2. Tahmini Maliyet Yöntemi Maliyetler, sadece geçmiş dönemlerin sonuçlarına ve gelecekteki olası gelişmelere göre istatistiksel bazı verilerden faydalanarak dönem sonunda gerçekleşecek maliyetlerin tahmin edilmesidir. Bu yöntemde maliyetler, bilimsel olmayan bir biçimde geçmiş verilerden yararlanılarak tahmin edilir. 1.2.3. Standart Maliyet Yöntemi
Üretilen mamul maliyetlerinin üretim yapılmadan önce, giderlerin bilimsel esaslarla belirlenmiş tutarlar esas alınarak saptandığı bir yöntemdir. Bu yöntemde maliyet sistemi içerisinde ortaya çıkan giderler gerçekleşmiş tutarları ile izlenirken üretime standart tutarları ile yansıtılırlar. Fiili ve standart tutarlar arasında sapma adı verilen farklar, fark hesaplarına aktarılırlar. Dönem sonunda vergi kanunları karın fiili değere göre hesaplanmasını istediği için fark hesapları kapatılarak, standart değerler fiili değerlere çevrilir. (Üstün-1997) Standart maliyetler; mamul maliyetinin belirlenmesi, mamul fiyatlarının saptanması, bütçelerin düzenlenmesi, başarı ölçüsü, planlama ve maliyet kontrolüne ilişkin kararların alınmasında fiili maliyetlere göre kesin olarak üstünlük sağlarlar. 1.3. Maliyetlerin Saptanma Şekline Göre Maliyet Yöntemleri şletmede mamullerin birim maliyetinin hesaplanmasında kullanılan yöntemlerdir. Sipariş, safha ve sipariş ve safha yöntemlerinin karmasından oluşur. 1.3.1. Sipariş Maliyet Yöntemi Belli partiler halinde üretim yapan ve her partide üretilen mamullerden çok farklı nitelikte üretim yapan işletmeler, her bir mamul gurubunun maliyetini ayrı ayrı hesaplayabilmek için kullandıkları bir yöntemdir. Bu yöntem inşaat, uçak, gemi, makine, mobilya, konfeksiyon, yayınevi gibi büyük ve birbirinden bağımsız birimler üreten işletmeler tarafından kullanılır. (kdoğan 1998) Direkt Hammadde Maliyeti X SPRŞ Direkt şçilik Maliyeti Y SPRŞ Genel Üretim Gideri Z SPRŞ 1.3.2. Safha (Evre)Maliyet Yöntemi Şekil 4 Sipariş Maliyet sistemi Bir birine benzer veya homojen tek tip mamul üreten işletmelerde genelde safha maliyet yöntemi kullanılmaktadır. Yöntem birbirini izleyen veya birbirine bağlı aşamalarda sürekli olarak ve seri halde birbirine benzer mamul üreten işletmelerde kullanılır. (Gürsoy 1998)Bu yöntemi kullanan işletmelere örnek olarak astik, boya, otomobil, un, kağıt, dokuma şeker fabrikaları verilebilir. Direkt Hammadde Maliyeti Direkt şçilik Maliyeti Genel Üretim Maliyeti
I SHF II SFH III SFH KESM ÜNTES DKM ÜNTES ÜTÜEME ÜNTES Şekil 5 Safha Maliyet sistemi 1.3.3. Sipariş ve Safha Maliyet Yöntem Karması Bazı işletmeler ilk etapta seri halde bir üretim yaparken daha sonra seri halde ürettiği bu parçaları birleştirerek nihai mamul haline müşterinin istekleri doğrultusunda getirebilirler. Bu tip işletmeler seri halde üretimin yapıldığı bölümlerde safha maliyet sistemini kullanırken, müşterinin siparişi üzerine üretilen parçaların nihai mamul haline getirilmesinde ise sipariş maliyet yöntemini kullanabilirler. Genellikle uçak, otomobil, buzdolabı, televizyon üreten işletmelerde bu yöntem kullanılabilir. Direkt Hammadde Maliyeti Direkt şçilik Maliyeti Genel Üretim Maliyeti I SHF II SFH III SFH ÜNTES B ÜNTES C ÜNTES X SPRŞ Y SPRŞ Şekil 6 Karma Maliyet Yöntemi 2. SSTEMN KURUMSIY G ÖRNEKER şletmeler maliyet sistemlerini oluştururken, kendi faaliyet alanlarına uygun kanunların, uygulanmasını şart koştuğu ve yönetim politikalarına uygun yöntemleri seçerler. Bu nedenle işletmelerin maliyet sistemleri birbirinden farlılık gösterebilir. Örnek 1: Makarna Fabrikası; Maliyetlerin Kapsamına Göre: şletme resmi kayıtlarında vergi kanunlarına uymak zorundadır. Maliyetlerin Saptanma Tarihine Göre : Üst yönetim maliyetlerini kontrol altında tutmak istemektedir. Maliyetlerin Saptanma Şekline Göre: Makarna Fabrikası seri halde üretim yapmakta ve üretilen mamuller birbiriyle aynı niteliktedir. Bu bilgiler doğrultusunda işletmenin maliyet sistemi şu yöntemlerden meydana gelir;
Maliyet Sistemi: Maliyetlerin Kapsamına + maliyetlerin hesaplanma tarihine + maliyetlerin saptanma şekline Tam Maliyet Yöntemi + Standart Maliyet Yöntemi + Safha Maliyet Yöntemi Örnek 2 : Yayın Evi ; Maliyetlerin Kapsamına Göre: şletme resmi kayıtlarında vergi kanunlarına uymak zorundadır. (işletme yönetimi ayrıca değişken maliyet yöntemine göre de maliyetlerini görmek istemektedir.) Maliyetlerin saptanma Tarihine Göre : Üst yönetim maliyetlerini kontrol altında tutmak istemektedir. Maliyetlerin Saptanma Şekline Göre: Yayınevinin basımını yapmış olduğu kitapların sayfa sayısı, büyüklüğü, kalitesi farklı olmaktadır. Yani ürettiği mamuller nitelik olarak birbirinden farklıdır. Maliyetlerin Kapsamına + maliyetlerin hesaplanma tarihine + maliyetlerin saptanma şekline Tam Maliyet Yöntemi + Standart Maliyet Yöntemi + Sipariş Maliyet Yöntemi Değişken Maliyet Yöntemi Örnek 3 : Konfeksiyon Fabrikası ; Maliyetlerin Kapsamına Göre: şletme resmi kayıtlarında vergi kanunlarına uymak zorundadır. Maliyetlerin saptanma Tarihine Göre : Üst yönetim maliyetlerini gerçekleştikten sonra kayıt altına alınmasını istemektedir. Maliyetlerin Saptanma Şekline Göre: Konfeksiyon fabrikasında üretim belli noktaya kadar seri halde yapılırken, bir noktadan sonra özelliklerine göre farklı üretim yapılmaktadır. Maliyetlerin Kapsamına + maliyetlerin hesaplanma tarihine + maliyetlerin saptanma şekline Tam Maliyet Yöntemi + Fiili Maliyet Yöntemi + Karma Maliyet Yöntemi
7 G K T F V E P S F H E S P Şekil 7 Tekdüzen Hesap Planında 7 / Seçeneğine Göre Üretim şletmelerinde Maliyet Hesaplarının kışı (Fiili Yöntem) ÜRETM MYETER 710 711 151 152 620 690 F F dönem sonunda F F F F F F F F F 720 721 F F dönem sonunda F 730 731 üretim tamamlandığında mamul satıldığında dönem sonunda Gelirler F F dönem sonunda F DÖNEMSE MYETER 750 751 630 F F dönem sonunda F F dönem sonunda gider hesaplarına aktarılır F F 760 761 631 F F dönem sonunda F F dönem sonunda gider hesaplarına aktarılır F F 770 771 632 F F dönem sonunda F F dönem sonunda gider hesaplarına aktarılır F F 780 781 660-661 F F dönem sonunda F F dönem sonunda gider hesaplarına aktarılır F F F: Fili Değer
8 Şekil 8 Tekdüzen Hesap Planında 7 / Seçeneğine Göre Üretim şletmelerinde Maliyet Hesaplarının kışı (Standart Yöntem) G K T F V E P S F H E S P R 710 712 Fiyat Farkı 713 Miktar Farkı 711 151 152 620 F F S S S S S S S S Fark Fark Fark 720 722 Ücret Farkı 723 Süre Farkı 721 F F S S 730 732 Bütçe Farkı 733 Verim. Farkı 734 Kapasite 731 F F S S Maliyet Hesaplarındaki fiili değerlerle yansıtma hesaplarındaki Standart değerler arasındaki farklar fark hesaplarına aktarılır. Dönem sonun da bu farklar 151-152-620 hesaplara aktarılır. Standart değerler fiziki değerlere dönüştürülür 750 762 raşt. Gid. Fark Hesabı 751 630 F F S S S S 760 Pazarlama Sat.Dağ.Fark Hesabı 761 631 F F S S S S 770 Genel Yönetim Fark Hesabı 771 632 F F S S S S
9 SONUÇ şletmeler üretim ve faaliyetleri ile ilgili olarak ortaya çıkan maliyetlerini vergi ve yönetim açısından iyi bir şekilde takip edebilmek ve maliyetlerini kontrol edebilmek için, işletme maliyet sistemini uygun bir şekilde kurmak ve bu sistemi bir aksaklığa meydan vermeden yürütmek zorundadır. Bu sistemde meydana gelen bir aksaklık işletmenin vergisel açıdan bir ceza ile karşı karşıya kalmasına yol açabileceği gibi, yönetsel açıdan da karar alma sürecinde aksamalara ve yanlış kararların alınmasına neden olabilir. KYNKR KDOĞN Nalan- SEVENGÜ Orhan, Tekdüzen Muhasebe Sistemi Uygulaması, SMMMO Yayını, stanbul, 1998 KDOĞN Nalan,, Maliyet Muhasebesi Uygulamaları SMMMO Yayınları, stanbul,1998 BÜYÜKMRZ Kamil, Maliyet ve Yönetim Muhasebesi, Barış Yayınevi, stanbul, 1998. GÜNGÖRMÜŞ li Haydar, Konaklama şletmelerinde Standart Maliyetlerin Muhasebe Sisteminde Uygulanması, Vergi Dünyası Dergisi, Yıl 24, Sayı 283, Mart 2005 GÜNGÖRMÜŞ li Haydar, Maliyet Muhasebesi Ders Notları, Emet 2000 GÜNGÖRMÜŞ li Haydar, Yıllara Yaygın nşaat Taahhüt Ve Onarım Firmalarında Standart Maliyet Yönteminin Muhasebe Sisteminde Uygulanması, Mali Yönetim ve Denetim Dergisi, Temmuz- ğustos 2004 Yıl 5 GÜRSOY C.Tuncer, Yönetim ve Maliyet muhasebesi, ebib Yalkım yayınları, stanbul, 1997, HTPOĞU Zeyyat, Maliyet Muhasebesi, ebib Yalkın Yayınları, stanbul 1997, KRKY Mevlüt, Üretim ve Yaşam Seyrindeki Değişim ve Standart Maliyet Sistemi Muhasebe Bilim Dünyası Dergisi, Cilt1 Sayı 1 Nisan 1999 KRKY Mevlüt, Maliyet Muhasebesi, Gazi Kitabevi, nkara, 2004 ÜSTÜN Rifat Standart maliyetlerin tekdüzen hesap planı açısından uygulanması nadolu Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi Dergisi Haziran 1988. ÜSTÜN Rifat, Yönetim muhasebesi, Bilim Teknik Yayın Evi, stanbul,1997.